Kirish: O’rta Osiyoning 5 asrning yarmidagi buyuk mutafakkiri, allomasi, she’riyat sultoni, o’zbek adabiy tilining homiysi va targ’ibotchisi Alisher Navoiy (1441 – 1501)

,,MUHOKAMAT UL LUG’ATAYN” VA 100 TA FE’L


REJA:


1. ,,Muhokamat ul lug’atayn” asarida so’z yasalishi morfologik kategoriyalar, fonetikaga oid bilimlar


2. Navoiyning ,,Muhokamat ul lug’atayn” asaridan o’rin olgan 100 ta fe’l


3. 100 ta fe’lni o’rganishda professor Fitratning tadqiqotlari


4. Xulosa.


Kirish: O’rta Osiyoning 15 asrning 2 yarmidagi buyuk mutafakkiri, allomasi, she’riyat sultoni, o’zbek adabiy tilining homiysi va targ’ibotchisi Alisher Navoiy (1441 – 1501) yil hazratlari tilshunoslik tarixida ham yorqin iz qoldirgan ulkan siymolardan biridir.
Alisher Navoiyning lisoniy qarashlari, asosan, ,,Muhokamat ul – lug’atayn” (1499) asarida o’z ifodasini topgan. Ikki til-uzbek va fors tillarining kiyosiy (so-lishtirma) taxdiliga bagishlangan ushbu asarda Alisher Navoiy turli til oilalariga mansub bulgan tillarning umumiy va farkdi tomonlari, belgi-xususiyatlariga tuxtaladi, ularni taxlil kiladi, muxim ma'lumotlar beradi. Anikroga, tillarni muxrkama kjuihiii orkali uzbek tilining uziga xos jixatlariga, adabiy-badiiy ijodda - asarlar yaratishda uzbek tilining xam ustuvor, ulugvor til ekanligini, shunga kura fors tili bilan bemalol rakrbat qila olishini, xatto ayrim urinlarda, tasviriylik imkoniyatlari nuktai nazaridan esa undan ilgari keta olishini bayon kdiadi, asoslaydi.19
U mazkur asarida tillarning kelib chikishi, til va tafakkur orasidagi munosabat, suz ma'nosi, suzlarning shakl va ma'no munosabatlariga kura turlari, suz yasa-lishi, morfologik kategoriyalar, fonetikaga oid-tovush bilan boishq qator hodisalar hakida chukur fikr yuri-tadi, bunday hodisalarni atroflicha taxdil kiladi.
Navoiy asarda fonetik sistema xakida fikr yuri-tar ekan, ayni sistemaning kurilish a'zolari bulgai tovushlar hakdsa, tovushlarning artikulyasion xususiyat-lari hakdsa ma'lumotlar beradi, uzbek tili tovushlari-ning kullanilishidagi uziga xosliklarini alohida qayd etadi.
Ushbu fonetik uziga xosliklar xdkida professor S.Usmonov va professor A.Nurmonovlar uz tadkikrt-larida bir kator ma'lumotlarni keltiradilar. Masa-lan, tovush va harf munosabati hakida fikr yuritilar ekan, ular bir-biriga xamma vakt ham moe kelmasligi, bir xarf bilan bir necha tovushni anglatish mumkin-ligi aytiladi. Ahhfh, Navoiy eski uzbek adabiy tili­ning unlilar eistemasiga tuxtalib, o-s, u-u oppozisiya-si asosida misollar keltiradi qiyoslang: ut (olov), st (xarakat); tur (tuzok), tur (uyning turi); ut (yutmok), ut (kallani utga tutib, tukini kuydirish). Shuningdek, birgina ey (yoy) xarfi bilan uchta tovush: i, ch^zik, i va e tovushlari ifodalanishi kayd etiladi.
K,ofiya masalasida uzbek va fors tillari kiyoslanar ekan, bunda Uzbek tili imkoniyatlarining kengligi, bu jatdan uzbek tili fors tilidan ustun ekanligi bayon kilinadi. Anish aro suzini capo, daro bilan xam, boda bilan xam, erur suzini esa XUR, dur bilan xam, Fypyp, surur suzlari bilan xam krfiya kilish mumkinligini, fors tilida esa bunday imkoniyat yuq ekanligini ta'kidlaydi.
