Kirish Reja

5. Капитал даромадлилиги. Қўйилган капиталнинг умумий даромадлилиги. Бозорий индекслар ва индекслаштириш стратегияси. Фонд индекслари. Индексациялаш.


Капитал (лотинча: cапиталис — бош, асосий), сармоя — кенг маънода — ўз эгасига даромад келтириш хусусиятига эга бўлган жами воситалар ва маблағлар; янги қиймат келтирувчи, ўзини ўзи кўпайтирувчи қиймат. Товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш учун кишилар томонидан яратилган ресурслар; тор маънода — ишлаб чиқариш воситалари кўринишидаги ишга қўйилган, ишлаб турган даромад манбаи (ашёвий капитал). Капиталнинг пайдо бўлишига товар ишлаб чиқариш, товар муомаласи дастлабки шарт ҳисобланади. Бозорда ўзига хос, алоҳида товар — иш кучининг пайдо бўлиши билан оддий товар ишлаб чиқариш капиталистик ишлаб чиқаришга айланади, товар ишлаб чиқаришнинг шу даврида товар муомаласидаги пул капиталига айланади. Капитал кўп сикллар давомида ишлаб чиқаришда иштирок этадиган асосий капитал ва бир сикл давомида иштирок этадиган ва тўлиқ сарфланадиган айланма капиталга бўлинади. Пул капитали (сармоя) — ашёвий капитал сотиб олиш учун сарфланадиган пул воситаларини ифода этади, яъни пул капиталга айланиши учун ишлаб чиқаришга авансланади. Иқтисодий назарияда капитал ишлаб чиқариш омилларидан бири тарзида изоҳланади. Қийматнинг кўпайиши инсон меҳнати (иш кучи) ва ишлаб чиқариш воситалари (хом ашё, машина, станоклар) бирлашганда, яъни ишлаб чиқариш шароитида юз беради. Капитал саноат капитали, савдо капитали, ссуда капитали, судхўрлик капитали (тарихий) шаклларида фаолият кўрсатади. Ривожланган бозор иқтисодиёти шароитларида капиталнинг корхона, фирма, банклар капитали, турли акциядорлик жамиятларига тегишли акциядорлик капитали, заҳира капитали, устав капитал сингари кўринишлари мавжуд. Тадбиркор жисмоний шахсларга тегишли капитал дастмоя дейилади ва ҳар гал товар олиб сотишда ишлатилади. Муайян вақт (чорак, йил, бир неча йил) оралиғида акциядорларни, энг умумий тарзда ёки энг аввало, нима қизиқтиради, деб ўйлайсиз? Ҳа, балли, тўғри топдингиз: уларни, энг аввало, шу давр оралиғида компания фаолияти қанчалик муваффақиятли бўлганлиги қизиқтиради. Шу билан бирга, бу жараёнда улар нимани истайдилар, деган навбатдаги саволга нима деб жавоб берган бўлур эдингиз? Қойил, бу саволнинг жавобини ҳам тўғри топа олдингиз: ҳақиқатдан ҳам улар, энг аввало, битта нарсани, яъни шахсий бойликлари шу даврда қанча кўпайганини билишни истайдилар. Бу саволга, ўз навбатида, энди қандай жавоб берамиз? Яъни, муайян даврда акциядорлар бойликларининг қанчага кўпайганлигини қандай қилиб аниқлаш мумкин? Бу савол олдинги саволларимизга нисбатан, бироз бўлса-да, мураккаброқ савол-а? Шу боис, Сизни ҳадеб қийнайвермасдан, унга ўзимиз жавоб бериб қўя қолайлик. Мана унинг жавоби: бунинг учун маълум вақт оралиғида улар инвестиция Нисбатан яқинда АҚШнинг бир неча корпорациялари томонидан компания фаолияти самарадорлигини баҳолаш учун янги мезон қабул қилинди. У иқтисодий қўшилган қиймат (ЭВА – эcономиc валуе аддед) деб номланди. Ушбу мезон Стерн Стеwарт & Cо компанияси томонидан ишлаб чиқилган. Унинг асосий афзаллиги шундаки, мазкур кўрсаткич аниқланаётганда компаниянинг ўз капиталидан фойдаланишдаги вақт харажатлари ҳисобга олинади. Бозор индекслари ва Индекслаш стратегияси. Қимматли қоғозлар курсини умумлаштириб кўрсатишга имкон берувчи мезоннинг мавжудлиги қўл келадиган кўплаб ҳолатлар мавжуд. Мисол учун, акциядорларга инвестицияларининг жорий нархини баҳолаб берадиган индикатор ёки ўз инвестициялари рентабеллигини баҳолаш имкониятини берадиган қандайдир эталоний критерий керак бўлади. Қуйидаги жадвалда энг муҳим миллий фонд биржаларида муомалада бўлган, қимматли қоғозлар учун фойдаланиладиган, одатда молиявий нашрларда биринчи навбатда эълон қилинадиган асосий фонд индекслари рўйхати келтирилган. Инвестиция қилинган капитал даромадлилик динамикасини маълум бир биржа (фонд) индексига боғлаш мақсадига асосланган инвестиция страте-гиясига индексациялаш дейилади.