KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§4. Biliw protses sipatinda. Seziwlik ha’m ratsionalhq biliw
Biliw protsesine adamnm’ psixikahq iskerliginin’ ha’mmesi kiredi. Biraqta cn’ tiykarg’i roldi seziwlik ha’m ratsionalhq biliw atqaradi. Seziwlik biliw seziw organlan ja’rdeminde biliwdi an’latadi ha’m ol na’rseier ha’m olardin’ qa’siyetleri haqqindag’i tikkeley bilimdi berip,u’sh tu’rli—sezim,qabil etiw, eleslew siyaqli tiykarg’i formalarda iske asiriladi. Sezim degenimiz na’rsenin’ dara qa’siyetinin’, yag’niy onin’ ren’inin’, formasmin’, da’minin’ h.t.b. seziwlik obrazin an’latadi. Seziw organlanna tikkeley ta’sir etiw na’tiyjesinde payda bolatug’in predmettin’ bir pu’tinlik obrazin qabil etiw dep ataladi. Qabil etiw sezimler tiykarmda payda boladi, olardin’ kombinatsiyasman turadi. Misali, almurtti biz onin’ formasin, ren’in, da’min belgilewshi sezimlerdin’ kombinatsiyasi retinde qabil ctemiz. Seziwlik biliwdin’ quramaliraq formasi retinde eleslew alip qaraladi. Eleslew degenimiz adam ta’repinen bunmraqta qabillang’an jeke predmettin’ obrazinin’ sanada saqlamwin an’latadi. Eleslew seziw organlanmizg’a predmettin’ burin bolg’an ta’sirlerinin’ na’tiyjesin, yag’niy bul predmettin’ tikkeley ta’siri joq waqtinda onin’ obrazinin’ saqlamwin ha'm qayta tikleniwin beredi.Eleslewdin’ qa’liplesiwinde yad ha’m qiyal a’hmiyetli roldi atqaradi, sebebi olardm’ja’rdeminde biz burin ne bolg’anhg’in (bunmraqta bolg’an jerimizdi, kitaplardag’i qubihslardi h.t.b.) ko’z aldimizg’a keltire alamiz. Qiyal menen yad tek g’ana real predmet haqqmdag’i eleslerdi qa’liplestiri p qoymay, al olar bir neshe predmetlerdin’ kombinatsiyasinan jaralg’an qiyahy obrazlardi (mastan kempir,kentavr h.t.b.) da payda etedi.Solay etip, seziwlik biliw haqiyqathqtm’ ayinm qa’siyetleri ha’m na’rseleri haqqmdag’i bilimdi beredi. Bul ahng’an bilimlerdi jetkilikli, shin bilimler dep alip qarawg’a boladi ma? lyyemgi skeptiklerdin’ aytqaninday, seziwler bizlerdi aldamay ma?
Bizler bilemiz, ko’plegen haywanlar adamlardin’ seziw organlarinan u’stem keletug’in seziw organlarina iye. Misali ushin, iytlerdin’ iyis seziwi adamg’a sahstirg’anda ku’shli. Biraqta adamnin’ seziw organlan haywanmn’ seziw organ- larinday tekg'ana biologiyahq evolyutsiya na’tiyjesinde qa’liplesken joq,al olar adamnin’ sirtqi du’nya menen a’meliy o’z ara ta’sir etisiw protsesi ja’rdeminde de qa’li piesken.Olar adam sipatina keltirilgen (osheloveshivalis). Seziw organlannin’ ta’biyati biosotsialhq xarakterge iye. Sol sebepli haywanlarda seziw organlari ku’shlirek bolg’ani menen, adamnin’ seziw organlari na’rse- lerdegi ko’plegcn qa’siyctlerdi, belgilcrdi seze ahw uqiphhg’ina iye. Bug’an qosimsha adam o’zinin’ biliwlik uqiphhqlarin biliw qurallann (o’zlerinin’ seziw organlannin’ xizmetin ku’sheytiw ushin islep shig’ilg’an mikroskop, teleskop, lokator h.t.b.ha’r qiyli u’skeneler) qollaniw ja’rdeminde jetilistirip otiradi. Usig’an baylanisii sirtqi du’nyani biliwde adamnin’ seziw organlannin’ fiziologiyahq jaqtan sheklengenligi kesent beriwshi tiykar bola almaydi. Endi seziwlik obrazlardin’ shmhg’i, olardin’ na’rselerge ha’m olardin’ qa’siyetlerine sa’ykes keliwi ma’selesin ahp qaraymiz. Skeptiklerdin’ aytqaninday, bir tu’rli na’rseler ha’r qiyli adamlarda birdey emes sezimlerdi payda etedi. Sezimlerdin’ subektivliligi jekke adamlardin’ seziw organlanndag’i fiziologiyahq ayirma- shihqlar menen, olardin’ emotsionalhq hall menen ha’m basqa da faktorlar menen aniqlanadi. Biraqta biliwdin’ subektivlik ta’repin sezimlerde ha’m qabil etiwlerde adamnan g’a’rezsiz haqiyqatliqti sa’wlelendiriwshi obektivlik mazmun joq dep absolyutlestiriwge bolmaydi. Egerde bunday absolyutlestiriw bolg’a- ninda adam uliwma o’zin qorshag’an du’nyada o’zin bag'darlay almag’an bolaredi. 