Alisher Navoiy eski o’zbek tilining fonetik imkoniyatlari, she’r tuzish va qofiyalashdagi qulayliklari haqida to’xtalib, bu tildagi unlilarning qisqa ham, cho’ziq ham talaffuz etilishi she’riyat uchun qulay ekanini ta’kidlaydi. Buyuk mutafakkir, jumladan turkiy so’zini ara sifatida talaffuz etib, forocha sara, dara so’zlari bilan ham, ara sifatida talaffuz etib, cho’ziq unlili forscha sara, dara so’zlari bilan ham qofiyalash mumkinligini o’qtiradi. Buyuk adib erur so’zini dur va g’urur, bag’ir so’zini qadr va taxvr so’zlari bilan qofiyalash ham mumkinligini aytadi. Arab va fors tillarida dara va dara, dur va g’urur, qadr va taxr so’zlari bir – biri bilan qofiyalana olmaydi. Chunki birinchi so’zlardagi unlilar qisqa, ikkinchi so’zlardagi unlilar esa cho’ziqdir. Demak, turkiy bag’r so’zi qadr – qodir so’z bilan qofiyalanishi uchun bag’r sifatida talaffuz etilishi keraq Alisher Navoiy guvohlik berishicha bag’r so’zi qofiya talabiga ko’ra ikki xil talaffuz qilingan.
Alisher Navoiyning bergan ma’lumotlaridan ham qat’iy xulosa chiqarish mumkin: turkiy so’zlarda cho’ziq qisqalik fonologik vazifa bajarmagan va unlining cho’ziq – qisqaligi vazn va qofiya bilan belgilangan.
Eski turkiy va eski o’zbek tillarida bunday cho’ziqlik so’zning o’rta va oxirida g, g’, y, h tovushlarining to’shib qolishi natijasida xosil bo’ladi: biz – bigiz; qiz – qigiz; qin – qiyin. Alisher Navoiy biz – biz va biz – bigiz so’zlarini zid quyar ekan mana shu ketingi cho’ziqlik haqida ma’lumot beradi.
Xullas, Alisher Navoiy tovushni, ^ozirgi tilshu-noslik nuktai nazaridan badolashda, fonema sifatida olib, uning eng muxim xususiyati bulgan ma'no farklash krbiliyatiga ega ekanligini bayon kiladi.
Navoiy islom ta'limotiga asoslangan xrlda inson-ga til-nutq krbiliyati, nutq faoliyati Allod tomonidan berilganligini, bu jarayon fakat insongagina tegishli ekanligini aytadi. Ayni vaktda ushbu krbiliyatga ega bulgan insonlar suzlarni uzlari yaratishini, uzlari ijod kilishini kayd etadi va suz masalasiga alovdda ypiy beradi.
Navoiy suz dakida fikr yuritar ekan, dastavval, mutlakr maksadga muvofiq, suzning ma'no kuvvatiga katta e'tibor karatadi. Chunki Navoiy goyalarining eng birinchi va eng kudratli poydevori, moddiy asosi suz ekanligi — suzning ma'no jatlari ekanligi aniq-
Navoiy suzni ma'no, tushuncha tashuvchi, inson goya-larini, rudiy dunyosiny ifoda etuvchi, shunga kura uzgalarga ta'sir kiluvchi kuchli vosita sifatida tushu-nadi va shunday tushuntiradi. U ona tilining leksik boyligi dakida utkir tilshunos sifatida kimmatli fikrlar, ma'lumotlar keltiradi, semantik-funksional jihatdan forsiy tildan ustun turuvchi qator lisoniy birliklarni birma – bir sanaydi, ularni ma’no jihatdan taxlil qiladi, so’zlarning fe’llarning nozik ma’no farqlarini, qirralarini qayd etadi. Turkiy tilning so’z qo’llash bobida ham o’ziga xosliklarga ustunliklarga egaligini asoslaydi, she’riyat - baytlar orqali ishonch xosil qiladi.
