KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§3. Kcn’islik ha’m waqit filosofiyaliq kategoriyalar sipatinda
Bizler ha’reketti materiyamn’ ken’islikte ha’m waqittag’i o’zgerisi dep amqladiq. Biraq ken’islik ha’m waqit degenimiz neni an’latadi? Bul jerde filosof Avreliy Avgustinnin’ so’zin keltirip o’tsek boladi: “Mennen waqit degen ne dep soramag’anshelli, men onin’ ne ekenligin jaqsi bilemen. Biraq, mennen sorasa, men ne aytiw kerekligin bilmeymen”.
Sebebi ken’islik ha’m waqit—en’ da’slepki, baslang’ish ha’m a’piwayi tu’sinikler bolip, o’z gezeginde en’ a’piwayim aniqlaw quramah protses bolip tabiladi. Misal ushin, qa’legen adam mazah ha’m ashshmi ko’rsetiwshi a’piwayi sezimlerdi bir birinen ajirata aladi, biraq so’zler menen olardin’ parqin tu’sindiriw mu'mkin emes. Ken’islik ha’m waqit ta sonday.
Eger ha’reket universal ha’m ken’isliktegi ha’m waqittag’i o’zgcris bolsa, onda ken’islik ha’m waqittin’ o’zleri universalhq bolip, materiyamn’ basqasha tu’rde o’mir su’re almaytug’inhg’in (ken’islik ha’m waqitsiz) ko’rsetedi. Solay etip, ken’islik ha’m waqittin’ birinshi aniqlamasin alamiz.
Ken’islik ha’m waqit materiyamn’ o’mir su'riwinin’ universalhq formalan bolip tabiladi. Olar ushin uliwma sipatlamalar retinde obektivlilik, absolyutlilik (en’ uhwmahq ha’m za’ru’rlik ma’nisinde), salistirmahhq (materiyanin’ konkret qa’siyetlerinen, tu’rlerinen, o’zgesheliklerinen ha’m hallannan g’a’rezliligi), u’zliksizliktin’ (bos ken’isliktin’ bolmawi) ha'm u’zilistin’ (materialliq denelerdin’ bo’lek jasawi, olardin’ ha’r birinin’ kcn'islik ha’m waqithq shega- ralarg’a iye boliwi) birligi, sheksizlik ahp qaraladi.
Eki kategoriya ushin uhwmahq usinda ko'rinedi. Endi olardin’ bir birinen parqin ко’rip o’teyik.
Ken’islik qubilislardin’ birge o'mir su’riw formasin an’latadi. Kcn’islikte jaylasiw degenimiz bir na’rsenin’ ekinshi na’rseden sirtta jaylasiwi bolip tabiladi.
Qa’legen qubilis basqa qubilistan sirtta jaylasadi Stol otirg’ishtan tisqanda, hawanin’ bir atomi hawanin’ ekinshi atominan tisqanda jaylasadi. Na’rseler olardin’ bir ken’islikte bilg’asiwina qarsilasadi Ken’islikte jaylasiw basqa na’rseden tisqanda boliw degendi an’latadi.
Ken’islik araliqqa iye ha’m ol u’sh o’lshemli. Sol sebepli qa’legen real na’rse u’sh o’lshemge - uzinhq, biyiklik ha’m enge iye boladi.
Ken’isliktin’ u’sh o’lshemli boliwi du’nyada turaqliliq ha’m ten’ salmaqhliq bohwdin’, uliwma na’rselerdin’ o’mir su’riwinin’ sha’rti bolip tabiladi. Qanday da bir materialliq denenin’ yaki ken’isliktegi qanday da bir noqattin’ jag’dayin amqlaw ushin u’sh o’lshemge sa’ykes u’sh sandi ahwimiz tiyis. Ko’lemnin’ o’lshemleri materialliq dene jaylasqan ken’islikti o’lshew ushin xizmet etedi, al ken’isliktegi noqattin’ jag’dayi koordinatalar sistemasi — u’sh o’z ara perpendekulyar siziqlar ja’rdeminde amqlanadi. U’sh o’lshemli ken’islikte omn’ ha’r bir noqati arqali u’sh o’z ara perpendekulyar tuwn siziqlar ju’rgiziwge boladi, ha’m sol sebepli, qa’legen materialliq obekt u’sh o’lshemli ken’islikte jasaydi, ha’m sog’an tiykarlang’an halda qozg’alista boladi.
Solay etip, tekg’ana u’sh o’lshemli ken’islikte planetahq sistemalardin’, o’mirdin’, sanah adamnin’ payda boliwi mu’mkin.
Ken’islik qaytalanadi. Bul degen so’z, aldin’g’i oring’a qaytiwg’a bolatug’indi an’latadi. Misal ushin, men lektsiya oqip atinp, auditoriyada stoldan taxtag’a shekem ha’m qaytadan stolg’a qaray ha’reket ete alaman.
Biraq, anig’iraq aytsaq, ken’isliktin’ da’slepki noqatina qayta almaymiz. Men stoldan taxtag’a shekem qozg’alg'animda, planeta o’zinin’ ko’sheri do’gereginde qandayda bir mu’yeshke aylandi, sekundina otiz km tezlik penen Quyash do’gereginde orbita arqali qanday da bir araliqqa qozg’aldi, ol o’z gezeginde o’zinin’ ko’sheri do’gereginde galaktikamn’ orayi do’gereginde sekundina eki ju’z on jeti km tezlik penen ha’reketke keldi. Sol ushinda du’nyahq ken’isliktin’ aldin’g’i noqatina qaytip banw mu’mkinshiligine iye emespiz. Bul oydi to’mendegishe beriwimizge boladi: ken’islik salistirmali tu’rde qaytalanadi, biraq absolyut ma’nide qaytalanbaydi.
Waqit bir qubilislardin’ ekinshi qubilislardin’ janinda o’zgeriw formasi bolip tabiladi. Waqitta o’mir su’riw bir na’rsenin’ basqa na’rsenin’ qasinda qaytalanbaytug’in izbe-izlik formasinda jaylasiwin an’latadi,
Ken’islik, joqanda aytqammizdiy, salistirmali ma’nide qaytalamwshihqqa iye. Waqit salistirmali da, absolyut ma’nilerde de qaytalanbaydi. Waqittin’ qaytalanbawi du’nyada xaos emes, al nizamliqlardin’ ha’m ta’rtiptin’jasawimn’ sha’rti bolip tabiladi.
