Iii-mavzu. Ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoni

III-Mavzu. Ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoni


3.1. Korxonanaing ishlab chiqarish tizimi va uning asosiy elementlari

Korxonada xom-ashyo materiallarni iste’mol qilishga yoki keyinchalik qayta ishlashga yaroqli tayyor mahsulotga aylantirishga yо‘naltirilgan ishlab chiqarish omillarining о‘zaro ta’siri jarayoni ishlab chiqarish jarayonini yoki ishlab chiqarishni tashkil qiladi .

Ishlab chiqarish jarayonining asosiy elementlari mehnat (inson faoliyati), obyektlar va mehnat vositalari. Kо‘plab tarmoqlar tabiiy jarayonlardan foydalanadilar. 
Ishlab chiqarish jarayonining eng katta qismlari asosiy, yordamchi va ikkilamchi ishlab chiqarishdir. 
Ularning asosiylari tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri natijasi ma’lum bir korxonaning sotiladigan mahsulotini tashkil etadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish va yordamchi jarayonlar bо‘lib, ular davomida asosiy ishlab chiqarish uchun oraliq mahsulotlar yaratiladigan jarayonlar, shuningdek asosiy jarayonlarning normal о‘tishini ta’minlaydigan ishlar bajariladi. Qо‘shimcha ishlab chiqarish chiqindilarni asosiy ishlab chiqarishda qayta ishlash yoki ularni yо‘q qilish jarayonlarini qamrab oladi. 
Vaqt о‘tishi bilan ishlab chiqarish jarayonlari texnologik jarayonning uzluksizligi yoki jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda diskret va uzluksiz bо‘linadi. 
Avtomatlashtirish darajasiga kо‘ra jarayonlar ajralib turadi: qо‘lda, mexanizatsiyalashgan (mashinalardan foydalanadigan ishchilar tomonidan amalga oshiriladi), avtomatlashtirilgan (ishchi nazorati ostida mashinalar tomonidan amalga oshiriladi) va avtomatik (oldindan ishlab chiqilgan dastur bо‘yicha ishchi ishtirokisiz mashinalar tomonidan amalga oshiriladi). 
Asosiy, yordamchi va ikkilamchi ishlab chiqarish jarayoni bir qator ishlab chiqarish bosqichlaridan iborat. 
Bosqich - bu bir sifat holatidan ikkinchisiga о‘tgan mehnat predmetining о‘zgarishini tavsiflovchi ishlab chiqarishning texnologik jihatdan yakunlangan qismi.
Ishlab chiqarish bosqichi, о‘z navbatida, mehnat jarayonining asosiy bо‘g‘ini, elementar, sodda tarkibiy qismi bо‘lgan bir qator ishlab chiqarish operatsiyalariga bо‘linadi. Ishlab chiqarish operatsiyasi alohida ish joyida, bir yoki bir guruh ishchilar tomonidan xuddi shu mehnat vositalaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. 
Tayinlash bо‘yicha ishlab chiqarish operatsiyalari quyidagilarga bо‘linadi:
- texnologik (asosiy), buning natijasida mehnat obyektlarida, uning holati, tashqi kо‘rinishi, shakli va xususiyatlarida sifatli о‘zgarishlar amalga oshiriladi;
- transport, kosmosdagi mehnat obyektining о‘rnini о‘zgartirish va uzluksiz ishlab chiqarish uchun sharoit yaratish;
- mashinalarning ishlashi uchun normal sharoitlarni ta’minlaydigan xizmat (tozalash, moylash, ish joyini tozalash);
- texnologik operatsiyalarni tо‘g‘ri bajarilishiga, belgilangan rejimlarga (jarayonlarni boshqarish va tartibga solish) muvofiqligini ta’minlashga yordam beradigan nazorat. 
Ishlab chiqarilgan mahsulotlar turlarining barqarorligi, shuningdek ishlab chiqarish jarayoni tarkibiy tuzilishining barqarorligi ishlab chiqarish turlarini aniqlaydi: bitta, seriyali va massa. 
