Kirish. XX asr ikkinchi yarimi Osiyoning markaziy qismida bo`lgan siyosiy jarayonlar Reja

Dodajon Ismailov, "Tojiklarni doimo hushmuomala va mehmondoʻst xalq sifatida bilib kelishgan. Bu gʻalayonlar Kavkazdan kelgan bir xovuch qochoqlar tufayli koʻtarilayotganligiga ishonish qiyin"-degan edi. Keyinroq u : "Olomon ortida qandaydir kuchlar turibdi va ular barcha harakatlarni boshqarishmoqda. Shubha yoʻqki, bu shaxslar hokimiyatga shu yoʻl bilan kelishmoqchi. Bu toʻs-toʻpolonlar ayni Respublika Oliy Sovetiga saylovlar arafasida boshlangani esa fikrimni tasdiqlab turibdi. Ular qonuniy saylov jarayoniga halal berishmoqchi. Armanlar voqeasi shunchaki oʻzlarini oqlash uchun oʻylab topilgan. Shahar Partiya Qoʻmitasi Birinchi Kotibi D. Karimov bilan suhbatlashganimda, u, dushanbeliklar Armanistondagi zilzila tufayli koʻchirilgan qochoqlarni milliy mehmondoʻstlik anʼanalariga monanad tarzda kutib olishgani hamda ularga boshpanalar berishganini tasdiqlagan edi"-deya oʻz fikrini davom ettirgan edi.^[1]
Boshqa bir manbaada keltirilishicha, keyinchalik vatanlariga qaytgan arman qochoqlari Tojikistonda roʻy berayotgan voqealar Sumgait va Boku hodisalari bilan deyarli bir hil ssenariyda ekanligini maʼlum qilishgan. Qochoqlar, shuningdek, tojiklar armanlarga nisbatan doimo xushmuomala boʻlishgani va oʻsha mash`um kunlarda ularni ekstremistlardan himoya qilishganini taʼkidlab oʻtgandilar. Yana bu manbaada Ozarbayjon Xalq Fronti (OXF) vakillari fuqarolar urushi boshlanishi arafasida Tojikistonga kelib, xalq orasida anti-arman tashviqotlarini oʻtkazganliklari borasida ham faktlar keltiriladi. OXF vakillari yoshlar oʻrtasida pul va narkotik moddalar tarqatib, ularni millatchilikka (avvalo armanlarga qarshi) hamda Islomiy davlat qurishga daʼvat qilishgan.
Yakov Royi shunday yozadi: "Toʻpalonlar ortida koʻpchilikni tashkil qilgan oʻrta qatlamdan foydalanib, hokimiyatga kelishni koʻzlagan kuchlar turishgan edi. Korrupsiya va jinoiy unsurlar millatchi guruh liderlari va radikal diniy rahnamolar bilan hamkorlikda harakat qilishdi. Shak-shubhasiz, anti-sotsialist, diniy-ekstremist va millatchi kayfiyatlar tojik jamiyatining eng katta kushandasi boʻldi. Oʻsha paytdagi vaziyat oʻziga dushman deb bilgan Sovet aholisi orasida nifoq urugʻini sochishga harakat qiluvchi qurollangan afgʻon muholifati aralashuvi tufayli yanada murakkablashib ketgan edi.
Tojikistondagi ziddiyat ildizlari ham ichki va ham tashqi omillarga borib taqaladi. 28-aprel 1992-yilda Afgʻonistondagi hokimiyat mujohiddinlar qoʻliga oʻtdi va atigi bir necha kundan soʻng, yaʼni 5-may kuni Tojikistonda fuqarolar urushi boshlanishiga ishora bergan ilk oʻqlar otildi. Prezident Gvardiyasi aʼzolari shu kuni Dushanbedan 20 km uzoqlikdagi Yavan va Leniniskiy qishloqlarida prezidentni qoʻllash uchun Koʻlobdan Dushanbe tomon yoʻl olgan tarafdorlar yoʻlini toʻsish uchun chiqqan mahalliy namoyishchilarga qarshi oʻt ochishdi. Muholifatchilar, oʻz navbatida prezident saroyi va televideniye nazoratini qoʻlga olishdi. Ular qon toʻkishni bas qilish va Leniniskiy-Yavanda prezident soqchilari tomonidan otilgan tinch namoyishchilar jasadlari muhrlangan video yozuvlarni milliy televideniye orqali xalqqa namoyish etib, adolatni tiklashni talab qilishdi. Tez orada Dushanbe boʻylab muholifat va hukumat tarafdorlari oʻrtasida koʻcha urushlari boshlanib ketdi. Muholifat liderlari Nabiyev va Kenjayevlar oʻgʻirlanib, Milliy Xavfsizlik Qoʻmitasi binosiga yashirib qoʻyiolgani toʻgʻrisida xabarlar tarqaldi. Muholifat prezident soqchilarini harbiy kiyimda, tez yordam mashinasiga mingan holda, shahar boʻylab terroristik aktlarni amalga oshirayotganlikda aybladi. Shu kuni tunda Dushanbega zirhli harbiy texnika kiritildi va 5 yilga choʻzilgan fuqarolar urushi boshlanib ketdi.
1991 yil avgustdagi davlat to'ntarishi paytida Turkmaniston rahbari kutish rejasini amalga oshirdi, ammo keyinchalik u "xunta" ni (GKChP) qoralaganini aytdi. Boris Yeltsin tarafdorlarining g'alabasidan so'ng u Turkmanistonning SSSRdan rasmiy ravishda ajralib chiqishiga yo'l oldi. Kommunistik partiya Demokratik partiyaga aylantirildi; 27 oktyabrda Niyozov referendum o'tkazdi va natijada mamlakat mustaqil davlat deb e'lon qilindi.
