Kirish iqtisodiy rayonning geografik o’rni

Aholisi va mehnat resurslari. Toshkent shahri aholisi soni bo’yicha MDX 
mamlakatlarida 4-chi (Moskva, Sank-Peterburg va Kiev shaharlaridan keyingi) 
o’rinda turadi, Markaziy Osiyo mintaqasida esa unga teng shahar yo’q. Bu yerda sobiq 
Rossiya imperiyasida o’tkazilgan dastlabki aholi ruyxati - 1897-yil ma’lumotlari 
bo’yicha (u davrda Toshkent Turkiston general-gubernatorligining markazi vazifasini 
bajargan) 156,0 ming aholi yashagan. Bu raqam taxminan 28 yilda deyarli 2 marta 
ortgan, yoki boshqacha qilib aytganda, 1925-yilda 301 ming kishiga yetgan. Aholi 
sonining keyingi ikki marta oshishi esa nisbatan qisqaroq davrda ruy bergan (1940-
yilda 600 ming). Biroq, aholi sonining navbatdagi ikki barobar ko’payishi uchun 
chorak asrdan ko’proq vaqt talab etilgan. 1966- yilda, ya’ni Toshkent zilzilasi 
arafasida shaharda 1209 ming kishi yashagan. Bu davrda aholi sonining birmuncha 
sustrok o’sishi Ikkinchi jahon urushi va uning okibatlari tufayli yuz bergan.Shahar 
aholisi 2 millionlik “marraga” 1984-1985-yillar oralig’ida erishgan, shundan so’ng 
uning demografik o’sish sur’ati pasayib borgan. 
18

---

Xususan,90-yillarda poytaxt aholisi barqaror o’sish ko’rsatkichlariga ega bo’lmagan; 
aholisoni gox kamayib, gox biroz ko’payib borgan. Masalan, 1988-yilda u 2211 ming 
kishini tashkil qilgan bo’lsa, 1996 yilgacha tulkinsimon o’zgarib borib, 2095 ming 
kishiga tushib qolgan.Ma’lumki, ayni shu yildan boshlab respublikamizda iqtisodiy 
saloxiyat barqaror usib borgan. Shunga mos holda, poytaxt demografik salohiyatida 
ham avvalgidek katta pasayish-ko’tarilishlar ko’z atilmagan, ammo yillik o’rtacha 
ko’payish uncha katta miqdorni tashkil kilmagan. 2000- 
2014-yillar mobaynida Toshkent aholisi 189 ming kishiga yoki o’rtacha bir yilda 13,5 
ming kishiga ortib borgan. Agar yaqin utmishdagi demografik o’sish jarayoni hisobga 
olinsa, bu raqam ancha pastdir. Vaholanki, o’tgan asrning 70-80 yillarida shahar 
aholisi har yili 40-45 ming kishiga ko’paygan. 2018yilda shaharda tabiiy o’sish 
29803kishi, migratsiya o’sishi 15233 kishi, aholining umumiy o’sishi 45036 nafar 
kishini tashkil etgan. Yil oxirida aholining umumiy soni 2509969 nafarni tashkil 
etgan.Hozirgi kunda o’zining katta demografik salohiyati bo’yicha Olmazor, 
Yunusobod va Shayxontoxur tumanlari yetakchilik qiladi. Aholi sonining eng kam 
miqdori esa Bektemir tumanida - 29,9 ming kishi. O’rtacha har bir tumanga 213,8 
ming kishidan aholi to’g’ri keladi, tumanlar orasidagi farq 11,2 ga teng. 
Aholi sonining shahar tumanlari doirasida turli-tumanligi uning zichlik 
ko’rsatkichlarida yaqqol ko’zgatashlanadi. Shahar bo’yicha har bir kv. km maydonida 
7025 kishi joylashgan bo’lib, eng yuqori ko’rsatkich Shayxontoxur (11401 kishi) va 
Olmazor (9670 kishi), ya’ni shaharning qadimiy, eski qismida qayd etiladi. Bu borada 
Toshkent Afrikaning Qohira yoki Jazoir, Osiyoning Shanxay shaharlariga uxshab 
ketadi. Ayni paytda, shaharning nisbatan yangi tashkil qilingan tumanlarida - Sergeli 
va Bektemirda aholi zichligi o’rtachadan ancha past.Alohida qayd etish joizki, agar 
avval, ya’ni 80-yillarga qadar Toshkent aholisi tabiiy ko’payish va migratsiya 
hisobidan ortib borgan bo’lsa (bunda ijobiy migratsiya qoldigi ko’p xollarda 
ustunlikka ega bo’lgan), So’nggi yillarda uning o’sishi deyarli to’laligicha tabiiy 
harakat natijasida yuz bergan. 
19

