KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Janli ha’m jansiz ta’biyattag’i sa’wleleniwdin' bir birinen parqi nede?

Bawir o’tti bo’lip shig’arg’aninday,miy de oydi bo’lip shig’aradi.Miy materialliq, bawir materialliq, o’t materialliq, demek, oy ha’m materialliq boliwi tiyis. Ne ushin keltirilgen analogiya duns emes?

Siz sananin’ tek g’ana adamnin’ biologiyahq rawajlaniwinm’ na’tiyjesi bolip qoymay, al sotsialliq-tariyxiy produkt ekenligin tastiyiqlaytug’in qanday faktler keltire alasiz?

Ne ushin miynct sananin’ payda bohwina ahp keldi? Ne ushin qumirsqalardin’, bobrlardin’ «miyneti» olarda sananin’ payda bohwina ahp kelmeydi?


BiLiw §1. Du’nyam biliw probleniasi
Adamnin’ du’nyag’a ko’p qirli qatnasi biliwlik qatnasti da, bilimlerge erisiwge bag’darlang’an adamlardin’ aktiv iskerligin an’latiwshi biliwdi de o’z ishine qamtiydi. Bilim degenimiz idealhq obrazlarda sa’wlelengen, ta’biyiy ha’m jasalma tillerdin’ belgilerinde bekitilgen biliwlik iskerliktin’ na’tiyjesi. Biliwdin’ ku’ndelikli, ko’rkem, ilimiy siyaqli ha’r qiyli tu’rleri bar. Biliwdin’ basqa da tu’rlerin ha’m olarg’a sa’ykes keletug’in bilimlerdi bo’li p ko’rsetiwge boladi. Olardin’ ha’r biri o’zinc ta’n o’zgeshelikke iye. Biraq ta bul o’zgeshelikler olardin’ ha’r birine ta’n uliwma mzamlardi ha’m uliwmahq xarakterge iye problemalardi biykarlamaydi. Biliwdin’ uliwmahq problemalari retinde alip qaralatug’in biliwdin’ ta’biyati, bilim menen realliqtin’ qatnasi, omn’ shmliq jag’daylan filosofiyada o’z aldina qa’liplesken tarawlardm’ biri biliw teoriya- sinin’, yamasa gnoseologiyanin’ izertlew predmetine kiredi. Gnoseologiya ontologiya menen tig’iz baylamsta bolip, bul tarawda ontologiyahq kategoriyalar biliwlik protseste qollamladi ha’m sol sebepli gnoseologiyaliq ta’repke iye boladi. Gnoseologiyaliq kategoriyalar ha’m printsi pier ontologiyahq jaqtan tiykarlamwshihqqa iye. Adamnin’ biliwlik iskerligin tek g’ana gnoseologiya izertlep qoymay, al om basqa da arnawli ilimler izertleydi. Misali, ha’zirgi da’wir psixologiyasimn’ ayirim tarawlan (qabil etiw psixologiyasi, oylaw psixologiyasi, kognitivlik psixologiya), lingvistikanm’ ayirim bag’darlan h.t.b. Bul ilimler biliwdin’ tek belgili ta’replerin izertleydi, olar ta’repinen aling’an na’tiyjeler gnoseologiyanin’ uliwma problemalann sheshiwde og’ada u’lken a’hmiyetke iye bolip, omn’ aldina jan’a problemalardi qoyip, olardin’ sheshi- liwinin’jan’asha usillarm ko’rsetedi. Biraq bul ilimlerdin’ hesh qaysisi gnoseo- logiyanm’ filosofiyamn’ bir tarawi sipatindag’i a’hmiyetin biykarlay almaydi. Sebebi olar biliwdin’ tiykarliq problemalann, sonin’ ishinde du’nyani biliwdi talqilaw ma’selesin ko’termeydi ha’m sheshpeydi.