Haqiyqatinda da, ko’z aldinnzg’a keltireyik, o’tmishke baratug’in ha’m ol jerde qanday da bir is-ha’reketlerdi islewge, bul ha’reketlerdin’ keleshekti o’zgertetug’inhg’ina iye bolayiq. Ol fcaotikahq bolip ha’m sog’an baylamsli mu’mkinshilikke iye bolmaydi. Bilay aytiwimizg’a boladi: o’tmishke ta’sir etiw mu’mkinshiligi waqittin' qaytalanatug’inhg’in an’latadi, bul kcleshektin’ mu’mkin emesligin ko'rsetedi. Waqit ta qubilislardin’ izbe-izliginin’ mu’mkin emesligin beredi.
Rey Bredberidin’ «i gryanul groin» atli gu’rrin’inde sayaxatshilardin’ birewi o’tmishke barip qalip tosinnan tariyxtan bunng’i gu’belekti basip aladi. Na’tiyjede olardin’ qaytip kelgennen keyingi ja’miyeti o’zgerip ketedi.Olar sayaxatqa ketken waqitta Prezident saylawlarinda jen’iske demokratiyaliq partiya isenimli tu’rde baratirg’an cdi, al o’tmishten kelgennen keyin fashistler saylawlarda utadi, tildin’, ja’miyettin’ grammatikasi o’zgeredi.
Waqit ken’islikke salistirg'anda bir o'Ishemli. Ol tek bir o’lshcmge iye bolip, om o’tmishten bu’gingi ku’n arqali kelcshekke bag’darlang’an oq jay tu’rindc ko’rsetiwge boladi.
Bizler ha’rekettin’ qarama-qarsiliqli ekenligin amqladiq. Bul na’rse ken’islik ha’m waqittin’ qarama-qarsiliqli bolatug'inhg’in an’latadi. Bul qarama-qarsihq ken’islik ha’m waqittin’ birdey waqitta sheklengen ha’m sheklenbegenliginde ko’rinedi. Qa’legen na’rse ha’m qa'legen qubilis o’tkinshi, shegarag’a iye. Biraq barliq qubihslar ha’m na’rseler, bir birine o’tiw arqali na’rselerdin’ ha’in qubilislardin’ ken’islikte ha’m waqitta sheksiz shinjirm payda etedi.
Ha’zirgi zaman fizikasi ushm qiziq soraw bar. Ol bir pu’tin du’nya, yag’niy a’lem, shekli me yaki sheksiz be degendi an’latadi.
Bizler ken’isliktin’ birdey waqitta sheklengenligi ha’m sheklenbegenligi haqqinda aytqan edik. Biraq a’lemnin’ sheksiz ken’isligi ko’lemine qaray sheklengen de boliwi mu’mkin. Misalda tu’sindirip o’teyik. Shardin’ sferasi sheksiz, sfera arqali qozg’ahs ushin hesh jerde shegara joq. Biraq sferamn’ maydam sheklengen ha’m shardin’ radiusimn’ ko’leniinen g’a’rezli boladi.
Du’nya da bir pu’tinlik sipatinda sheksiz. Du’nyahq ken’islik ha’m waqit barip tiyetug’in shegara joq. Biraq du’nya sheklengen radiusqa iye bolip qalatug’in jag’dayda boladi.
Bul eger bizler tuwn arqali jaqtihqtin’ tezligi menen qozg’alsaq ta, onda bizler belgili radiustin’ jabiq iymekligin su’wretlcgcn bolamiz. Bul a’lemnin’ sheklengenligi degen so’z.
Radius ko’lemi materiyanin’ bo’listiriliwinin' ortasha tig’izhg’inan g’a’rezli. Bul ortasha tig’izliqti amqlaw—eksperimentalhq tekseriwdin’ ma’selesi, ol ha’zirshc sheshilmegen.
Ken’islikha’m waqittin’ materialistlikha’m idealistliktu’sindirmelerin bo’lip ko’rsetiwge boladi. Materialistlik ko’zqarasqa tiykarlamp ken’islik ha’m waqit materiyanin’ jasaw formalarin beredi, olar real jasaydi ha’m adam sanasinan g’a’rezsiz boladi.
TKen’islik ha’m waqittin’ idealistlik tu’sindirmesinin’ misali retinde nemets filosofi i.Kanttin' pikirin keltiriwge boladi. Onin’ pikirinshe, ken’islik ha’m waqit zatlardin’ qa’siyetleri emes, olar bizlerdin’ zatlardi seziwimizdin’ formalan bolip tabiladi. Ol na’rselerdi qalay qabil etiwimizdin’ usili^
Filosofiyada ha’m ilimde ken’islik ha’m waqittin’ idealistlik ha’m materialistlik tu’sindirmelerinen basqa da kontseptsiyalar bar, olardin’ ishindegi en’ a’hmiyetlilerincn substantsialhq ha’m relyatsion kontseptsiyalardi bo’lip ko’rsetiwimizge boladi. Olardin’ bir birinen ayirmashihg’i ken’islik ha’m waqit materiya menen bir qatar o’z betinshe jasaytug’in substantsiyalar ma, yaki olar substantsiyanin’ tuwindisi ma degen sorawlarg’a beriletug’in juwaplar menen belgilenedi. Antikaliq filosofiyada substantsialhq kontseptsiyanin’ tiykan Demokrit ta’repinen salindi, al relyatsion kontseptsiyanin’ tiykarm Aristoteldin’ miynetlerinde ko’riwimizge boladi. Bul kontseptsiyalar o’zlerinin’ klassikaliq sa’wlesin i.Nyuton ha’m Lcybnits miynetlerinde tapti. i.Nyuton substantsialhq kontseptsiyanin’ wa’kili bolip, onin’ pikirinshe, ken’islik ha’m waqit materiyamn’ bolmismin’ obektiv formalan bolip, biraq olar materialliq obektler menen baylamssiz o’z betinshe jasawshi (absolyut) bolmistin’ formalan bolip tabiladi.
Ken’isliktin’ absolyutliligi degende i.Nyuton o’zgeshe tiykardi, deneler orin almastiratug’m na’rselersiz sheksiz boshqti tu’sindi. Bul bosliq hesh na’rsege ta’sir etpeydi ha’m og’an da hesh na’rse ta’sir ete almaydi. Ken’islik bir tekli (yag’niy onin’ qa’siyetleri barliq jerde, barliq noqatlarda birdey), izotropli (onm’ qa’siyetleri barliq bag’darlarda birdey), u’sh o’lshemli ha’m Evklid geometriyasinin’ mzamlanna sa’ykes boladi.