---

Qizig’i shundaki, keyingi 10 yil oralig’ida aholining tug’ilish ko’rsatkichi barcha 
tumanlarda ortib borgan.Toshkent shahrida ulim ko’rsatkichlari respublika 
mintaqalari orasida eng yuqori 
Bunga qatoromillar, jumladan, aholining yosh tarkibi, urboekologik vaziyat va 
nozogeografik holat o’z ta’sirini ko’rsatgan.Yuqorida qayd qilinganidek, bir vaqtlar 
migratsiya Toshkent aholisiningo’sishida yetakchi omil hisoblangan. So’nggi yillarga 
kelib u teskari tus oldi, ya’ni kelganlarga nisbatan ketayotganlar ko’p bo’ldi 
Ma’lumotlarga murojaat qilaylik: Toshkent shahriga 1996 yilda 32,7 ming kishi kelgan, 
35,0 ming kishi undan ketgan, migratsiya qoldig’i (saldosi) minus 2,3 ming kishini 
tashkil qilgan. Ungacha bo’lgan davrda migratsiya qoldig’i quyidagicha bo’lgan: 1990-
yilda minus 30,7 ming; 1991 -yilda - 12,6; 1992 yilda - 34,5; 1993 yil -27,0; 1994 yilda 
- 46,9 va 1995 yilda - 20,2 ming kishi (barchasi minus). 1997 yilda Toshkent shahriga 
29,5 ming kishi kejan,31,1 ming kishi undan kuchib ketgan, migratssh! natijasi minus 
1,6 ming kishi. 1998-yilda bu ko’rsatkichlar mos holda, 32,0; 31,1 va plyus 0,9 ming 
kishi (shu yilda 03 bo’lsada, migratsiya ijobiy saldoga ega bo’lgan). 1990 - 1997 yillar 
mobaynida O’zbekiston poytaxti migratsiya oqibatida 175,8 ming kishini “yo’qotgan”. 
Bu oralikda eng yuqori ko’rsatkich 1994-yilda qayd etilgan.2000 yillarda ham Toshkent 
shahri uchun aholining migratsiya aylanmasi ko’p hollarda ijobiy ahamiyat kasb 
etmagan. Har ming kishiga hisoblaganda, migratsiya saldosi 2000-yilda minus 8,1,2001 
yilda minus 6,4, 2002 yilda - 4,9, 2003 yilda minus 8,0 promilleni tashkil etgan.Oldingi 
yillarda bu ko’rsatkich quyidagicha bo’lgan: 1996-yil -minus 1,1; 1997-yil -7,3; 1999-
yil - 
7,1%o (barchasi minus). 2004-yilda migratsiya qoldig’i mutlaq ko’rsatkichlarda minus 
-17,1 ming kishi bo’lgan. 2006-yilda Toshkent shahriga keluvchilar 24,8 ming, undan 
chikib ketganlar 21,1 ming kishini tashkil qilgan. Bu yilda ham 1998-yildagi singari 
migratsiya shahar uchun ijobiy natija bergan (3,7 ming kishi). 2012-yilda Toshkentga 
39,5 ming kishi kelgan, ketganlar 29,7 ming, migratsiya qoldig’i 9,8 ming kishi. Har 
ming kishiga hisoblaganda 2013-yilda kelganlar 7,3, ketganlar 13,0, migratsiya saldosi 
minus 5,7 kishidan iborat bo’lgan. 
20

