Kirish. "Jahon adabiyoti" fanining predmeti va mazmuni

KIRISH. “JAHON ADABIYOTI” FANINING PREDMETI VA MAZMUNI

Reja:

1. 
   “Jahon adabiyoti” fanining obyekti, geografik miqyosi, davrlashtirilishi.
   
2. 
   Fanning maqsad va vazifalari.
   
3. 
   Jahon adabiyotining antik davri: Shumer, Misr, Hind, Xitoy, Yunon, Rim va turkiy tillar adabiyoti.
   
4. 
   Jahon adabiyoti manbalariga tipologik, genetik, tarixiy-madaniy yondashuv.
   

Jahon adabiyoti tarixi fanini o’rganishdan asosiy maqsad–yer yuzidagi katta- kichik xalq, millat, elatlardan yetishib chiqib, yuksak mahorat bilan asar yaratgan adabiyot kishilarining ijodini tahlil qilish, yutuqlarini belgilab berish, ma’lum bir xududdagi adabiyotlar o’rtasidagi mushtaraklikni aniqlab, jahon adabiyotida ro’y berayotgan umumiy va xususiy o’zgarishlarni qayd qilishdir. Ayni vaqtda ana shu o’zgarishlar asosida umumadabiyotning qonun-qoidalarini keltirib chiqarishga, uning taraqqiyot tendensiyalarini belgilab olishga ham yordam berishdir.

Biz ushbu fanni o’rganish jarayonida jahondagi turli xalqlarning adabiyoti, san’ati bilan tanishamiz, ulardan yetishib chiqqan yozuvchi, shoir va dramaturglar asarlarini tahlil qilish bilan jahon sivilizatsiyasining tarixi va taraqqiyot bosqichlari bilan ham tanishamiz.
Ushbu fanning vazifasi ham ana shular bilan belgilanadi va biz fanni o’zlashtirish jarayonida Yevroosiyo, Afrika, Amerika va boshqa hududlar adabiyotining eng sara namunalarini o’qib tahlil qilib boramiz.
«Jahon adabiyoti tarixi» fani umumadabiyotni o’rganishni ma’lum bir tizimga solish uchun, avvalo, uni hududlarga asoslangan holda bo’lib chiqadi. Bunday xududiy bo’linish quyidagichadir:

1. 
   Sharq adabiyoti: hindixitoy xalqlari adabiyoti, yapon adabiyoti, avstraliya, zellandiya va okeaniya xalqlari adabiyoti, O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlari adabiyoti, kavkaz xalqlari adabiyoti.
   
2. 
   G’arb adabiyoti: yevropa xalqlari adabiyoti, Skandinaviya xalqlari adabiyoti.
   
3. 
   Afrika xalqlari adabiyoti.
   
4. 
   Arab xalqlari adabiyoti.
   
5. 
   Amerika xalqlari adabiyoti.
   

Ushbu hududiy bo’linishlar o’sha xalqlarning o’rnashgan joyi, etnik yaqinligi, ijtimoiy-siyosiy, madaniy taraqqiyot bosqichlaridagi rivojning yaqinligi bilan belgilanadi. Bu bo’linishlar o’z navbatida yana kichik-kichik qismlarga bo’linib boradiki, bu masala keyingi mavzularda hal qilib boriladi. Masalan, O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlari adabiyoti: o’zbek adabiyoti, qirg’iz adabiyoti, qozoq adabiyoti, tojik adabiyoti, qoraqalpoq adabiyotidan iborat. Hududiy bo’linishning ilmiy afzalligi shundaki, har bir o’kuvchi jahon xalqlari adabiyotini o’rganar ekan, turli-tuman adabiyotni bir-biri bilan adashtirib yubormaydi, ularni bir-biriga qiyoslay oladi. Har bir katta xududiy adabiyotning o’ziga xos tomonlarini o’zlashtira oladi.

Ushbu soha o’ta keng, o’rganilishi kerak bo’lgan adabiyotlar ko’pligi sababli jahon adabiyotini taraqqiyot bosqichlariga ham bo’lib chiqishga to’g’ri keladi. Chunki tarixiy jarayonlar, tuzumlar adabiyotga ham kuchli ta’sir ko’rsatmasdan qolmaydi, albatta.
Jahon adabiyotining tarixiy taraqqiyoti eng avvalo quyidagi katta davrlardan iborat:

1. Antik adabiyot. Bu davr adabiyoti eramizdan avvalgi yillardan to yangi eraning boshlarigacha bo’lgan badiiy asarlarni o’z ichiga oladi. Masalan, qadimgi yunon adabiyoti.

   
   

2. Yangi davr adabiyoti. Bu davr adabiyoti esa, eramizning birinchi asridan boshlab, to XIII-XV asrlargacha bo’lgan adabiy hayotni qamrab oladi.

