Iii-mavzu. Ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoni

Ishlab chiqarish texnologiyasi - bu mehnat predmetining holatini о‘zgartirish va aniqlash bо‘yicha maqsadli harakatlarni о‘z ichiga olgan ishlab chiqarish jarayonining bir qismi. U xom ashyo, materiallar yoki yarim tayyor mahsulotlarni olish, qayta ishlash yoki qayta ishlash usullari, ularni ketma-ketligi va joyi, ishlatilgan asbob uskunalarining tarkibi va mahsulotga, uning tarkibiy qismiga yoki uni qayta ishlash, shakllantirish va yig‘ish usullariga taalluqli bо‘lganligi bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish jarayonida mehnat obyektini, ularni amalga oshirish usullari va texnikasini ishlab chiqadigan va takomillashtiradigan ilmiy fanlarni qazib olish, qayta ishlash, texnik nazorat qilish, tashish, saqlash, saqlash operatsiyalari ham texnologik jarayon deb ataladi. 
Har qanday ishlab chiqarish jarayoni tarkibiy jihatdan turli xil tabiat va tarkibdagi kо‘plab о‘zaro bog‘liq elementlardan iborat. Ammo ularning barchasi umumiy xususiyatlarga ega, bu ularni ma’lum guruhlarga ajratish imkonini beradi. Shunday qilib, maqsadga qarab, ishlab chiqarish jarayonlari asosiy tarkibiy qismlarga bо‘linadi, ular mehnat obyekti shakli yoki holatini bevosita korxona, tovar va yordamchi ixtisoslashuviga muvofiq tayyor mahsulotga о‘zgartirishga mо‘ljallangan.Buning natijasida, odatda, korxonaning о‘zida ishlatiladigan mahsulotlar (masalan, barcha turdagi energiya ishlab chiqarish, ehtiyot qismlar va boshqalar), shuningdek ta’mirlash va energiya xizmatlari, transport, saqlash, nazorat qilish va boshqalar. 
Har qanday ishlab chiqarish jarayonining samaradorligi bevosita bilim, kо‘nikma va tajribaga, inson mehnatiga munosabatga bog‘liq. Ammo bularning barchasini faqat jarayonning о‘zi muayyan ishlab chiqarish sharoitlari uchun maqbul bо‘lgan parametrlarda eng yuqori samaradorlikni ta’minlaydigan muayyan qoidalar (tamoyillar) asosida tashkil etilgan taqdirdagina amalga oshirish mumkin.
Barcha ishlab chiqarish jarayonlarining xilma-xilligi bilan (masalan, sanoat tarmoqlari, ishlab chiqarish turlari va sharoitlari, mahsulot turlari va boshqa xususiyatlar bо‘yicha), ularni vaqt va makonda tashkil etish umumiy prinsiplarga - ishlab chiqarishni ilmiy tashkil etishning qonuniyliklarini aks ettiruvchi asosiy boshlang‘ich qoidalarga muvofiq bо‘lishi kerak. Korxona faoliyatining natijalari, xarajatlarning oqilona darajasi ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilishda ularning asosiylari quyidagilardan iborat: ixtisoslashuv prinsipi, texnologik standartlashtirish, parallellik, mutanosiblik, uzluksizlik, tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri oqim, avtomatika, ritm va boshqalar.
Ixtisoslashuv prinsipi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti omilidan kelib chiqadi va maqsad va dizaynga о‘xshash, ishlab chiqarish operatsiyalarining minimal sonini yoki texnologik jarayonning bosqichlarini bajaradigan cheklangan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish yoki ta’mirlash orqali korxona, ustaxona, uchastka, ishlab chiqarish liniyalari va individual ish joylarining ishlab chiqarish faoliyatini cheklashni belgilaydi. Korxonada yoki uning bо‘linmalarida (ustaxonalarda, bо‘limlarda) ixtisoslashuv sharoitida ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi, resurslardan foydalanish darajasi oshadi, bir xil turdagi mahsulotni ishlab chiqarish hajmi yoki bir xil ishning bajarilish hajmi oshadi, bu esa mehnat unumdorligining oshishiga, xarajatlarning pasayishiga va mahsulot sifatining oshishiga olib keladi. Ishlab chiqarishni ixtisoslashuv darajasining kо‘rsatkichlari quyidagilar bо‘lishi mumkin: mahsulot turlari, korxona uchun uning umumiy hajmidagi asosiy mahsulotlar ulushi va boshqalar.
Texnologik standartlashtirish prinsipi texnologik jarayonlarda asossiz xilma-xillikni ularni birlashtirish orqali yо‘q qilishga va ishlatilgan mashina va uskunalarning turlari, turlari va modellari sonini minimallashtirishga qaratilgan. Ushbu prinsipdan foydalanish ishlab chiqarish siklini va ishlab chiqarishga tayyorgarlik harajatlarini kamaytirishga, ish joylariga yuklashda uzilishlarni kamaytirishga, ishchilarning mehnat unumdorligini oshirishga va mahsulot tannarxini pasaytirishga imkon beradi.