---

2018yilda kelganlar soni 25473kishi,ketganlar soni 10240nafarni tashkil etgan. 
Poytaxt aholisi migratsiyasining salbiy oqibatlari, asosan, rusiy zabon va boshk;a 
nomahalliy millat vakillarining o’z yurtlariga kuchib ketishi sababli yuzaga 
kelgan.Masalan, birgina 2004-yilda jami 17,1 ming migratsiya qilganlar qoldig’ining 
13,4mingini yoki 78,4 foizini ruslar tashkil qilgan. Shuningdek, tatar, koreys, qozoq, 
ukrain kabi millat vakillari ham ko’proq kuchib ketishgan.Toshkent shahri aholisining 
migratsiyasi umumiy tarzda butun O’zbekistonRespublikasi migratsion vaziyatini 
belgilab beradi. Yana raqamlarga murojaat kilaylik; 1990-yilda respublika bo’yicha 
jami migratsiya qoldig’i 179,5 ming kishini tashkil qilgan holda, uning 30,7 ming 
kishi yoki 17,1 foizi Toshkent shahri zimmasiga tushgan. 1991 -yilda respublika va 
Toshkent shahri aholisining migratsiya qoldig’i, mos ravishda, 95,9 
va 12,6; 1992-yilda - 74,4 va 34,5; 1993 yilda - 54,0 va 27,0; 1994-yilda - 138,9 va 
46,9; 1995-yilda - 89,0 va 20,2 ming kishi bo’lgan. 90-yillarning ikkinchi yarmidan 
boshlab respublika va poytaxt aholi migratsiyasining yakuniy ko’rsatkichlari pasayib 
borgan. 1996-yilda yuqoridagi ko’rsatkichlar 50,3 va 2,3; 1997 yilda 48,4 va 1,6 ming 
kishiga barobar bo’lgan. 1998-yil natijalari, avval qayd etilganidek, Toshkent shahri 
uchun ijobiy tus olgan. Keyingi yillarda vaziyat quyidagicha bo’lgan: 2004-yilda 
O’zbekiston bo’yicha migratsiya qoldig’i 96,1 ming kishi, Toshkentda 17,1; 2006-
yilda bu raqamlar 65,2 va 3,6 ming kishiga teng bo’lgan. Aholining tabiiy va mexanik 
harakati ta’sirida uning milliy tarkibi shakllanadi. Toshkent - ko’p millatli aholiga ega 
bo’lgan shahar 2013-yil ma’lumotlariga qaraganda, o’zbeklar shahar jami aholisining 
68,8 foizini, ruslar 16,1 %, tatarlar 3,9 % ni tashkil qiladi. Toshkentning eski shahar 
qismida, ya’ni Shayxontoxur, Olmazor kabi tumanlarida mahalliy millat, ya’ni 
o’zbeklar ulushi katga bo’lsa, Chilonzor, Hamza, Sergeli tumanlarida boiщa millat, 
jumladan, ruslarning dissalari ham anchagina. Shu sababdan, mazkur tumanlarning 
migratsion faollliga yuqoriroq.Toshkent shahrida 1 .01.2014-yilda 1512,4 ming 
mehnatga layoqatli yoshdagi aholi qayd etilgan (jami aholining 64,3 %). Iqtisodiy faol 
aholi soni 1206,6 ming, iqtisodiyotda band aholi soni 1165,3 ming kishi. 2013-yilda 
mehnat organlariga ish surab 8,1 ming kishi murojaat qilgan (2009-yilda 46,6 ming), 
ularning 4,1 ming nafari ish o’rinlari bilan ta’minlangan. 
21

---

Shu yilda jami 82,6 mingyangi ish o’rinlari tashkil qilingan (2009-yilda 74,1 ming). 
Mehnat resurslari iqtisodiyotning turli tarmoqlarida, jumladan, sanoat, qurilish, 
transport va aloqa hamda turli ijtimoiy sohalarda band. Toshkent ko’p funktsiyali va, 
ayni vaqtda, poytaxt shahri bo’lganligi sababli, unda aholiga xizmat ko’rsatish va 
servis 
sohalarida, 
fan, 
madaniyat, 
ta’lim, 
sog’likni 
saqlash 
kabilarda, 
shuningdek,boshqaruv organlarida aholining bandlik ko’rsatkichlari ancha yuqori.