   
   

3. O’rta asrlar adabiyoti. Bu davr adabiyoti XVII asrdan XIX asrning oxirigacha bo’lgan davrda yaratilgan jahon adabiyoti namunalarini o’z ichiga oladi.

   
   

4. Zamonaviy davr adabiyoti. Bu adabiyot XX asr boshlaridan to shu kungacha bo’lgan jahon xalqlari adabiyotining eng yaxshi namunalarini o’zida jamlagan.

   
   

Ushbu katta davrlar ham o’z navbatida yana yangi bosqichlardan iborat bo’lib, unda ikki xil manzarani ko’ramiz: umumjahon adabiyotiga xos taraqqiyot bosqichlari, alohida olingan millat adabiyotining taraqqiyot bosqichlari.

Antik davr adabiyotining hududi eramizdan avvalgi ming yilliklardan boshlanib to era boshiga qadar davom etgan. Antik davr adabiyotining yuksak taraqqiyoti qadim yunon adabiyoti va san’ati bilan bog’liq. Chunki davlatning qaror topishi, turli urushlar tufayli uning kengayib va boyib borishi yunon ijtimoiy ongiga kuchli ta’sir qildi. Natijada adabiyot, haykaltaroshlik, rassomlik, musiqa, teatr kabi san’at turlari boshqa joydagiga nisbatan bu yerda kuchli taraqqiy topdi.
Yangi davr adabiyoti eramizning birinchi yuz yilliklaridan boshlanib, to XV asrga qadar davom etgan. Bu davrda endi Sharq adabiyotida katta bir ko’tarilish– uyg’onish davrini ko’ramiz. Eng noyob asarlar«Avesto», «Qutadg’u bilig», «Devonu lug’otit turk», «Hibbat-ul haqoyiq», Navoiy ijodi ana shu davr mevasidir. Bu asarlar o’z navbatida jahon adabiyotiga juda katta ta’sir ko’rsatadi: unga tasavvuf falsafasini
olib kirdi, «inson adabiyotning eng chuqur o’rganishi kerak bo’lgan perdmetidir» degan qoidani ham ana shu adabiyot olib kirdi.
O’rta asrlar adabiyoti asosan XVII-XIX asrlar bilan(shartli ravishda) belgilanib, bu davr yevropa adabiyotining o’ta tez yuksalishi bilan belgilanadi. Chunki XVI asrlardan boshlab yevropada avval sanoat, keyinroq esa texnika tezkorlik bilan rivojlandi. yevropa mamlakatlari dengiz yo’li bilan juda ko’p joylarni mustamlakaga aylantirdilar. Natijada iqtisodiy daromad ijtimoiy ong taraqqiyotiga ta’sir qildi. Aynan shu davrdan boshlab Amerika adabiyoti davriga kelib endi adabiyotlar taraqqiyot bosqichlari ma’lum bir tartibda, deyarli bir xil rivojga tushdi. Chunki jahon mamlakatlari o’rtasidagi iqtisodiy, texnikaviy hamkorliklar madaniyatni, xususan, adabiyotni ham bir chiziqqa olib keladi.

• 
  Mif grekcha mythos - so‘z, rivoyatdan olingan bo‘lib, dunyoning paydo bo‘lishi, tabiat hodisalari, xudolar va pahlavonlar haqidagi to‘qima afsonalardir. Mazkur miflar ibtidoiy odamlarning ezgulik bobidagi shirin niyatlarini o‘zida badiiy ifoda etgan, ularga ruhan dalda bergan, doimo g‘alabalar sari undagan. Baxt va baxtsizlik o‘lkasi qahramonlari o‘rtasidagi keskin kurash miflarning asosiy konflikti va mavzui sanaladi. Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi "Avesto" va boshqa diniy kitoblarda mohiyat e’tibori bilan shunday mavzularga uyg‘un ohanglar ko‘zga tashlanadi.
  
• 
  "Avesto", shuningdek, "Bundaxshin"da aytilishicha, ikki olam, yaxshilik va yomonlik olami bor. Yaxshilik olamiga Ahura Mazda (Hurmuz), yomonlik olamiga Angra Manyu (Axriman) boshchilik qiladi. Go‘yo 3000 yil mobaynida bu ikki olam bir-biri bilan to‘qnashmagan, olishmagan. Yaxshilik va nur olamidan xabar topgan Axriman unga qarshi kurash ochmoqchi bo‘ladi. Hurmuz bu kurashning‘ oldini olib, ikkinchi uch ming yillikda osmon, suv, yer, o‘simlik, hayvonlar kabi mavjudotlarni hamda birinchi insonni yaratadi. O‘sha davrda zulm ham, kasallik va o‘lim ham bo‘lmagan ekan. Shundan so‘ng uchinchi davr (6000-8999) - kurash davri boshlanadi. Yer yuzi turli kuchlarning to‘qnashuv maydoniga aylanadi. Ahriman birinchi insonni o‘ldirsa ham, kishilik urug‘ini butunlay yo‘qotib yuborolmaydi