01 na’rselerdi razmerlerine, ren’ine, da'mine ha’m basqa qa’siyetlerine qaray ajirata almas edi, ol terektin’, tastin’, mistin’ real qa’siyetlerin bilmey, olardan miynet qurallann isley almas edi, jasaw ushin kerekli bolg’an usillardi taba almas edi. Sol sebepli seziwlik biliw subektivlik momentke iye boliw menen birlikte adamnan g’a’rezsiz bolg’an obektivlik mazmung’a da iye. Obektivlik mazmung’a tiykarlang’an halda seziw organlari haqiyqathq haq­qmdag’i shin bilimdi beredi. Sezimler, qabil etiwler, elesler obektivlik du’nyanin’ subektivlik obrazi bolip tabiladi. Za’ru’rli tu’rde biliwlik iskerliktin’ tek seziwlik qabil etiwge sa’ykes emesligin aytip o’tiwimiz kerek. Ol ratsionalliq biliwdi de o’z ishine aladi, ratsionalliq biliw seziwlik biliw menen ta’sir etisiw na’tiy- jesinde seziwlik biliwdin’ na’tiyjelerin toliqtiradi. Seziwlik biliw jeke na’rseler ha’m olardin’ qa’siyetleri haqqinda bilimdi beredi. Bul bilimlerdi uhwmalas- tiriwdi, na’rselerdin’ tiykarma kiriwdi, qubilislardin’ sebebin, bolmistin’ mzam- larin seziw organlannm’ ja’rdeminde biliw mu’mkin emes. Olardi biz ratsio- nalliq biliwdin’ ja’rdeminde amqlaymiz.
Ratsionalliq biliw, yamasa abstraktlik oylaw seziw organlannm’ ja’rdeminde ahng’an bilimler menen belgilenedi ha’m ol tiykarman tu’sinik, pikir, qabil etiw siyaqli logikahq formalar arqali beriledi. Olar predmetlerdegi en’ a’hmiyetli belgilerdi, uhwmahqti sa’wlelendiredi. Jekke predmetler ha’m olardin’ qa’­siyetleri haqqindag’i bilimlerdi uliwmalastinw tiykannda na’rselerdin’ ko’pligine tiyisli bolg’an qa’siyetler, na’rseler haqqinda abstraktlik oylaw tu’siniklerdi payda etedi. Abstraktlik oylaw haqiyqatliqtin’ en’ uliwmahq qa’siyetleri ha’m qatnaslan haqqindag’i bilimlerden quralg’an en’ joqan da’rejedegi abstraktsiya- lardi qa’liplestiredi. Usinday kategoriyalarg’a bolmis, obektivlikrealliq, ha’reket, ja’miyet h.t.b. siyaqli filosofiyaliq kategoriyalar jatadi. Haqiyqatliqtan qashiqlay otinp ha’m usi o’zgeshelikke tiykarlang’an halda oylaw na’rselerdegi ha’m protseslerdegi en’ a’hmiyetli baylamslardi, uhwma qa’siyetlerdi bo’lip qaraw, olardin’ sebeplerin amqlaw, ta’biyat ha’m ja’miyettin' ha’reket etiw ha’m rawajlamw mzamlarm biliw, du’nyanin’ bir pu’tinlik ko’rinisin du’ziw uqiplihg’ina iye.
Oylaw tikkeley til menen baylamsli. Tu’sinikler, pikirler, oy juwmag’i belgilengen tillik formalarda (so’zlerde, so’z dizbeklerinde, ga’plerde ha’m olar arasindag’i baylamslarda) o’z sa’wlesin tabadi. Tildin’ o’zgeshe tu’rleri retinde ishki til, gu’n’eleklerdin’ tili, jasalma tiller ja’rdeminde informatsiyam jetke- riwdin’ ha’r qiyli usillari ahp qaraladi ha’m olar til menen oylawdm’ birligin belgileydi. Til dep adamlar arasindag’i qatnasti ha’m haqiyqatliqti biliw protsesinde informatsiyam qa’li plestiriw, saqlaw ha’mjetkeriw funktsiyalann atqanwshi belgiler sistemasina aytamiz. Til menen oylawdm’ birligi olardin’ barabarhg’in an’latpaydi. Oylaw idealhq ta’biyatqa iye, al til bolsa materialliq qubilis bolip, ol belgiler yamasa sesler sistemasin an’latadi. Predmetlerdi sa’wle- lendirmey sesler olardi belgilew ushin qollamhp, olardin’ simvoli xizmetin atqaradi.