Du’nyani biliwge bola ma? Adam haqiyqathqtin’ shin ko’rinisin o’zinin’ eleslerinde ha’m ko’zqaraslannda payda etiw uqipltlig’ina iye me? Bul berilgen sorawlarg’a ko’pshilik filosoflar maqullaw formasinda juwap qaytaradi. Olardin’ pikirinshe, adam o’zin qorshag’an du’nyani tu’sindiriwge ja’rdem beretug’m jetkilikli usillar menen qurallang’an. Maqullaw tu’rinde bul sorawlarg’a juwaptin’ beriliwi ha’r qiyli ko’zqarastan Berkli, Gegel, XVIII a’sir frantsuz materialistleri, Feyerbax, arab oyshillan, filosof-materialistler ta’repinen sheshildi. Olardin’ tan’lag'an jolin gnoseologiyaliq optimizm dep atawg’a boladi. Bular menen birlikte jetkilikli da’rejedegi biliwdin’ mu’mkinshiligin biykarlaytug’in
da filosoflar bar. Bul bag’dar agnostitsizm dcp ataladi. Ko'pshilik jag’daylarda agnostitsizmdi du’nyani biliwdi biykarlaytug’in ta’limat dcp tu’sindiredi. Biraq bunday mazmun jeterli da’rejede amqliqqa iye emes, sebebi du’nyam biliwdi tolig’i menen biykarlaytug’in filosofiardi tabiw qiyin. Usig’an baylamsli agnostitsizm dep materialliq sistemalardin’, ta'biyat ha'in ja’miyet nizamlannin’ tiykarlarin jetkilikli tu'rdc biliw mu’mkinshiligin biykarlaytug’in ta’limatti aytsaq boladi. Agnostitsizmnin’ elementlcri a’yyemgi grek sofistlerinin’ relyativizminde o’z sa’wlesin tapqan. Geraklittin’ barliq zatlardin’, na’rselerdin’ o’zgermeli xarakterge iye boliwi haqqindag’i ideyasin basshihqqa alip, Protagor na’rseler haqqmdag’i bilimlerimiz o’zgermcli ha’m ag’ish, sol sebepli ha’r qanday na’rse haqqinda eki ma’nide (dvoyako) ha’m qarama-qarsiliqli tu’rde aytiwg’a boladi degcn. Usig’an baylamsli shin yamasa jalg’an bolatug’in hesh qanday tiykar joq. Bir na’rseni qansha adam qabil alsa, sol na’rse haqqmdag’i ko’zqaraslar da sonshelli boladi. Ha’r bir adam na’rseni qalay qabil alsa, onin’ realhg’i da sonday boladi, bir na’rse haqqmdag’i qa’legen pikirimiz basqa qa’legen pikir menen ten’ ma’niles boladi. Usinday mazmundag’i sofistlerdin’ relyativizmi antikaliq skeptitsizmnin’ tikkeley deregi xizmctin atqardi. Skeptitsizmnin’ iri wa’kili Pirronnin’ pikirinshe, na’rselerdi seziwler ja’rdeminde de,aqil ja’rdeminde de bilip bolmaydi, sonin’ ushin bizler olar haqqindag’i bilimlerdin’ birewin ta’n ahp, olardi ulig’lay almaymiz. Pirronnin’ oqiwshisi Timon «Men zattin’ mazali ekenin sczemen, biraq onin’ shin ma’niste mazali ekenin bilmeymen» degen pikirdi aytqan. Тек g’ana seziwler jalg’an bolip qoymastan, olardin’ pikirinshe, aqil da jalg’anhqqa iye. Eger logikahq biliw da’lillewge tiykarlansa, onda onin’ tiykan retinde ahp qaralatug’in shinhqtin’ ta’n aliniwi za’ru’r, biraq bul shinhqtin’ o’zi o’z gezeginde basqa shinliqtm’ ja’rdeminde da’lilleniwi sha’rt. Usig’an baylamsli, hesh bir pikirdi shin pikir dep alip qarawg’a bolmaydi.
