KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§2. Adamnin’ payda boliwi.
Adamdag’i biologiyahq ha’m sotsialliqtin’ birligi
Adamnin’ kelip shig’iw problemasin tu’sindiriwge Sh.Darvinnin’ evolyu­tsiyahq teoriyasi ta’sirin tiygizdi. Ol adam biologiyahq tu’r sipatinda o’zinin’ baslamasin adam ta’rizli maymillardan alg’anlig’in tu’sindiredi. Biraq, Darvin ne sebep adam haywanlar du’nyasinan bo’linip shiqqan degen sorawg’a juwap bermeydi. Bul sorawg’a F.Engels juwap beriwge ha’reket etti. Onin’ pikirinshe adam ta’rizli maymillardin’ ayinm tu’rleri ta’biyiy-klimathq jag’day­lardin’ ta’sirinde o’zlerinin’ turmis obrazin o’zgertiwge ma’jbu’r bolg’an. Olar tereklerden jeige tu’skcn, sonin’ na’tiyjesinde olardin’ aldin'g’i qollannin’ funktsiyasi artqilanmn’ funktsiyalannan panqlang’an. A’ste-aqmn rawajlamp atirg’an qollar miynet qurallann o’ndiretug’in ha’m paydalanatug’in organg’a aylang’an. Miynet bolsa miydin’ rawajlaniwina, sananin’, tildin’ payda bohwina ahp kelgen. Solay etip, darvinlik antropogenez kontseptsiyasi sotsiogenez benen tohqtinladi.
ilimnin’ XX a’sirde rawajlamwi bul ideyalarg’a o’zgerisler kirgizedi¹. Antroposotsiogenez protsesinin’ o’z ara ta’sir etiwshi komponentleri ha’m faktorlarinin’ qosimsha baylanisi kelip shig’adi: ta'biyiy, ekonomikaliq, antro- pologiyahq ha’m sotsialhq. Ekonomikaliq ha’m antropologiyahq protseslerdin’ baylamstinwshi zvenosi retinde tiykannan joqan antropoidlardin’ o’mirlik iskerliginin’ qayta qurihwi, al antropologiyahq ha’m sotsialhq mzamhqlardin’ o’z ara ta’sir etiw tarawi retinde miynet siyaqli iskerliktin’ rawajlamwi, sananin’ ha’m tildin’ rawajlamwi ahp qaraladi.
Adamnin’ kelip shig'iw ma’selesin analizlegende ondag’i biologiyaliq ha’m sotsialliqtin' o’z ara qatnasin u’yreniw u'lken a’hmiyetke iye. Adam haywan - larday seziw organlanna iye. Biraq, adam qarama-qarsihqh, eki ta’repleme ta’biyatqa iye: ol haywan da ha’m haywan emes te. Bizlerge tu’sinikli tilde om ta’biyiy ha’m sotsialhq maqluqat retinde alip qarawg’a boladi. Biraq ondag’i eki baslama bir biri menen qalay u’ylesedi?
Filosofiyada bul ma’selege eki ha’dden tis shekten shig’ip tu’sindirme beriw bar. Olardin’ birinshisi—adamdi haywanliq baslama dep tu’sindiredi. Misali, Z.Freyd turnustin’ barliq tarawlarmda adam tiykannan haywanliq instinktler menen ha’reketke keledi, deydi. Birinshi oring’a a’wladti (tekti) dawam ettiriw instinkti shig’anladi. Biraq, adam erkin emes haywan. Omn’ o’mirinde shekke iye sotsialhq momentler bar, olar tolig’i menen jinisliq talaplardi qanaatlandmwg’a mu’mkinshilik bermeydi. Sol sebepli adam o’zindegi haywanliq instinktti basiw kerek, ol o’z gezeginde, bir ta’repten, nevrozlardi (komplekslerdi) payda etedi, al ekinshi ta’repten, toplang’an energiya sanasizliq da’rejede qayta o’zlestiriledi, iskerliktin’ basqa formalarina bag’darlanadi. 01 do’retiwshilikti, ma’deniyatti payda etetug’m kompleksler sublimatsiyasi dep ataladi. Ko’rinip turg’anmday, sotsialliqtin’ derckleri iskerliktin’ biologiyaliq mexanizmlerine iykemlestiriledi.