Navoiy qayd etilgan fe’llarni semantic jihatdan tahlil qiladi, differensial – semantik metod asosida ularning ma'no umumiyliklariga, farkdi belgilariga, ma'no noziyushklariga e'tibor beradi, misollar bilan asoslaydi. Omonimik va sinonimik munosabatdagi suz-larni anikdaydi, polisemantik suzlarning mavjudli-gini kdyd etadi.22 Masalan, omonim suz sifatvda ot, tuz,23 kuk kabi suzlarni keltirib, ot suzining nom-ism ma'nosida, xayvon ma'nosida va xarakat ma'nosida kullanishini ta'kidlaydi. Aytilganlar Navoiyning suz masalasiga uta jiddiy e'tibor bergan, uz davrining buyuk
^ruzshunos-leksikolog olimi xam bulganidan darak beradi.
«FNavoiy mazkur asarida morfologiya masalasiga xam tuxtaladi, suz yasalishiga oid ayrim fikrlarni kayd etadi.
Professor S.Usmonov va professor ANurmonov-larning xabar berishicha, ushbu ishda suz yasovchi af-fikslar sifatida kuyidagilar keltiriladi:
chi: kupli, xolvochi, kiyikchi, kuychi;
vul: bakovul, karovul, yasovul, jigovul;
l: yasol, kabol, tunkrl, sevargol24 va boshkalar. Ma'lum buddiki, affikslar asarda suz yasovchi
vositalar sifatida suz tarkibida kullanib, yangi suz yasash, asosan, ot yasash-shaxs otini hosil kilish uchun xizmat kiladi.
Alisher Navoiy morfologiyaga oid fikrlarni bayon kilar ekan, asosiy, etakchi suz turkumi sifatida, maq-sadga tuda muvofik,, fe'llarga murojaat kiladi. Fe'l birliklarning ma'no jatdan, shakl va kullanishi jixatdan eski uzbek adabiy tilining uzigagina xos, ya'ni forsiyda uchramaydigan xususiyatla-rini, zukko tilshunos sifatida, nuxta taxdil kiladi. Anikrogi, u fe'llarning nisbat bilan bogliq tomonlariga aloxdsa e'tibor berar ekan, fe'lning uzlik, orttirma va birgalik nisbatlarini, ravishdosh shaklini, ko’makchi fe’l yordamida tuzilgan murakkab fe’llarini qayd etadi.
Navoiy fe’lning ortirma nisbat shakli haqida fikr yuritar ekan, ayni nisbat tushunchasi – t qo’shimchasi orqali hosil bo’lishini aytadi, qator misollar keltiradi. Qiyoslang: yugurt, yashurt, chiqart va boshqalar.
2. Ona tilining boyligidan ijodiy foydalangan. A.Navoiy o’zbek tilining leksik jihatdan fors – tojik tilidan qolishmasligini ham ta’kidlaydi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, A.Navoiy o’zbek tilining boy sinonimlaridan o’z asarlarida yustalik bilan foydalangan. O’zbek tilida turli ma’no noziklarini ifodalovchi sinonimik fe’llardan 100 tasini ,,Muhokamat – ul lug’atyn”da ham eslatib o’tadi: ,,bu 100 lafzdurki, g’arib maqosid tayin qilubdirlarki, har qaysi uchun sort tilida lafz yasamaydurlar”.
Ma’lumki, ,,Muhokamat – ul lug’atayn”ning hamma nashrlarida shoir tomonidan 100 ta deb keltirilgan fe’llarning soni 98 yoki 99 tadir – deb yozadi tilshunos E. Umarov. U kishi yozadi: ,,Biz ushbu masalaga aniqlik kiritish uchun ,,Muhokamat – ul lug’atyn” ning to’rt nusxa, uch nashr va 1 qo’lyozmasini o’rganib qidiq Qulyozma Turkiyadagi Fotix kutubxonasida saqlanadi. Uch nashrdan birinchisini 1640 yilda O.Usmonov va P.Shamsiyev ikkinchisini shoirning 15 tomlik asarlar to’plami uchun P.Shamsiyev, uchinchisini 1968 yilda Ogoh Sirri Levind nashrga tayyorladi. Chog’irshtirma chog’ida 100 – fe’l ekanligini Ogoh Sirri Levind aniqlagani ma’lum bo’ldi. Bu so’z shoirning Turkiyadagi Fotix kutubxonasidagi qo’lyozma tarkibidan topiladi. Bundan tashqari, chog’ishtirish vaqtida fe’llarning orfografiyasiga ayrim aniqlik kirtish imkoni tutildi. Chunonchi, ikkinchi nashrdagi yigirmak fe’lli qulyozma va boshqa nashrlarda bikirmak ekanligi aniqlandi. Qiynamoq fe’li, Turkiyada nashr qilingan asarda qimsamoq, bo’shmoq, fe’li bo’smoq, qizg’anmoq so’zi qizg’anmoq shaklida berilgan.