Solay etip, seziwlik ha’m ratsionalliq biliw bir pu’tin biliw protsesinin’ ta’repleri retinde ahp qaraladi. Obektti seziwlik biliw sirtqi u'stirtin ta’repten
sa’wlelendirip. ol o’zindc tek g’ana eleslerge ta'n bolinay, al sezimlerge de ha’m qabil etiwlerge de tiyisli uliwmalastinw elementlerine iye bolip, olar ratsionalliq biliwge o’tiwdin’ da’slepki sha’rtin belgileydi. Ratsionalliq biliw tek g'ana seziwlik momentti (seziwliksiz ratsionalliq biliw obektivlik du’nya menen baylamsqa, obektivlik mazmung’a iye bolmag’an bolar edi) o’zine kirgizip qoymay, ol seziwlik biliwdi bag’darlaydi ha’m amqlaydi. Seziwlik oylawg’a salistirg’anda birinshilikte bolg’am menen, qa’liplesken biliwde seziwlik ratsionalliq penen ajiralmas baylamsta o’mir su’rip.bir pu’tinlikbiliwlik protsesti beredi.
Biliw protsesin seziwliktin’ ha’m ratsionalliqtin’ dialektikahq birligi retinde tu’siniwden sensualizm menen ratsionalizmdi bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Sensualizm qabil etiw, seziw, sezim degendi an’latip, biliwdin’ en’ tiykarg’i formasi sipatinda seziwlikti ahp qarawshi biliw teoriyasindag’i bag’dardi an’latadi.Biliwdin’ barliq mazmum seziw organlannm’ iskerliginen keltirilip shig’anladi. Onin’ tiykarg’i materialistlik ha’m idealistlik dep atalatug’in eki bag’dann bo’lip ko’rsetiwge boladi. Materialistliksensualizm adamnin’ seziwlik iskerliginde adamnin’ sanasmin’ sirtqi du’nya menen baylanisin, al onin’ seziwlik organlannm’ ko’rsetpelerinde bul du'nyamn’ sa’wleleniwin ko’redi. Tiykarg’i wa’killeri Epikur, F.Bekon, J.Lametri, K.Gelvetsiy, P.Golbax, L.Feyerbax h.b. idealistlik sensualizm bolsa seziwlik iskerlikte sanamn’ qanday da bir o’z betinshe tarawtn ko’redi. Tiykarg’i wa’killeri D.Berkli, D.Yum, G.Gelmgolts h.b. bir pu’tin protsestin’ tek g’ana bir ta’repin absolyutlestiretug’in, bir ta’replemelikke iye gnoseologiyaliq ag’imlar ekenligin biliwge boladi. Egerde sensualistler biliwdegi seziwlik biliwdin’ rolin ha’mme bilimler ta’jiriybeden kelip shig’adidep absolyutlestirse.al ratsionalistler bolsa tekg’ana aqil tiykardi tu’sine aladi dcp ratsionalliq biliwdi absolyutlestiredi. Egerde empirik- materialistler (Bekon, Gobbs, Lokk, Gclvetsiy, Golbax h.t.b.) materialliq du’nyanm’ obrazlan retinde sezimlerdi ta’n alsa, al empirik-idealistler (Berkli, Yum, Max, pozitivistlcr) ta’jiriybeni sezimlerdin’ kombinatsiyasi menen sheklep, sezimlerdi birden-bir realliq retinde ta’n aladi. idealistlik ko’zqaraslarg’a tiykarlang’an ratsionalistlerdin’ ta’limatlannda aqil retinde adamnin’ aqili emes, al du’nya ju’zlik aqil ahp qaraladi (misali, Gegel ta’limatinda). Oylawdm’ aktivligin, onin’ sheksiz biliwge uqiphhg’m ta’n ala otirip, ha’r qiyli ko’rinistegi ratsionalizm o’zin ratsionalizmnin’, intellckttin’ rolin pa’scytetug’in irratsiona- lizmnin’ ha’r qiyli ag’imlarina qarsi qoyadi. Olar birinshi oring’a haqiyqatliqti o’zlcstiretug’in aqildan u’stin turatug’in usillardi ko’tcredi.
Biliwdi protscs sipatinda ta’n ala otirip, bul protseske diqqattin’ ha’m yadtin’, qiyaldin’ ha’m intuitsiyamn’ kiretug’inhg’in estcn shig’armawimiz tiyis. Bug’an qosimsha biliwlik iskerlik sanamn’ cmotsionalhq ha’m motiva- tsiyahq-erklik tarawlan menen, aldin belgilengen bilimler menen o’z ara ta’sir jasasadi.