Ekinshi usil adamnin’ ha’m omn’ iskerliginin’ o’mir su’riwinin’ biologiyaliq tiykarlarm moyinlamaydi. Olar a’hmiyetke iye emes dep tu’sindiriledi, al adamdag’i sotsialliqtin’ a’hmiyeti ulig’lanadi. Adamdag’a ayirim biologiyaliq o’zgeshelikler sotsialhq sebepler menen tu’sindiriledi. Misali, rawajlang’an ellerde adamlardin’ tez pa’t penen rawajlamwi (akseleratsiya) ta’miyinlenedi. Omn’ sebebi sotsialhq tarawda dep tu’sindiriledi. Al rawajlanbag’an regionlarda adamlardin’ fizikaliq jaqtan nabit boliwi bayqaladi. Omn’ da sebebi sotsialhq tarawda dep tu’sindiriledi.
Biosotsialhq maqluqat retinde adam o’zinde genetikahq ha’m sotsialhq programmalardin’ ta’sirin sa’wlelendiredi. Genetikahq qa’siyetlerdin’ wa’kili retinde DNK molekulalari xizmet etedi. Sotsialhq programmamn’ wa’kili retinde adam miyi, amg’iraq aytsaq, kclesi a’wladlarg’a ta’lim ha’m ta’rbiya arqali beriletug’in adamzat ta’jiriybesi alip qaraladi. Genetika adamnin’ na’sillik potentsialmin’ sheksiz ekenligin ha'm uzaq waqit saqlanatug’mhg’in da’lilleydi. Biraq, adamlardin’ jasawmin’ sotsialhq jag’daylan belgili da’rejede adamlardin’ ha’m ja’miyettin’ rawajlamwin amqlap baslaydi.
Adamnin’ tiykarg’i problemasi filosofiyaliq antropologiyamn’ orayinda tunpti. Qa’legen na’rsenin’ tiykan sol na’rsenin’ bolmismin’ immanentlik usili menen, omn’ o’mir su’riwinin’ ishki mzamlan menen amqlanadi. Adamnin’ da tiykan omn’ immanentlik substantsiyasinan g’a’rezli tu’rde amqlamwi tiyis. Adamnin’ tariyxiy bolmismin’ tiykannda turiwshi onday substantsiya retinde, ha’zirgi zaman ilimi boyinsha, ja’miyetlik o’ndiris shegarasinda iske asatug’in miynet iskerligin alip qarawg’a boladi. Adam ja’miyetlik qatnaslarg’a kirmey miynet iskerligi menen shug’illana almaydi. Ja’miyetlik o’ndiris ha’m miynet iskerliginin’ rawajlaniwi menen adamlardin’ ja’miyetlik qatnaslan da rawajlanadi. individ qanday da’rejede ja’miyetlik qatnaslardin’jiynag’in o’zinde o’zlestirse, iske asirsa, sonday da’rejede onin’ o’zin-o’zi rawajlandiriwi ta’miyinlenedi. Bul jerde ja’miyetlik qatnaslardin’ barliq jiynag’i—o’tmishtegi, bu’gingi materialliq, ideologiyahq qatnaslar diqqatqa ahnadi. Bul mazmun metodologiyaliq a’hmiyetke iye, sebebi og’an tiykarlang’an halda bizler adamdi turpayi-materialistlik te, idealistlik te, metafizikaliq ta tu’rlerde tu’sindirmeymiz, al om tek g’ana dialektikahq ma’nide tu’sinemiz. Basqasha aytqanda, om tek «ekonomikahq adamg’a» yaki «aqilli adamg’a» yaki «oynaytug’in adamg’a» ten"lestiriwimizge bolmaydi. Adam bir waqittin’ o’zinde o’ndiretug’in da, aqilli da, ma’deniy de, a’dep-ikramhh da, siyasiy da h.b. maqluqat. 01 o’zinde ja’miyetlik qatnaslardin’ barliq kompleksin belgili da’rejede ja’mleydi ha’m sog’an bayla- msli o’zinin’ sotsialliq tiykarm iske asiradi. Bui sorawdin’ basqa aspckti adam­nm’ adamzat tariyximn’ perzenti boliwi menen baylamsli. Ha’zirgi adam ja’miyetlik tariyxiy protsestin’ rawajlamw na’tiyjesin beredi. Basqasha aytqanda, adamnin’ ha’m adam teginin’ birligi bul jerde so’z etilmekte.
Biraq, adam tek g’ana ja’miyettin’ ha’m ja’miyetlik qatnaslardin’ rawajlamw na’tiyjesi bolip qoymastan, ol o’z gezeginde olardin’ do’retiwshisi de. Usig’an baylamsli, adam bir waqittin’ o’zinde ja'miyetlik qatnaslardin’ obekti de ha’m subekti de bolip tabiladi. Adamda subekt ha’m obekttin’ barabarhg’i, birligi iske asadi.