Унинг асосида қуйидаги оддий ҳақиқат ётади: биргалашиб ўз капиталини қимматли қоғозларга қўйган барча инве-сторлар бутун фонд биржаси даромадлилигидан кўпроқ рентабелликка эриша олмайдилар. Индексациялаш стратегиясини қўллаган ҳолда, менежер ўз инвестиция фондида инвестиция таркибий тузилмасини қайта ташкил этишга уринади. Бу таркибий тузилма асосида мўлжал сифатида танланган индекс олинади.У ўз фондининг акциялари пакет54ига барча қимматли қоғозларни мазкур индекс ҳисобланадиган нархлар асосида, мазкур индекслар базаси жуда юқори бўлганда эса, фақат репрезентатив танлаб олинганларинигина қўшади. Бундай ҳолларда, пул маблағларини “актив” бошқариш усулини ишлатишга ёхуд индекс-мўлжалдан “ўзиб кетиш”га интилиб, алоҳида қимматли қоғозларга ёки иқтисодиёт соҳаларига умид қилишга уринишлар qilinmaydi.Shunga кўра, индексациялаш - бу кенг диверсификацияга ва қимматли қоғозлар портфели суст савдо активлигига таянган пассив55 инвестиция стратегиясидир. Албатта, индексациялаш стратегияси билан бошқариладиган фондлар-никига қараганда юқорироқ кўрсаткичларга эга актив бошқариладиган фондлар ҳар доим мавжуд бўлади. Бу эҳтимол, масалан, омад келиш натижаси бўлиши ҳам мумкин. Айрим инвестиция портфелини бошқа-рувчилар шунчаки тасодиф туфайли қўйган капиталидан фақат юқори фойдани ва ҳаттоки, давомли “омад келиши” даврида инвестициянинг юқори рентабеллигини таъминлашга эришадилар. Бундан ташқари, шундай менежерлар борки, улар мислсиз қобилият ва кўникмаларга эга бўлиб, шу туфайли инвестиция қилинган капиталлар маълум вақт мобайнида юқори фойда келтиради. Шунга кўра, индексациялаш - бу кенг диверсификацияга ва қимматли қоғозлар портфели суст савдо активлигига таянган пассив55 инвестиция стратегиясидир. Албатта, индексациялаш стратегияси билан бошқариладиган фондлар-никига қараганда юқорироқ кўрсаткичларга эга актив бошқариладиган фондлар ҳар доим мавжуд бўлади. Бу эҳтимол, масалан, омад келиш натижаси бўлиши ҳам мумкин. Айрим инвестиция портфелини бошқа-рувчилар шунчаки тасодиф туфайли қўйган капиталидан фақат юқори фойдани ва ҳаттоки, давомли “омад келиши” даврида инвестициянинг юқори рентабеллигини таъминлашга эришадилар. Бундан ташқари, шундай менежерлар борки, улар мислсиз қобилият ва кўникмаларга эга бўлиб, шу туфайли инвестиция қилинган капиталлар маълум вақт мобайнида юқори фойда келтиради қимматли қоғозлар портфели билан операциялар бўйича харажатлар (амалга оширилган битим учун брокер хизматлари тўлови ва бошқа тижорий харажатлар). Инвестиция қилинган капитал даромадлилик динамикасини маълум бир биржа (фонд) индексига боғлаш мақсадига асосланган инвестиция страте-гиясига индексациялаш дейилади. Унинг асосида қуйидаги оддий ҳақиқат ётади: биргалашиб ўз капиталини қимматли қоғозларга қўйган барча инве-сторлар бутун фонд биржаси даромадлилигидан кўпроқ рентабелликка эриша олмайдилар. Индексациялаш стратегиясини қўллаган ҳолда, менежер ўз инвестиция фондида инвестиция таркибий тузилмасини қайта ташкил этишга уринади. Бу таркибий тузилма асосида мўлжал сифатида танланган индекс олинади. У ўз фондининг акциялари пакетига барча қимматли қоғозларни мазкур индекс ҳисобланадиган нархлар асосида, мазкур индекслар базаси жуда юқори бўлганда эса, фақат репрезентатив танлаб олинганларинигина қўшади. Бундай ҳолларда, пул маблағларини “актив” бошқариш усулини ишлатишга ёхуд индекс-мўлжалдан “ўзиб кетиш”га интилиб, алоҳида қимматли қоғозларга ёки иқтисодиёт соҳаларига умид қилишга уринишлар қилинмайди.


