KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. A’yyemgi Qitay oyshillan «in», «Yan» tu’siniklerine qanday ma’ni bergen?

   
   

2. A’yyemgi Qitay kategoriyasi Dao neni an’latadi?

   
   

3. Konfutsiy qanday printsi plerdi basshihqqa ahw kerekligin aytqan?

   
   

4. Legistler filosofiyasmm’ tiykarg’i jag’daylarin ko’rsctin’.

   
   

§4. Antikahq da’wir Hlosofiyasi
Antikahq filosofiya dep A’yyemgi Gretsiya ha’m A’yyemgi Kim (b.e.sh. VII—b e. Ill a’sirleri) filosofiyasina aytiladi. A’yyemgi grek ha’m lyyemgi Rim ja’miyetinin’ ma’deniy tabislan evropah tsivilizatsiyamn’ tiykann qurag’an. Antikahq filosofiya evropaliq ja’miyetlik oydm’—filosofiyaliq, huqiqiy, ekonomikahq h.b. rawajlamwinm’ bash deregin bergen.
Antikahq filosofiyamn’ rawajlantwtnda to'mendeni basqtshlardi bo’lip ko’rsetiwge boladi:

1. b.e.sh. VII-V a’sirler—klassikaliqqa shekemgi yamasa naturfilosofiyahq basqish;

   
   

2. b.e.sh. V-IV a’sirler—klassikahq basqish;

   
   

3. b.e.sh. IV—b.e. Ill a’sirler—ellinistlik basqish.

   
   

Klassikaliqqa shekemgi filosofiya (b.e.sh. VII-V a’sirlcr)
Antikahq filosofiyamn’ rawajlamwindag’i klassikaliqqa shekemgi basqishti Sokratqa shekemgi basqish dep te ataydi. Sokrattan baslap klassikahq filosofiya baslanadi. Bul da’wirde filosofiyaliq oydm’ rawajlamwinm’ oraylan retinde Eley, Milet, Efes h.b. grektin’ koloniyalari alip qaralg’an. Omn’ o’zgesheligi retinde tikkeley filosofiyaliq ha’m ta’biyiy-ilimiy bilimlerdin’ bir birinen ajiralmay rawajlamwi alip qaralg’an. Fales, Anaksimandr, Anaksimen, Geraklit, Pifagor, Demokrit siyaqli Sokratqa shekemgi birinshi filosoflar ta’biyatti izertlewshi-ilimpazlar, matematikler, mexanikler de bolg’an.
Sokratqa shekemgi oyshillardin’ ta’limatlanmn’ orayliq ma’selesin du’nya­nm’ birinshi baslamasi haqqindag’i ma’sele qurag’an. Misali ushin, Fales du’nyanm’ baslamasi retinde suwdi, Anaksimen hawani, Geraklit—otti, Anaksimandr—«apeyrondi», Demokrit—atomdi, Pifagor—du’nya garmoniya- sinin’ simvoli sipatinda sandi alip qaraydi. Birinshi baslamalardi bo'lip ko’rsetiw jeke tu’siniklerden uhwmahqti bo'lip ko'rsetiwge o’tiwdi an’latadi. Uhwmahqtin’ simvollarin janli dep qarag’an ha’m olarg’a qudayhq status berilgen. Bunday ko’zqaras gilozoizm, yag’my uliwma janli materiya haqqindag’i ta’limat dep atalg’an. Klassikahqqa shekemgi filosofiyanin’ iri jetiskenlikleri retinde Geraklittin’ sada dialektikahq metodi ha’m Demokrittin’ atomistlik teoriyasi alip qaraladi.
Geraklittin’ pikirinshe, barliq du’nya ju’zlik protseslerqarama-qarsihqlardin’ gu’resinen kelip shig’adi. Gu’res garmoniyag’a erisiwdin’ usili, barliq na’rselerdin’ o’mir su’riw usihn an’latadi. Ha’reket, o’zgeris, gu’res, Geraklittin’ pikirinshe, bir de waqitqa toqtamaydi. «Bir daryag’a eki ret kire almaysan’», «Barliq na’rseler ag’ista boladi,barliq na’rseler o’zgerip otiradi».Na’rselerdi u’yrcngende Geraklit metodinm’ ta’repdarlan antikaliq filosofiyada «ag’istag’i- lar (tekushie)» degen laqabqa iye bolg’an. Olardin’ qarsilaslari bolsa «qozg'almaytug’inlar (nepodvijme)” dep atalg’an. Keyin ala bul eki usildan dialektikahq ha’m metafizikahq degen biliw metodlan payda bolg’an.
Demokrit du’nyanm’ birinshi tiykari retinde zatlardin’ mayda bo’linbey- tug’in bo’leksheleri haqqmdag’i ideyani alg’a su’rgen ha’m olar atomlar (grek so’zi—bo’linbeytug’in) dep atalg’an. Demokrit teoriyasi boyinsha atomlar barliq waqitta u’zliksiz ha’rekette boladi, odan ta’biyattag’i barliq qubihslar ha’m protsesler kelip shig’adi.Atomlardi ko’riw mu’mkin emes,biraq olardin’ o’mir su’rip atirg’anhg’m aqil menen tu’siniwge boladi.
Zenonnin’ pikirinshe, ha’reket haqqmdag’i qa’legen tu’sinik qarsihqh, sol sebepli ol shin bola almaydi. 01 bir qatar ha’rekettin’ shinlig’m moyinlawg’a qarsi bag’darlang’an aporiylerdi (aporiya—qiyinshihq, shig’ip bolmaytug’in jag’day), da’lillerdi do’retti. Ha’rekettegi predmetlero’zlerinin’ iyelep turg’an onnlarmda da, o’zleri joq onnlarda da ha’rekette bolmaydi. Zenon «Uship baratirg’an oq tmishliqta boladi» degen aporiydi alg’a su’redi, og’an tiykar- lang’an halda ha’rekettin’ joh tmishliqta turg’an noqatlardin’ qosindisinan turadi ha’m ha’rekettin’ qa’legen punktinde oq tinishliq halatinda turadi. Usig’an tiykarlang’an halda Zenon qalay tmishhqtag’i bir qatar halattan ha'rekettin’ payda bolatug’inhg'i haqqmda oylaniw kerekligin aytadi. Ol uliwma ha’reketti biykarlaytug’in juwmaqqa iytermeleydi. Usi maqsetke onin’ «Axilles ha’m tasbaqa», «Dixotomiya» ath aporiyleri xizmet etedi.
r