17. 
    
    Nyuton sahstirmah ken’isliktin’ o’mir su’riwin de moyinladi. Sahstirmali ken’islik dep ol jeke deneler qozg’alista bolatug’in belgili maydanlardi tu’sindi. Biraq bul tu’sinik, onin’ pikirinshe, mexanikada belgili o’lshewlerdi iske asiriw ushin xizmet etedi ha’m real absolyut ken’islikti sa’wlelendiriwi mu’mkin emes.Sebebi absolyut ken’isliktin’ noqatlan bo’lip ko’rsetiliwi ha’m bir birinen panqlamwi da mu’mkin emes. Usig’an baylanisii i.Nyutonnin’ pikirinshe, ilimpazlar salistirmali ken’islik degen tu’sinik penen islesip esaplaw noqatindag’i denelerdi kirgiziwi tiyis.
    

Absolyut waqit bolsa “taza uzinhqti”, materiyadan yaki a’lemde bolip atirg’an qanday da bir protseslerden g’a’rezsiz bir tegis ag’isqa iye tiykardi an’latadi. Waqit bir bag’darli, yag’niy ol o’tmishten ha’zir arqali keleshekke qaray o’zgerip otiradi.Biraq absolyut waqittin’ momentleri bir birinen panq- lanbawina baylanisii, o’lshemlerdi iske asinw ushin ta’biyattin’ belgili qubihslan menen baylanisii bolg’an sahstirmah waqitti qollamwg’a boladi. Bul jerde sahstirmah waqit retinde sutkalar (Jerdin’ o’z ko’sheri do’gereginde aylaniwi), jil (Jerdin’ Quyash do’gereginde orbita boymsha aylaniwi) alip qaraladi.

17. 
    
    Nyuton ken’islik ha’m waqit absolyut, o’z betinshe o’mir su’riwshi, o’z ara baylamsqa iye emes ha’m materialliq obektlerdin’ qa’siyetleri menen amqlamwi mu’mkin emes tiykarlar dep esapladi. A’lbettc, bunday ko’zqaras- lardi rawajlamp atirg’an ilim bir shetke lsmp qoydi.