6. Инвесторнинг ҳаражатлар даражаси нуқтаи назаридан индекслаштириш стратегиясининг устунлиги Инфляция ва реал фоиз ставкалари. Номинал ва реал нарх. Фоиз ставкаларини тенглаштириш. Даромаллик ставкаси даражасига таъсир этувчи асосий омиллар.


1926 йилдан буён АҚШ фонд бозори инвесторлар учун инвестиция қилинган капиталга йиллик ўртача даромадлиликни 12% миқдорида таъминлаб келмоқда. Бироқ бу рақамлар қуйидаги кўринишда намоён бўладиган харажатларни ҳисобга олмайди: фонд харажатлари (фонд бошқарувчисига тўлов, фонд тўғрисида ахборот тарқатиш учун йиғимлар ва жорий харажатлар); қимматли қоғозлар портфели билан операциялар бўйича харажатлар (амалга оширилган битим учун брокер хизматлари тўлови ва бошқа тижорий харажатлар). Кенг тарқалган акцияларга маблағларни қўйган фондда фонд харажатлилигининг ўртача йиллик коэффиценти (фонд харажатларининг инвести-тсиялар умумий суммасига нисбати кўрсаткичи) 1,4%га тенг. Шунингдек, мазкур анъанавий биргаликдаги фондларнинг менежерлари, одатда порт-фелни бошқаришда юқори даражадаги активликлари билан тавсифла-надилар. Уппер Аналйтиcал Сервиcес, Инc. маълумотларига кўра, активларнинг ўртача айланувчанлик (айланиб туриш) коэффициенти йиллик 76%ни ташкил этади. Бундай айланувчанлик (айланиб туриш)да савдо харажатлари фонд харажатларига йиллик 0,5%дан 1%гача қўшиши мумкин. Умумлаштирган ҳолда фонд харажатлари ва савдо харажатлари оддий фондда инвестор даромадининг сезиларли қисмини олади. Савдо операцияларидан комиссион тўловларни оладиган фондлар ҳам фойдани янада камайтиради. Айнан кам харажатлар индекслаштириш стратегиясига асосланган фондларнинг асосий афзалликларидан бири ҳисобланади. Бундай фондларда бошқарув учун минимал комиссион тўловлар олинади. Жорий харажатлар унчалик катта бўлмай, портфел операциялари бўйича харажатлар минимал бўлиши мумкин. Бундан ташқари, актив бошқарувли фондлардагига қара-ганда индекслаштириш стратегияли фонд портфелида акциялар айланиши анча-мунча сустроқ бўлганлиги боис, шундай кучли Пассив” лотинча “пассивус” – ҳаракатсиз. 1. Корхона ва ташкилотларнинг барча қарзлари ва мажбуриятлари. Қаранг: ўша ерда. – B.233. Шундай бўлса-да, бу ерда “пассив” сўзи, асосан, “суст” маъносида ишлатилаётганлигини қайд этиб ўтиш {'} (аммо асло кафолат эмас) мавжудки, бундай фондлар капитал ўсишидан жуда кам даромадни акциядорлар ўртасида тақсимлаб ўтказадилар (агар умуман шундай қилсалар). Бу ўтказмалар солиққа тортилиши сабабли, шу каби тўловларни ўтказишнинг узоқ муддатга кечиктирилиши берилган вазиятда индекслаштирилган фондларнинг аниқ устунлиги ҳисобланади. Вақт ўтиши билан маълум бир биржа индекслари асосан кенг тарқалган акциялар билан ишлайдиган фонд кўрсаткичларини қувиб ўтдилар. Қуйида келтирилган Wилшире 5000 индекси ёрдамида ўлчанган умумий даромадлилик ва асосан кенг