Unga rahbarlik qilgan Niyozov dunyoviy davlatning tarafdori ekanligini aytdi (Turkiya singari), ammo u urf-odatlarni hurmat qiladi, keksalarni va urf-odatlarni hurmat qiladi. 1992 yilda u Makka musulmonlari ziyoratgohiga bordi. Niyozov siyosiy sohada avtoritar boshqaruv tizimini himoya qildi. "O'tish davrida mamlakatda bitta etakchi bo'lishi kerak" dedi u. - Ko'p sonli zotlarning anarxiyasi. Prezident faqat shaxsda hokimiyatning yagona yadrosi bo'lgan taqdirdagina ishlaydi. " Shuningdek, u mamlakat hukumatini boshqargan. Shu bilan birga, rasmiylar muxolifatdagi siyosiy partiyalarni ro'yxatdan o'tkazish va siyosiy mitinglarga ruxsat berishdan bosh tortdilar. Muxolifat etakchilari ta'qib qilindi yoki hijrat qilishga majbur bo'ldi.
Niyazov "ma'lum bir tarixiy davrda ma'lum bir millatning ehtiyojlarini qondiradigan" "dunyo amaliyotida noyob" davlat tizimini yaratishni qo'llab-quvvatlayotganini va "evolyutsion siyosiy va ijtimoiy o'zgarishlarni" amalga oshirishga va'da berganini aytdi.
1992 yil may oyida Turkmanistonda konstitutsiya qabul qilindi, u prezidentga deyarli cheksiz vakolatlar berdi, shu jumladan mahalliy hokimiyat rahbarlari - hokimlarni tayinlash. 1992 yil iyun oyida Niyozov (yagona nomzod) respublika prezidenti etib qayta saylandi. 1993 yil 22 oktyabrda u o'zini "Turkmanboshi" deb e'lon qildi. 1994 yil yanvarda referendum bo'lib o'tdi, shundan keyin Niyozovning vakolatlari yangi saylovlarsiz ikkinchi muddatga uzaytirildi. 1999 yil 22 dekabrda mamlakat parlamenti - Majlis uni umrbod prezident deb e'lon qildi. Biroq, 2005 yilda Niyozovning o'zi 2010 yilda navbatdagi prezident saylovlarini o'tkazishga va'da bergan.
Muxolifat va inson huquqlari tashkilotlari Niyozovni avtoritarizm, millatchilik va shaxsga sig'inishda ayblamoqda. Turkman yozuvi kirillchadan lotin tiliga tarjima qilingan. Rasmiylar shahar va ko'chalarni keng miqyosda qayta nomlashni amalga oshirib, ularga "milliy turkman" nomlarini berishdi. Krasnovodsk shahri Turkmanboshi deb nomlandi, prezident va uning oila a'zolarining ismlari ko'plab maktablar, aeroportlar va hatto meteoritlarga berildi, an'anaviy chorek noniga esa prezidentning marhum onasi nomi berildi. Haftaning kunlari va oylari milliy qahramonlar, prezidentning ramzlari va qarindoshlarining ismlarini oldi. Shunday qilib, yanvar oyi Turkmanboshi, aprel esa gurbansoltan-eje (Niyozovning onasi sharafiga) deb nomlanadi.
Niyozovning portretlari banknotlar, jamoat binolari va ko'chalarni bezatadi; uning sharafiga haykallar o'rnatilgan (Ashxoboddagi zargar haykalni o'z ichiga olgan holda). Rasmiy tarjimai holida u "turkmanlarning buyuk lideri" deb nomlangan. Turkmanboshi siyosiy va iqtisodiy fanlar doktori ilmiy darajasiga, akademik unvoniga va Turkmaniston Qahramoni unvoniga sazovor bo'lgan. Niyozov tomonidan yozilgan "Ruhnoma" milliy dostoni maktablarda o'rganilmoqda.
Prezidentning farmonlari orasida: Diktorlarning bo'yanishdan foydalanishini taqiqlash, opera va baletni taqiqlash, yoshlarning uzun sochlar kiyishlari va oltin tishlarini kiyishlari taqiqlangan (2001), qishloq kutubxonalarining yopilishi (2004), 15 ming tibbiyot xodimining ishdan olinishi va poytaxt tashqarisidagi ko'plab shifoxonalarning yopilishi (2005). , televizor, radio va jamoat joylarida noan'anaviy musiqa ijro etishni taqiqlash (2005) va boshqalar. Turkmanistonlik bo'lmagan madaniy tashkilotlarning mamlakatda ishlashiga ruxsat berilmagan.
Niyozov tashqi siyosatda ijobiy betaraflikni saqlab turishini e'lon qildi.
2002 yil 25 noyabrda Niyozovning hayotiga suiqasd uyushtirildi. Rasmiylar fitna uyushtirganlarni hibsga olib, ularning oila a'zolarini mamlakatdan chiqarib yuborishdi. 2004 yilda Ashxabodda hukumatga qarshi varaqalar tarqatilgandan so'ng, prezident ichki ishlar vazirini qobiliyatsizlikda ayblab ishdan bo'shatdi. Shunga qaramay, Niyozov ma'muriyatining pozitsiyasi juda barqaror bo'lib, mamlakat tabiiy gaz va neft qazib olishdan olinadigan katta daromadlar hisobiga