Solay etip, adamnm’ sotsialhq-iskerliktiykan haqqinda so’z etiwimizge boladi. iskerliksiz, sotsialliq qatnaslar ha’m qatnasiqsiz adam adam bola almaydi. Aristotel qatnasiqqa tu’se almaytug’in adam yaki haywan, yaki quday dep aytqamnda haq edi.
Usi bag’darda aqil siyaqli adamnin’ tiykarhq sipatlamasi payda boladi. Biraq, adam o’zinin’ tiykarma iykemlestirilmeydi. 01 o’zinin’ real ko’rinisinde o’mir su’riwde ko’rinedi. Eger adamnin’ tiykan «adam» teginin’ uliwma sipatlamasi bolsa, onda qa’legcn individtin’ o’mir su’riwi barliq waqitta o’zinin’ konkret-empirikahq ko’rinisinde individualhqqa iye boladi. 01 bir pu’tin maqluqat sipatinda individtin’ bolmismin’ ko’p tu’rliligin an’latadi. Bul pu’tinlik adamnin’ biologiyahq, sotsialliq ha’m psixologiyahqtin’ birligi ekenliginde ko’rinedi ha’m onin’ biopsixosotsialhq fenomen ekenligin an’latadi. Bul faktorlardin’ birewin joq etiw arqali, bizler adamdi joq etemiz. Sol sebepli adamnm’ uqiplihqlannin’ rawajlaniwi ha’m onin’ pu’tinliksipatinda qa’li plesiwi barliq waqitta ko’rsetilgen tiykarg’i faktorlar—ta’biyiy berilgenlcr, sotsialliq ortaliq ha’m adamnin’ «meni»—menen baylamsli.
Adamnin’ o’mir su’riw problemasi o’zinin’ izertleniw shin’in ekzistentsia- lizmde (latin so’zi, jasaw degendi an’latadi) tapti. Adamnin’ jasawi onda adamnin’ individual-real, bul du’nyanin’ shegarasinan shig’iwi (transtsen- dentsiya) menen sa’ykes keletug’in adam bolmisi sipatinda tu’sindirilcdi. Adamnin’ o’mir su’riwinin’ sheklengenligi jasawdin’ o’zinde berilgen boladi ha’m ol adamnin’ o’limi ko’zqarasman ahp qaraladi. Sol sebepli jasaw ha’mme waqitta individual jasawdi an’latadi. Ol sonday jasaw bolip, onda adamlar birge o’mir su’redi, biraq birimlep o’ledi. Usig’an baylanisii ekzistentsializmde individ ha’m ja’miyet bir biri menen u’zliksiz konflikt jag’dayinda bolatug'in qarama-qarsiliqlar retinde ahp qaraladi. individ ha’mme waqitta insandi, al ja’miyet bolsa insan emesti an’latadi. Haqiyqiy o’mir su’riw insannin’ individual bolmisi, erkinligi ha’m transtsendentsiyag’a umtihwi menen baylamstinladi. Haqiyqiy emes o’mir su’riw—ja’miyettegi o’mir, onin’ mzamlann qabil aliwdi an’latadi. Adamnin’ sotsialhq tiykan ha’m haqiyqiy o’mir su’riwi u’ylespey- tug’in mazmung’a iye boladi. Olardin’ ara qatnasi boymsha «o’mir su’riw tiykardan aldin keledi» (J.P.Sanr). Тек g’ana o’lim aldinda, «shegaradag’i jag’dayda» ne na’rse adamnin’ o’mirinde haqiyqiy, al ne na’rse haqiyqiy emes ekenligin ко’re alamiz.
Ekzistentsializmnin’ «o’mir su’riw tiykardan aldin keledi» degen tezisinde juwapkershilikke iye gumanistlik ma’ni bar ekenligin biykarlay almaymiz. Sebebi onda adamnm’ o’zi o’zin qalay isleydi ha’m ol jasaytug’in bul du’nyanm’ qanday boliw kerekligi adamnin’ o’zinen g’a’rezli degen ma’ni bar. Haqiy- qatinda da adam o’zinin’ sotsiallasiw protsesi bansinda tiykarg’a iye boladi, ja’miyetlik qatnaslardin’ iyesine, sotsiumnin’ subektine aylanadi. Adamnin’ tiykan individke aldinnan berilmeydi, ol onin’ individual o’mir su’riwinde qa’li plesedi ha’m adamzattin’ sotsioma’deniy ta’jiriybesin sin’diriwine baylanisii, ol adamg’a aylana baslaydi.