тарқалган акциялар билан ишлайдиган ва актив инвестиция стратегиясига асосланган фондларнинг кўрсаткичлари солиштирилга асосланган. Умум қабул қилинган тартибга кўра, турли даврдаги иқтисодий кўрсат-кичларни солиштириш учун товарлар, хизматлар ва активлар нарх (баҳо)лари инфляция даражасини ҳисобга олган ҳолда тўғриланиши ёки ўзгартирилиши (корректировка қилиниши) лозим. Шу боис, иқтисодчилар номинал25 нарх (баҳо) (номинал приcес) номини, яъни товар ва хизматларнинг Приcе листда кўрсатилган нархи (баҳоси)ни ва пулнинг сотиб олиш қобилиятини акс эттирувчи реал нарх (баҳо) (реал приcес)ларни алоҳида фарқлашади (ajratishadi).Real ва номинал нарх (баҳо)лар фарқлангани каби, реал ва номинал фоиз ставкалари ҳам фарқланади. Облигация бўйича номинал фоиз ставкаси (номинал интерест рате) қарз олувчи томонидан ваъда қилинган ва Сиз берган пулингиз эвазига олинадиган суммадир. Реал даромадлилик ставкаси (реал рате оф ретурн) – бу кредитор томонидан ишлаб топилган ҳамда пулнинг сотиб олиш қобилияти ўзгариши ҳисобга олинган ҳолда тўғриланган ёки ўзгар-тирилган (корректировка қилинган) номинал фоиз ставкасидир. Мисол учун, агар ҳисобланган номинал фоиз ставкаси йиллик 8%ни ташкил этса-ю, инфляция даражаси ҳам 8%га тенг бўлса, бу ҳолда даромадлиликнинг реал ставкаси нолга тенг bo‘ladi.Daromadlilikning реал ставкасини ҳисоблаш учун маблағ сифатида маълум стандарт26лаштирилган истеъмол савати ишлатилади. Шунга кўра, даромадлиликнинг реал ставкаси ушбу саватнинг таркибига боғлиқдир. Миллий истеъмол нархлари индекси (ИНИ)ни (CПИ — cонсумер приcе индех) ҳисоблашда таққосланиши мумкин бўлган истеъмол товарлари савати ишлатилади. Агар номинал фоиз ставкаси йиллик 8%ни ташкил этса, истеъмол нарх (баҳо)лари индекси ўзгаришига пропорционал тарзда ўзгарувчи инфляция даражаси эса йиллик 5% бўлса, даромадлиликнинг реал ставкаси қандай бўлади? Ички ҳиссиётга суянган ҳолда, даромадлиликнинг реал ставкаси бу – номинал фоиз ставкаси ва инфляция ўртасидаги фарқ деб тахмин қилишимиз мумкин бўлиб, бизнинг мисолимизда бу кўрсаткич 3%га тенг бўлар эди. Умуман олганда, бу ҳам тўғри бўлади. Лекин, шундай бўлса-да, бу ерда айрим ҳолатларни инобатга олмоқ лозим. Келинг, бунга амин бўлиш учун даромадлиликнинг реал ставкасини аниқ ҳисоблаб чиқамиз. Юқоридаги мисолга кўра, Сиз томондан киритилган ҳар 100 сўмга бир йилдан сўнг 108 сўм оласиз. Бироқ бир йил аввал 100 сўмни ташкил этган истеъмол корзинаси бу давр мобайнида 105 сўм га тенг бўлди. Жорий даврда сотиб олиш мумкин бўлган истеъмол савати товар-ларига қўллаган ҳолда Сизнинг 108 сўмингиз қандай реал қийматга эга бўлади? Бу саволга жавоб бериш учун, 108 сўмни келгусидаги истеъмол савати нархига бўлиш керак бўлади, яъни 108 сўм : 105 сўм = 1,02857 сўм. Шундай қилиб, харид қилинмаган ҳар бир истеъмол савати ўрнига ўзингиз