Ózbetinshe jumisi

Ájiniyaz atindaģi Nókis mámleketlik pedagogika instituti
Magistratura bólimi “ Mektepke shekemgi tálim ”
1-kurs magistranti
Menglibayeva Ulbosinnin’

“Ilimiy izertlew metodologiyasi ” páni

Ilmiy izertlewde racionalizm hám irrocionalizmniń ornı.

temasi boyinsha islengen.

ÓZBETINSHE JUMISI

Qabillag’an: Z.Esnazarova

Tapsirdi: U. Menglibayeva


Tema.Ilmiy izertlewde racionalizm hám irrocionalizmniń ornı.
Ratsionalizm - filosofiyalıq hám ideologiyalıq munasábet bolıp, oǵan ko're adamlardıń bar ekenligi, biliwi, rawajlanıwı hám minez-qulqlarınıń haqıyqıy tiykarları aqılǵa say maqsetke muwapıqlıq principlerı esaplanadı. Filosofiyada (qarang Filosofiya ) " ratsionalizm" termini teologiyadan ko'shirilgen bolıp, olkáradorlari dinni aqılǵa say túsindiriwdi tapa almaytuǵın hámme zattan tazalawdı, ıqtıqat dogmalarini logikalıq analizge bo'ysundirishni talap etetuǵın jo'nelisti ańlatadı (qarang: Logika ). Filosofiyalıq ratsionalizm áyyemgi dáwir barıp taqaladı, atap aytqanda Sokratning go'zzallıq hám jaqsı iyislik maqsetke muwapıqlıǵı, haqıyqıy bilim bolsa etikalıq minez-qulıqtıń jetkilikli shárti ekenligi haqqındaǵı táliymatına barıp taqaladı ; Haqıyqıy substansial haqıyqatlıq retindegi ideyalar haqqındaǵı Platon táliymatı ; Aristotelning bolmıs hám oylawdıń universal shárti retindegi kosmik aqıl haqqındaǵı táliymatı hám basqalar.Áyyemgi ratsionalizm orta ásir teologiyasi tárepinen qayta ko'rip shıǵılǵan bolıp, al dúnya bar ekenligin mánisi hám tiykarǵı sebebi retinde ilohiy ań ideyasın ilohiy shıdamlılıqdiń aqldan joqarılıǵı, onıń túsiniksizligi hám insan sanasın tárepinen túsinip bolmawi haqqındaǵı táliymat penen birlestirgen. Foma Akvinskiy filosofiyasında aqıl haqıyqatları ıqtıqat hám Háyyiw tárepinen jiberilgen buyrıq haqıyqatlarına salıstırǵanda bo'ysunuvchi, " xızmetshi" dep daǵaza etilgen, lekin onıń kepilligi sheńberinde (tábiyaat, matematika, pozitiv huqıq, etika hám siyasat ) bilimleri ko'rip shıǵılǵan. insannıń ratsional janzat retindegi tiykarǵı jol-jobashısı (Ratio est potissima hominis natura - aqıl - insannıń eń qúdiretli tábiyaatı ). Nikolay Kuzalik insannıń sheksiz sanasın ilohiyga sheksiz jaqınlasha aladı, hesh qashan ozıniń tolıqlıǵına erise almaydı, lekin oǵan jaqınlasıwdı hesh qashan toqtatmaydi, degen ideyanı ilgeri surdi.
Irratsionalizm (latınsha irratiōnālis — aqıl bovar etpeytuǵın, ongsiz) — ratsionalizmdan ayrıqsha túrde dúnyanı ańǵarıwda aqılń rolin sheklewshi yamasa biykar etiwshi filosofiyalıq túsinikler hám táliymatlar [1][2]. Irratsionalizm dúńyaǵa kózqarastıń aqlga jetip bolmaytuǵın hám tek sezim, sezim-sezimler, ıqtıqat, instinkt, Háyyiw tárepinen jiberilgen buyrıqlar hám basqalar arqalı erisiw múmkin bolǵan tarawlarınıń bar ekenligin shámbe etedi. Sanday etip, irratsionalizm haqıyqattıń irratsional o'zgeshelikin tastıyıqlaydı. Irratsionalistik tendentsiyalar málim dárejede Shopengauer, Nitsshe, Shelling, Kierkegor, Yakobi, Dilthey, Spengler sıyaqlı filosoflarǵa tán bolıp tabıladı. Irratsionalizm ozıniń túrli ko'rinislerinde haqıyqatlıqtı ilimiy usıllar menen biliwdiń múmkin emesligin aytıp otetuǵın filosofiyalıq dúńyaǵa kózqaras bolıp tabıladı. Irratsionalizm tárepdarlarınıń pikrine qaraǵanda, haqıyqatlıq yamasa onıń bo'lek tarawları (turmıs, psixik processler, tariyx hám basqalar ) ob'ektiv sebeplerden kelip shıǵıwı múmkin emes, yaǵnıy alar nizamlıq hám nizamlıqlarǵa bo'ysunmaydi. Bul túrdegi barlıq qıyallar insan biliwiniń noratsional formaları tárepinen basqarıladı, alar adamǵa bolmıstıń mánisi hám kelip shıǵıwına sub'ektiv isenimdi beriwge ılayıq. Biraq bunday anıq tájiriybeler ko'binese tek elitaga (mısalı, " kórikem o'ner ko'semleri", " supermen" hám basqalar ) tiyisli bolıp, ápiwayı joqlıq ushın erisip bolmaytuǵın esaplanadı. Bunday " ruxlanıw aristokratizmi" ko'binese social aqıbetlerge alıp keledi.