Paralellik prinsipi, bu bir necha ish о‘rinlari, ishlab chiqarish jarayonining alohida qismlari bir vaqtning о‘zida parallel qayta ishlash bilan ta’minlandi. Paralelizm ishlab chiqarishni tashkil etishning barcha darajalarida amalga oshiriladi. Ish joyida texnologik operatsiyalarning tuzilishini takomillashtirish, ularning parallel ravishda bajarilishi ta’minlanadi. 
Paralelizm prinsipidan foydalanishning iqtisodiy ahamiyati korxonaning ishlab chiqarish bо‘linmalarining (ustaxonalar, bо‘limlar) yagona yukini olish va ishlab chiqarish siklining texnologik qismining davomiyligini kamaytirishdir.
Ishlab chiqarishni tashkil etishning eng muhim prinsipi mutanosiblikdir, bu korxonaning barcha bо‘linmalari - ustaxonalar, bо‘limlar va tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bо‘yicha bо‘limlar va operatsiyalarning muvofiqligini anglatadi.
Agar asosiy va yordamchi ishlab chiqarishning ayrim bо‘linmalarining shu qatorda alohida ish joylarining о‘tkazish qobiliyati etarli bо‘lmasa, butun korxona ishiga tо‘sqinlik qiluvchi nomutanosibliklar yuzaga keladi. Bunday hodisalarning oldini olish uchun ishlab chiqarish quvvatini (ish unumdorligi, mehnat zichligi jihatidan), mos keladigan asbob-uskunalarni tanlab olish va boshqa tadbirlarni (bosqichlarni) muvofiqlashtirish orqali о‘z vaqtida oldini olish kerak.
Ishlab chiqarishni tashkil etishda uzluksizlik prinsipi ishlab chiqarish jarayonidagi operatsion, smenali va boshqa tanaffuslarni kamaytirish yoki tо‘liq yо‘q qilishni о‘z ichiga oladi. Ularning qisqarishi qisman jarayonlarni vaqt ichida uyg‘unlashtirish va muvofiqlashtirishning eng oqilona usullarini tanlash bilan bog‘liq bо‘lib, interoperativ tanaffuslarni qisqartirishning zaruriy shartlaridan biri mashinalar va mexanizmlarning bir-biri bilan qattiq bog‘langan tizimidan foydalanish hisoblanadi. Ushbu prinsipni buzish ishchilar va asbob-uskunalarning ish vaqtini pasayishiga olib keladi va shuning uchun ishlab chiqarish tannarxini oshiradi, foydani kamaytiradi va aylanma mablag‘larning kо‘payishiga olib keladi.
Uzluksizlik tamoyilining talablari uzluksiz ishlab chiqarishda (kimyo, metallurgiya sanoati korxonalarida), mashinasozlikda uzluksiz oqim liniyalarida va avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishda tо‘liq bajariladi. Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizlik darajasi ishlab chiqarish siklining texnologik qismi davomiyligining uning umumiy davomiyligiga nisbati bilan aniqlanishi mumkin. Uskunalardan yaxshiroq foydalanish, ishlab chiqarish siklining qisqarishi, undagi texnologik jarayonga sarf qilingan vaqtning kо‘payishi ushbu tamoyilning samaradorligini tavsiflaydi.
Ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlashning shartlaridan biri bu ishlab chiqarish jarayonini tо‘g‘ri tashkil etishdir, bu mehnat obyektlari barcha bosqichlar va operatsiyalarni - xom ashyoni ishlab chiqarishga boshlashdan boshlab, tayyor mahsulotni chiqarishgacha bо‘lgan eng qisqa yо‘lni ta’minlashni anglatadi. Ularning harakati qaytarilmasdan va qarshi harakatlarsiz bо‘lishi kerak. Ushbu qoida texnologik jarayonning ketma-ketligiga muvofiq ustaxonalar, ish joylari, texnologik uskunalar, yordamchi qurilmalar, omborxona va boshqa binolarning joylashishini talab qiladi. Uning samaradorligi ishlab chiqarish siklining davomiyligi qisqarishida, mahsulotlarning operatsion harakatlarida xarajatlarni tejashda namoyon bо‘ladi.
I shlab chiqarish ritmi ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida xususiy ishlab chiqarish jarayonlarini muntazam ravishda takrorlash va har bir ish joyida vaqtning teng vaqt oralig‘ida bir xil miqdordagi ishlarni amalga oshirishda namoyon bо‘ladi.
Ushbu prinsipni tavsiflovchi kо‘rsatkich ritm koeffitsenti bо‘lib, ma’lum bir davrning alohida qismlari uchun ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining ushbu davr uchun belgilangan umumiy hajmga nisbati bilan aniqlanadi.