инвестиция қилган капиталингиз учун бир йилдан сўнг 1,02857 экви-валентдаги саватни оласиз. Шунга кўра, даромадлиликнинг реал ставкаси йиллик 2,857% (бугунги бир саватга тўғри келувчи келгусидаги саватлар сони)ни ташкил etadi.Daromadlilikning реал ставкаси, номинал фоиз ставкаси ва инфляция даражасининг нисбати акс этган умумий формула қуйидаги кўринишга эга: Эътибор беринг, номинал кўринишда ишончли бўлган, белгиланган даромади бўлган инструмент (восита) реал кўринишда маълум даражада риск ташийди. Мисол учун, фараз қилайлик, банк омонатчиларга рисксиз долларли йиллик 8%ли фоиз ставкасини таклиф қилмоқда. Айни вақтда келажакдаги инфляция даражаси аввалдан номаълумлиги сабабли, реал кўринишда пулни ушбу банк ҳисоб рақамига қўйиш рискли бўлади. Агар тахмин қилинаётган инфляция даражаси йиллик 5%ни ташкил этса, даромадлиликнинг кутилаётган реал ставкаси йиллик 2,857% бўлади. Агарда инфляция даражаси 5%дан юқори бўлса, даромадлиликнинг реал ставкаси йиллик 2,857%дан кам бўлади. Қўйилган (жойлаштирилган) маблағларни қадрсизланиш рискидан ҳимоя қилиш учун фоиз ставкаларини реал товар ва хизматлар ёрдамида кўрсатиш мумкин. Масалан, белгиланган даромадли қайсидир бир восита учун ҳисобланадиган бирлик сифатида бирор бир товарни кўрсатиш мумкин. Буюк Британия ҳукумати индексацияланган облигацияларни (индех-линкед бондс) 1981 йилдан, АҚШ Ғазначилиги эса 1997 йил январ ойидан муомалага чиқарди. Охиргилари ТИПС (Треасурй Инфлатион Протеcтед Сеcуритиес — инфляциядан ҳимояланган ғазначилик қимматли қоғозлари) деб ном олган.Бу облигациялар бўйича фоиз ставкаси рисксиз реал ставкадир. 1998 йилнинг сентябрь ойида эса АҚШ Ғазначилиги томонидан Сериес И Савинг Бонд, ёки И Бонд деб номланган инфляциядан ҳимояланган янги турдаги қўшимча жамғарма облигациялари эмиссия27 қилинди. И Бонд – янги турдаги облигациялар бўлиб, ўз инвестицияларининг реал харид қобилиятини ҳимоя қилишга ва даромадлиликнинг кафолатли реал ставкасини олишга ҳаракат қилувчи инвесторлар учун ишлаб чиқарилган. И Бонд – даромадлилик ҳисоб-китоби ўстириш принципига асосланган қимматли қоғозлардир. Бу – облигациялар бўйича фоизлар ойма-ой ҳисоблаб борилади, деганидир. И Бонд облигациялари номинал баҳода муомалага чиқарилади – бу дегани сотиб олувчи 50 долларлик облигацияга 50 доллар тўлайди ва 30 йил давомида уларнинг баҳоси фоизларни индексациялаш ҳисобига ошиб боради. АҚШ Ғазначилиги томонидан И Бонд облигацияларини чиқаришнинг қандай сабаби бор? АҚШ Ғазначилиги америкаликларнинг келажак учун омонат (жам-ғарма) қилишларини рағбатлантириш учун янги турдаги облигацияларни чиқарди. Ғазначилик инвесторларга ҳар ярим йилда нархлар ўсишини ҳисобга олган ҳолда тўғриланадиган белгиланган фоиз ставкали облига-тсияларни таклиф қилади. Бу эса қўйилган маблағларнинг харид қобилиятини ҳимоя қилади.