KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§2. Sana sa’wleleniwdin’ en’ joqarg’i (ipi retinde
Sa’wleleniw materiyamn’ en’ uhwmahq qa’siyeti bolip, sanam sa’wlele­niwdin’ en’joqarg’i tipi retinde amqlaydi,sananin’ kelip slng’iwin miynct ha’m tildin’ payda boliwi menen baylanistinp, om ta’biyiy-tariyxiy kontekste alip qaraydi. Bul tcoriyag’a tiykarlang’an halda bizdi qorshag’an du’nyanm’ barliq obektleri, protsesleri ha’m qubihslan u’zliksiz ha’rekette ha’m universalhq baylamsta bolip, bir biri menen o’z ara ta’sir jasasadi. Bunday ta’sir jasasiwdin’ na’tiyjesinde bir deneler ha’m qubihslar basqa denelergc ta’sir jasap, olarda belgili da’rejede o’zlerin su’wretleytug’in o’zgerislerdi payda etip, o’zlerinin’ «izin» qaldiradi. Solay etip, sa’wlelcniw degenimiz materiyamn’ en’ uhwmahq qa’siyeti bolip sa’wleleniwshi obekttin’ belgilerin, qa’siyetlerin ha’m qatnaslann qayta tikleydi ha’m ol materiyamn' sho’lkemlesiwinin’ barhq da'rejelerinde' jansiz, janli ha'm sotsialhq ta'biyatta o’mir su’redi.
Jansiz ta'biyatta sa’wleleniwdin’ tikkeley-kontaktlik ha’m distantliq dep atalatug’m eki formasin bo’lip ko’rsetiwge boladi.Olar a’piwayi formalar tu’rinde bolip, passiv xarakterge iye boliwi menen belgilenedi. Yag’niy na’rseler ha’m qubihslar sirtqi ta’sirdin’ na’tiyjesinde o’zlcrinin’ mexanikaliq, fizikaliq ha’m ximiyaliq sipatlamalarm o’zgertedi, biraq bunday ta’sirge juwap retinde olar hesh qanday aktivlilik ko’rsetpeydi. Bul jerde misal retinde a’yyemgi organizmlerdin’ qumdag’i izlerin, tereklerdin’ ko’l, da’rya suwlanndag’i sa’wleleniwin, aynadag’i sa’wleleniwdi alip qarawg’a boladi.
O’mirdin’ payda boliwi menen sa’wleleniwdin’ biologiyaliq t'ormasi qa’li plesedi.Sa’wleleniwdin’ biologiyaliq formasmin’ en’ a’piwayi tu’ri retinde tirinin’ saylandi tu’rde qorshag’an ortahqtm’ ta’sirine juwap beriw uqiphlig’i, yag’niy titirkendiriw (tropizmler, taksislerde boladi) alip qaraladi. Titirkendiriw sirtqi ta’sirge juwap retinde payda bolip, janli ta’biyattin’ psixikag’a shekemgi sa’wleleniw formasmin’ en’ elementar ha’m negizgi tu’rin berip, o’zinde aktivlilik elementke iye bolip, organizmnin’ sirtqi ta’sirge bolg’an saylandi ha’m maqsctke bag’darlang’an reaktsiyasin ko’rsetedi. Aytilg’anlardin’ ha’mmesi tolig’i menen florag’a tiyisli. Misal retinde tan’da lala gu’llerdin’ ashihwin, al tu’nde olardin’jabiliwm, ayg’abag’ardm’ ku’nge qaray burihwin ha’m t.b. alip qarawg’a boladi.
Tiri organizmlerdin’ evolyutsiyasinm’ joqariraq da’rejcsinde (haywanlar du’nyasmin’—faunamn’—payda boliwi menen) titirkendiriw basqasha sapali qa’siyetke—seziwlikke o’tedi. Seziwliksa’wleleniwdin’ psixikahq formasi bolip, organizmlerde nerv sistemasmin’ ha’m psixikanin’ elementarliq formalannm’ payda boliwi menen qa’li plesedi.Bul jerde seziwlik(shuvstvitelnost) organizm­lerdin’ zatlardin’ dara qa’siyetlerin sezimlertu’rinde sa’wlelendiriw uqiphlig’in an’latadi. O’z gezeginde sezim joqari da’rejeli haywanlarda sa’wleleniwdin’ tag’i da quramahraq formalannm’ payda boliwina tiykar saladi. Misali, omirt- qahlarda jag’daydin’ bir pu’tiniik obrazin payda etiwshi—«qabil etiw» tu’rinde, al «aqilli» haywanlarda (maymil, pishiq, iytlerde h.t.b.) realhqtin’ na’rselerin ha’m qubihslann uliwmalastinlg’an «seziwlik-ko’riniw» obrazlarmda sa'wlelen- diredi. Biraqta usinday protses penen «aqilli» haywanlardin’ miyinin' mu’mkin- shiligi sheklenedi, sebebi olardin’ miyi idealliq obrazlar menen alip barilatug'in oylaw operatsiyalarimn’ spetsifikaliq jumisin ju’rgiziw uqiplilrg’ina iye emes. Bunday jumisti joqari da’rejede sho’lkemlesken adam miyi g’ana alip bara aladi.