Bir martalik ishlab chiqarish ish jarayoni tuzilishining eng aniq nomuvofiqligi bilan ajralib turadi, chunki ishlab chiqarishning ushbu turi bilan har bir keyingi mahsulot avvalgisidan operatsiyalar tarkibida, ularning davomiyligi va bajarilish tartibida farq qiladigan yangi texnologik jarayonni yaratadi. Ushbu turdagi mahsulotlar standart bо‘lmagan asbob-uskunalarni ishlab chiqarishni о‘z ichiga oladi. 
Bir turdagi ishlab chiqarishning о‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar:
- mahsulotlar xilma-xilligi;
- ish joylari, saytlar, ustaxonalarning texnologik ixtisoslashuvi ustunligi;
- ayrim mahsulotlarni ish joylariga doimiy ravishda tayinlashning yо‘qligi;
universal uskunalardan foydalanish va uni bir xil turdagi guruhlarga joylashtirish; 
- yuqori malakali stansiya vagonlari mavjudligi;
- katta miqdordagi qо‘lda operatsiyalar;
- ishlab chiqarish siklining uzoq davomiyligi va boshqalar. 
Seriyali ishlab chiqarish bir xil mahsulotlarning bitta partiyasini (seriyasini) chiqarishda ish oqimi tuzilishining barqarorligi bilan tavsiflanadi. Jarayonning tuzilishi yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga о‘tish munosabati bilan operatsiyalar tarkibi, ularning davomiyligi va bajarilish tartibida о‘zgaradi. Masalan, konserva ishlab chiqarish. 
Bitta partiyani ishlab chiqarish muddatining davomiyligiga va partiyaning hajmiga qarab kichik partiyalar, о‘rta partiyalar va yirik partiyalar ishlab chiqarilishi farqlanadi. 
Seriyali ishlab chiqarish turi nisbatan katta miqdordagi mahsulotlar bilan tavsiflanadi, ammo ishlab chiqarishning bitta turi bilan solishtirganda ancha past. 
Serial ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy xususiyatlari:
- bir nechta sobit operatsiyalarni bajarish uchun ish joylarini ixtisoslashtirish;
- universal va maxsus jihozlardan foydalanish;
- oz miqdordagi qо‘lda operatsiyalar;
- о‘rtacha malakali ishchilar mavjudligi;
- ishlab chiqarish siklining ahamiyatsiz davomiyligi va boshqalar. 
Ommaviy ishlab chiqarish bir xil turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq ravishda har bir ish joyida bir xil operatsiyalarni takrorlash, ish jarayoni tuzilishining aniq aniqligi bilan tavsiflanadi. Ushbu turdagi ishlab chiqarish mashinasozlikni о‘z ichiga oladi. 
Ommaviy ishlab chiqarish quyidagilar bilan tavsiflanadi:
- mahsulotlarning cheklangan assortimenti;
- ish joylarining ixtisosligi;
- maxsus va ixtisoslashtirilgan uskunalardan foydalanish;
- ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish imkoniyati; 
- past malakali ishchilarning mavjudligi;
- ishlab chiqarish siklining minimal davomiyligi. 
Ishlab chiqarish turining muhim miqdoriy xarakteristikasi bu ish uchun oylik о‘rtacha ish haqi sifatida aniqlanadigan mahkamlash operatsiyalari koeffitsenti yordamida hisoblangan ishlarning ixtisoslashuv darajasi : 
Kz = n * m / Km ,
bu erda n - ushbu ishlarning ushbu guruhi tomonidan qayta ishlangan elementlar soni;
m - har bir element uchun bajarilgan ishlar soni;
Km - bu ishlarning soni. 
Ommaviy ishlab chiqarish uchun normativ Kz 1 dan 3 gacha, keng miqyosli ishlab chiqarish uchun - 4-10, kichik ishlab chiqarish uchun - 20 dan ortiq, bitta - 40 dan ortiq.