1. Quvarmoq – turlicha tusda ko’rinmoq
2. Quruqshamaq
3. Usharmak – itarmak, ilgari tomon otmoq
4. Kekkaymoq
5. Udayman – turlilanmoq, tug’ri kelmak
6. Chekirmak
7. Xumsaymoq – achchig’idan qovoq solib o’tirmoq.
8. Umunmoq – umidvor bo’lmoq
9. Usanmoq
10. Igirmak
11. Egarmak – ergashmoq.
12. Uxranmoq
13. Toriqmoq – achchiqlanmoq
14. Aldamoq – allamoq
16. Ishanmak – inochmak
17. Inglanmoq
18. Aylanmoq – sayr qilmoq
19. Orikmak – xafa bo’lmoq
20. Igranmoq
21. Ovunmoq – o’zini tinchitmoq
22. Istamoq – zo’r berib undamoq
23. Qiynamoq – ozor bermoq
24. Qo’zg’almoq – o’rnidan
25. Sovrilmoq
26. Siljimoq
27. Shamolda tozalanmoq
28. Chaqalmoq – tebranmoq
29. Yovdashmoq
30. Kimsamoq
31. Qimirlamoq
32. Qizg’anmoq – rashq qilmoq
33. Nikamak
34. Siylanmoq – xurmat qilinmoq
35. Tanlamoq – saralamoq
36. Qimirdamoq – qimirlamoq
37. Sirpmak, sirmamak – qopmoq
38. Kanorgamak – otini aravaga qo’shmoq
39. Sig’riqmoq – sig’inmoq, sajda qilmoq
40. Qilimoq
41. Yalinmoq – yolvormoq
42. Munglamoq, indamak – sukut saqlamoq
43. Tergamak – tekshirmoq
44. Tevramak – kengaymoq
45. Shig’aldamoq
46. Singramak – sekin yig’lamoq
47. Yashqamoq – yashirmoq
48. Isqarmoq – ko’zning yoshdan to’lmog’i
49. Ko’ngramak – g’azablanib
50. Suxranmoq – o’zicha gapirmoq.
51. Siypamoq – silamoq
52. Qoralamoq – orqasidan bormoq
53. Surkanmoq – surqalmoq
54. Quymanman – Bahona qilish
55. Ingramak – fig’on qilmoq
56. Tushalmoq
57. Mungaymoq – ma’yuslanmoq
58. Kuruksamak – ko’rmakni istash
59. Tanchqamoq
60. Tushurg’anmoq – qiynalmoq
61. G’umsamoq – azob chekmoq
62. Kirkinmak – sovuqdan yengil yo qo’rquvdan sekingina titramoq
63. Sukadamak
64. Busmuq
65. Burmak – yo’nalishini o’zgartirmoq
66. Turmoq – yashamoq
67. Tomshimoq – oz – oz ichmoq
68. Qahamoq
69. Sipqormak - oxorigacha ichmoq
70. Chicharkamak, murkanmak – quymoq
71. O’rtanmak
72. Qiynalmoq
73. Sig’g’irmoq
74. Gurpaklashmak – yengillashmoq
75. Chuprutmoq – yopishtimoq
76. Yirg’amoq – kayf – safo qilmoq
77. Bichimoq, qizg’anmoq
78. Sungurmak
79. Kundalakmak
80. Yumaloq qilmoq
81. Kumurmak – tish bilan uzib yemak
82. Bikirmak – bekitmoq
83. Ko’ngirdamak – qarimoq
84. Bo’shashmoq
85. Kinarkamak – otini aravaga quymoq
86. Kezarmak
87. Duptulmoq – tepilmak
88. Chidamoq – bardosh bermoq
89. Tuzmak – sab qilmoq
90. Qazg’anmoq – foydalanmoq
91. Qichig’lamoq
92. Gangiramak
93. Yodamoq – kuchsiz, xolsiz qolmoq
94. Qadamoq - iztirobdan kutug’ondan dam olmoq
95. Chiqanmoq – oyoq osti bo’lmoq
96. So’ndirmak
97. Suqlatmoq
98. Ko’ndirmak – rozi qilmoq
99. Chimdilamak – tirnog’i bilan chimchilamoq
100. Tepilmaq
Tilshunos E. Umarov 100 ta fe’lni ma’nolarini aniqlab nom va nom keltirgan bo’lsa tilshunos Nurmonov uni sar boshqacharoq qilib ko’rsatib berdi.