Solay etip,biologiyaliq sa’wleleniw sezim,qabil etiw ha’m cleslew tu’rindegi seziwlerdin formalannda alip banladi. Basqasha aytqanda, organikaliq ta’biyatta sa'wleleniwdin’ titirkendiriw ha’m psixika dep atalatug’m eki formasin bo’lip ko’rsetiwge boladi. Bul jerde oylaw protsesinde ko’rinisin tapqan sana ele qa'li plespeydi.Sana haqiyqathqti sa’wlelendiriwdin’ en’ joqarg’i formasi bolip,
ol tek g’ana sotsialliq tarawda onn alip, adam miyinde iske asinlatug’in abstraktlik oylawdm’ tu’sinik, pikir, oy juwmag’i siyaqli idealliq formalarinda iske asinladi. Adam o’z sanasinda jeke obrazlardi uhwmalastiriw ja’rdeminde obektivlik realliqti tu’siniklerde (kategoriyalarda) sa’wlelcndiredi. Olar arasindag’i logikahq baylamsti, o’z ara g’a’rezlilikti ko’rsetiw ja’rdemindc ha’r qiyli zatlar, qubilislardin' tiykarlarmin' dunshg’in yamasa nadunslig’in sa’wlelendiriwshi pikirlerdi payda etedi. Oy juwmag'in qunwdin’ ja’rdeminde adam realliqti sanamn’ en’ a’hmiyetli qa’siyeti bolg’an abstraktlik oylaw formasinda sa’wlelcndiredi.
Solay etip,sanamn’ sa’wlelcniwdin’ en’ joqarg’i formasi sipatinda kelip shig’iwi «aqilh adamnin’» payda boliw protsesi menen baylamstinladi ha’m miynet iskerligi menen belgilenedi. Miynetke bolg’an uqiplihq psixikanm’ rawajlamwmdag’i en’ ulli sapah sekiriw bolip tabilip, maymildin’ anatomiyasi ha’m fiziologiyasindag’i evolyutsiya adamnin’ payda boliwinin’ tek g’ana da’slepki sha'rti retinde alip qaraladi, al miynet bolsa o’zinin’ ta’biyati jag’inan tek ja’miyetlik xarakterge iye bolip, bul protsestin’ amqlawshi sha’rtin beredi. Miynettin’ en’ birinshi baslang’ish formalan o’ndiris qurallarm, yag’niy miynet a’spablannm’ da’slebinde elementar, keyin ala quramali tu’rlerin o’ndiriw protsesi retinde belgilenedi. 01 tek g’ana adamg’a ta’n boladi, sebebi ol o’zinin’ tiykarinda maqsetke bag’darlang’an, qorshag’an haqiyqatliqti o’zgertiwge tiykarlang’an sanali iskerlikti na’zerde tutadi. Maymil da banandi aliw ushin ag’ashtan qollamwi mu’mkin, biraq ta fiziolog i.Pavlovtin’ aytqaninday, haywanlar instinktli sha’rtli ha’m sha’rtsiz reflekslerdin’ tiykarinda ha’reket etedi, olar belgili bir maqsetlerdi go’zlep miynet qurallann hesh qashan o’zleri islep shiqpaydi. Berilgen ag’ashti olar hesh qashan jetilistirmeydi, qayta islemeydi, ha’tteki bir waqitlan kerek bolip qalatug’in awisiq qural retinde de o’zleri menen birge ahp ju’rmeydi, sebebi olarda oylaw qa’bileti, yag’niy idealhq obrazlar menen operatsiyalar ju'rgiziwshi ha’m realliqti uhwmalasqan idealhq formada sa’wlelendiriwshi, yag’niy tu’siniklerdi payda etiwshi ha’m olar menen logikahq operatsiyalar ahp baratug’in uqiplihq joq.