Esse
Ratsionallik bul pikirlew yamasa ań emes. Siz ratsionallikni miyir menen salıstırıwlashingiz múmkin. Óytkeni, miyir-aqıbet sezim dep búydew múmkin emes. Olar basqasha. Bunnan tısqarı, miyir-aqıbet kórsetiledi. Insan ózinde miyir-aqıbetti tárbiyalaydı. Ratsionallik tayın zat emes. Sol sebepli házirgi waqıtta ratsionalizm logika menen shálkestirildi hám kóplegen matematikalıqlar olar logikalıq bolıwına qaramay, olar ratsional ekenligine isenimler. Logika ulıwma aqlga sig'maydi - eserlik logikalıq bolıwı múmkin. " Sistema" hám " usıl" formasında tayın bolǵan hesh nárse aqılǵa say emes, eger bul jaqsı urınıslar bolıwı múmkin - logika emes, logikalıq emes hám logikanı oylap tabıw ushın óz háreketleri aqılǵa say háreketler bolıp tabıladı. Ratsionallik nátiyjelililik menen onsha baylanıslı emes - bul taǵı bir qorqınıshlı, sebebi adamlar ámelde oqlanadigan zat ratsional dep oylasadı. Bul ulıwma logikasız pikir bolıp tabıladı - haywanlar ózleri ushın júdá nátiyjeli hám ámeliy jasaydılar, biraq olar aqılǵa say emes. Bul erda taǵı jaqsılıq menen salıstırıwlaw járdem beriwi múmkin. Eger siz jaysha jaqsı zat haqqında o'ylayotgan bolsańız, anıq túrde qádiriyatlar haqqında oylawıńız kerek. Olar ámeldegi, bul qádiriyatlar - olar qanday da tárzde ámeldegi hám tek sol jaǵdayda jaqsılıq múmkin. Tap sol tárzde, ratsionallik aqıl retinde ibrat bolishini shama etedi. Aqıl -aqıl insan iyelik etetuǵın tayın zat emes, ratsionallikni kepillikleytuǵın tábiy ózgeshelik emes - bul ratsionallik ushın ideal shárt, ol ámeldegi, bunı ámelge asırıw múmkin - sonday eken, aqıl bar.