U Alisher Navoiy «Muxrkamat ul-lugatayn» asarida eski uzbek tilining imkoniyatlarini, boyligini kur-satish maksadida shu tilning uziga xos bulgan 100 ta fe'lni keltiradi. Bular: kuvormoq, kurukgdamoq, ushar-mok^, jiyjaymoq, ungdaymoq, chikirmak, dumsay-mok^ umunmoq, usanmoq, igirmoq, egarmoq, uxranmoq, torik,-mok,, addamoq, arBadamok;, ishonmoq, iglanmoq, aylan-moq, erikmak, igranmak, ovunmoq, kdstamoq, kiyna-mokk, kuzgalmok,, sovrilmok, chaykalmoq, dev-dashimok,, kiymanmoq, k,izgonmoq, nikamok,, saylanmoq, tanlamok,, kimirdanmoq, serpmak, sirma-mak, ganor-gamak, chf-rikmoq, siganmoq, kilimok;, yolinmoq, munglanmoq, indamak, tergamak, tevramak, kdotaymoq, shigaldamok,, singramok^ yashkdmoq, iskdrmoq, kung-ranmak, suxran-moq, siypamoq, krralamok, surkanmoq, kuymanmoq, ingramoq, tushalmok^ mungaymok, tan-chikamoq, kuruk,-samok,, bushurganmok,, buxsamok,, Kir-kinmak, sukadamak, busmok,, burmak, turmak, tamimoq, kaxxamoq, sipkrr-moq, chicharkamak, jurkan-mak, urtanmak, sizgurmoq, gurpashlamak, chiprutmak, jirra-moq, bichimoq, kikzan-mok, singurmak, kundalatmak, kumurmak, bikirmak, kungurdamak, kinarkmak, kezarmak, duptulmoq, chidamoq, tuzmak, kdzganmoq, kichig-lamoq, gangiramak, yadamak, kdsamok,, chikanmoq, kun-dur mak, sundurmak, sukdatmok,21 va boshkalar.
3. 100 ta fe’l ichidagi 1, 3, 5, 13, 15, 38, 35, 36, 47, 48, 50, 51, 55, 61, 62, 63, 73, 64, 76, 77, 78, 79,80, 81, 83, 85,88,90,91,94,95,96 raqamlaridagi fe’l ma’nolari Fitrat tomonidan qayd etilgan. Qolgan so’zlarning ma’nolarini aniqlashda ,,O’zbek xalq shevalari lug’ati”, ,,O’zbek tilining izohli lug’ati”dan foydalandiq Bunga qaramasdan, afsuski, ayrim fe’llarning ma’nolarini aniqlash imkoni bo’lmadi.
Navoiy yozadi: ,,bu 100 ta so’zni ingichka maqsadlarni ifodalash uchun belgilabdirlarki, ularni xech biri uchun kishining ehtiyoji tushmaydi deb bo’lmaydi, so’zlashish chog’ida kishi unga muhtoj bo’ladi. Bularning ko’pi shunday so’zlarki, forschada uning mazmunini aslo anglatib bo’lmaydi. Ba’zisini anglatsa bo’ladi, lekin bir so’zni tushuntirish uchun bir necha so’zni tizmaguncha bo’lmaydi. Bu xam arabcha so’zlar yordami bilan bo’ladi. Turk tilida bu xil so’zlar ko’p bo’ladi. Masalan, yuqorida mazkur bo’lgan so’zdan bir nechtasini ustida isbot qilaylik, toki da’vogar qarshilik ko’rsatganda uyalib qolmasin, shuning bilan boshqalarni ham solishtirsin. Shoirlarning kattalaridan ba’zilari ,,may” ta’rifida mubolag’a qilubdurlar bu narsa odat bo’lib ketganki, may ichmoq qoidalari to’g’risida ko’p so’zlar yurgizib nixoyatsiz xushtablik ko’rsatadilar.
Xulosa:
Prizedentimiz Islom Karimovning Navoiy haqidagi fikrlarini esga olishimiz o’rinlidir. ,,Agar bu zotni avliyo desak, avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak mutakkiflar mutafakkiri, shoir desak shoirlarning sultonidir”. Shoir o’zining ,,Muhokamat ul – lug’atayn” asarida ikki tilni qiyoslab turkiy tilning qancha boyligini aniqlab isbotlab bergan. Ikta tilni solishtirib fonetik morfologik tahlillar qilib turkiy tildagi fe’llarning bir nechta ma’noda qo’llanilishini, forsiy tilda bunday imkoniyatlar yo’qligini aytib o’tgan.
ADABIYOTLAR

1. X.Jabborov ,,Buyuk tilshunoslar” Qarshi Nasaf 2003 yil.

2. S.Usmonov ,, Umumiy tilshunoslik” Toshkent 1971 yil.

3. H.Ne’matov ,,O’zbek tili tarixiy fonetikasi” Toshkent O’qituvchi 1992 yil.

4. M.Irisqulov ,,Tilshunoslikka kirish” Toshkent

1992 yil

5. WWW. Ziyonet. Uz.