Sana qanday da’rejede miynet iskerligi menen u’zliksiz baylamsqan bolsa, ol tap sonday da’rejede tildcn, yag’niy adamlardin’ o’z ara qatnas quralman, kommunikatsiyanin’ universalliq usihnan g’a’rezli. Tildin’ payda boliwi tek g’ana ja’miyetlikqatnasiqlardin’ rawajlamwinm’ printsipial jan’a ha’mku’shli usili retinde ahp qaralmay, al ol adamnin’ o’zinin’ de, onin’ sanasinin’ da rawajlamwinm’ usili retinde ahp qaraladi, sebebi tildin’ja’rdeminde adamlarda biologiyahq faktordan basqa ta’jiriybeni ha’m sotsial a’hmiyetke iye infor- matsiyam jetkerip beriwdin’ sotsialliq usili qa’liplesedi.Bul ha’r qiyli a’wlad- lardin’ ha’m tariyxiy da’wirlerdin’ ma’deniyatlarimn’, da’stu’rlerinin’, bilim- lerinin’ miyraslig’in ta’miyinleydi, olar o’z gezeginde tildin’ bunnan bilay rawajlamwinm’ ha’m jetilisiwinin’ tiykan boladi. Solay etip, miynet, sana ha’m til bir biri menen tig’iz baylamsqan bolip, olardin’ ha’r birinin’ kelip shig’iwin ha’m tariyxiy rawajlaniwin bir birinen g’a’rezsiz ahp qarawg’a bolmaydi. Bul jerde til adamnin’ oylaw iskerligin ta’miyinlewshi en’ a’hmiyetli forma tu’rinde o’z ko’rinisin tabadi, al adamnin’ oylaw iskerligi bolsa o’z gezeginde tildi bayitip ha’m rawajlandirip otiradi.
Joqanda aytilg’anlardan kelip shiqqan halda, bolmistin’ sotsialhq tarawinda sa’wleleniwdin’ individualhq sana, ja’miyetlik sana ha’m «mashinahq (kompyu- terlik) sana» formalann bo’lip ko’rsetiwge boladi. Bulardin’ ishinde en’ negizgisi retinde individualhq sana ahp qaraladi, sebebi tek g’ana usi sananin’ tiykarmda ja’miyetliksana tariyxiy jaqtan qa’liplesedi ha’mol o’zinin’ tariyxiy rawajlaniw protsesi bansinda kompyuterlerdin’ do’reliwine ahp keldi. Biraqta bulardin’ arasindag’i pariq sonda, eger oylaytug’in mashinalardin’ iskerligi maqsetti orinlawg’a bag’darlang’an bolsa, al adamnin’ iskerligi bolsa maqsetti belgilewge bag’darlang’an. individualhq sana o’z gezeginde eki materialliq baslamanin’ tiykarmda payda bolg’an. Birinshiden, onin’ payda boltwinin’ tiykarg’i sha’rti retinde organizmlerdin’ biologiyahq rawajlaniwin, yag’niy birinshi gezekte orayhq nerv sistemasimn’ rawajlaniwin, ekinshiden, sotsiumnin’, yag’niy miynet iskerliginin’ ha’m ja’ma’a’tlik sananin’, tildin’ qa’liplesiwin alip qarawg’a boladi.Basqasha aytqanda,individualhq sananin’ qa’liplesiwi ushin biologiyahq ha’m sotsialhq faktorlardin’ boliwi sha’rt. Adamzat rawajlaniwinm’ a’meliyati bizge soni ko’rsetpekte, egerde kishkene bala o’zinm’ rawajlaniwinm’ birinshi aylannan baslap tek g’ana haywanlar menen qatnasta bolg’an bolsa, onda ol da sanag’a iye bolmaydi, sebebi ol o’mirinin’ birinshi ku’nlerinen baslap o’zinde sananin’ qa’liplesiwinin’ ha’m rawajlaniwinm’ sotsialhq sha’rtlerine iye bolmaydi. Bug’an misal retinde indiyada 1920-jih bolg’an waqiyam ahp qarawg’a boladi. Ol jerde balalar u’yinin’ rekton Singx eki kishkentay qizdi (Amala ha’m Kamala) qasqirlardin’ ininen tawip alg’an ha’m olardi balalar u’yinde ta’rbiyalawg’a ha’reket etken, biraq bul is-ha’reketler hesh qanday na’tiyje bermegen. Bul keltirilgen misaldan adamnin’ adam bolip tuwihwi o’zinen o’zi sananin’ qa’liplesiwine alip kelmeytug’inlig’in ko’riwimizge boladi, onin’ ushin adam o’zi qusag’an adamlar arasinda, yag’niy ja’miyette jasawi, ja’miyetlik qatnasiqlarg’a tu’siwi tiyis. Solay etip,sana degenimiz til menen baylamstag’i adam miyinin’ qa’siyeti bolip, ol haqiyqatliqti uhwmalastirg’an, bahaliq ha’m maqsetke bag’darlang’an hahnda sa’wlelendirip,om konstruk- tivlik-do’retiwshilik tiykarmda qayta o’zgertedi.