Solay etip, sofistler de, skeptikler de biliwdi tolig’i menen biykarlamag’an, olar tek g’ana haqiyqat, shin biliw mu’mkinshiligin, onin’ uliwmahq a’hmiyet- liligin biykarlag’an. Biliwdin’ subektivlik ta’repin, na’rselerdin’ o’zgermeliligi menen amqlanatug’in bilimlerdin’ salistirmah xarakterin bo’lip ko’rsetiw menen birliktc, olar bilimlerdin’ salistirmah turaqhlig’in, seziwler ha'm qabillawlardin’ obektivlik mazmumn esapqa almag’an. Usig’an qaramastan, skeptitsizm menen rclyativizmnin’ filosofiya ha’m ilimdegi unamli a’hmiyeti olardin’ ratsionalliq da’lillewsiz isenimgc tiykarlang’an barliq na’rseni gu'man astma qoyiwi menen belgilenedi. Skeptitsizm filosofiyamn’ za’ru’rli elcmenti bolip tabiladi, sebebi gu’manlamw, sin, biykarg’a shig’ariw shinhqtin’ absolyutlestiriliwin, dogmalastinhwin saplastinwg’a qarsi bag’darlang’an. Gegeldin’ pikirinshe, «unamli filosofiya o’zi o’zinde haqiyqatinda da skeptitsizmnin’ unamsiz ta’rcpinc iye ekenligin tu’sine aladi, ha’m, sol sebepli skeptitsizm og’an qarsi qaratilmag’an ha’m onnan tisqanda jaylaspag’an, al
onin’ tek qanday da bir momenti bolip tabiladi». Biraq ta asa ketken (krayniy) skeptitsizm filosofiyaliq kontseptsiya sipatinda agnostitsizm menen betlesedi. Agnostitsizm izbe-izlik formasinda Yummn’ skeptitsizminde o’z sa’wlesin tapti. Egerde a’yyemgi skcptikler obektivlik du’nyanin’ o’mir su’riwine gu’manlanbay, olar tek g’ana bilimlerdin’ slnnlig’in gu’man astina qoyg’an bolsa, al Yum bolsa haqiyqatliqtin’ o’zinin’ o’mir su’riwine gu’manlanadi. Onin’ pikirinshe, bizlerdin’ ha’mme bilimlerimiz seziwlik qabil etiwler bolip, bizler olardin’ sheginen shig’iw mu’mkinshiligine iye emespiz. Sol sebepli, bizler ta’jiriybe menen realliq arasindag’i qatnastm’ qanday ekenligi haqqmda da, haqiyqiy realhqtm’ o’mir su’riwi haqqmda da pikir ju’rgize almaymiz.
Agnostitsizmnin’ en’ iri wa’killerinin’ bin Kanttin’ Yumnan parqi sonda, ol obektivlik du’nyanin’ o’zlik zat (vesh v sebe) o’mir su’riwin ta’n aladi, biraq olardi biliwge bolmaytug’mhg’in moyinlaydi. Onin’ pikirinshe, na’rseler bizlerge bizlerden tisqanda jasaw arqali berilgen, olardin’ o’z betinshe qalay jasaytug’inhg’in bizler bile almaymiz, bizler tek g’ana olardin’ qubilislann, yag’niy bizlerdin’ seziwlerimizge ta’sir etiw arqali bizlerde payda etetug’in eleslerin g’ana bile alamiz.
Ko’rip turg’ammizday,Yum da,Kant ta biliwdin’ mu’mkinshiligin tohg’i menen biykarlamag’an, olar tek g’ana biliwdi seziwlik qabillaw menen shcklegen. XIX a’sirdin’ ekinshi yanminda ha’m XX a’sirde agnostitsizmnin’ ideyalari ha’r qiyli filosofiyaliq ag’imlarda, solardm’ ishinde «fiziologiyaliq idealizm», «ieroglifler teoriyasi» bag’darlannda o’z sa’wlesin tapti.
Solay eti p,«shinhqti biliw mu’mkin be?» degen sorawg’a juwap beriwimiz ushin, ba’rinen burin biz biliw obekti ha’m subektinen, biliwlik protsestin’ o’zinen turatug’in biliwlik iskerlikti analizlewimiz kerek.