Kirisiw I. Bap. Ózbekstan xalqına ulıwma sıpatlama

3-keste. Xalıqaralıq miynet shólkemi usılına kóre miynet resursları
Xalıqaralıq miynet shólkemi xalıqtıń ekonomikalıq aktivligin belgilew ushın ornatılǵan jasta bolǵan, jumıs penen bánt bolmaǵanlar, lekin jumıs izlemey atırǵanlar hám jumıs islewge tayar emeslerdi ekonomikalıq aktiv bolmaǵan xalıq quramına kirgizedi.
Ózbekstan Respublikası statistika organları ekonomikalıq aktiv puqaralar atamasın 1993-jıldan baslap ónimli paydalana baslaǵan. mámlekettegi ámeldegi nızamshılıqqa muwapıq, ekonomikalıq aktiv xalıq erkekler ushın 44 jıldı (16 jastan 60 jasqa shekem), hayallar ushın 39 jıldı (16 jastan 55 jasqa shekem) quraydı. I hám II topar mayıpları hám jeńilletilgen pensiya alıwshılar buǵan kirmeydi.
Ózbekstanda ekonomikalıq aktiv bolmaǵan xalqı quramına miynet etiwge qábiyletli hám jumıssız dep esaplanbaytuǵın shaxslar, sonday-aq:
- óndiristen ajıralǵan halda bilim alıp atırǵan hám is haqı yamasa miynet dáramatına iye bolmaǵan oqıwshılar hám talabalar;
- jumıs islemey atırǵan úshinshi topar mayıpları;
- úy biykesi hám bala kútimindegi bánt bolǵan islemey atırǵan hayallar;
- kósher hám kóshpes múlkten dáramat alıp atırǵan jumıssız shaxslar;
- óz qálewi menen miynet penen bánt bolmaǵan shaxslar kiredi.
Miynetke jaramlılıq jası mámleket tárepinen ornatıladı. Ózbekstanda miynetke jaramlı jasqa shekem bolǵan xalıq - 0-15 jas, miynetke jaramlı jastaǵı xalıq – 16-54 jastaǵı hayallar, 16-59 jastaǵı erkekler, miynetke jaramlı bolǵan jastan joqarı jastaǵı xalıq - 55 hám onnan joqarı jasta bolǵan hayallar, 60 hám onnan joqarı jasta bolǵan erkekler esaplanadı.
Jas boyınsha xalıqtıń hár túrli toparları miynet aktivligi dárejesi menen parıqlanadı. Yaǵnıy, 16-29 jastaǵılardıń tiykarǵı bólegi bilim alıw, kásip-óner úyreniw, múddetli áskeriy xızmetti ótew menen bánt boladı. eń joqarǵı miynet aktivligi hám jumıs penen bántlik 25-49 jastaǵı puqaralar ushın sáykes keledi.

4-keste. Miynet resurslarınıń ekonomikalıq aktiv hám aktiv emes xalıq boyınsha bólistiriliwi

2.2. ÓZBEKSTANDA MIYNET RESURSLARÍNAN NÁTIYJELI

PAYDALANÍW JOLLARÍ

Miynet resursları búgingi mámleketlik ekonomikanı modernizaciyalaw hám túpten jańalaw shárayatında áhmiyetli orın iyeleydi, onıń social-ekonomikalıq rawajlanıwdaǵı áhmiyetin mikro-, mezo- hám makro- dárejelerde ayqın sáwlelendiredi.

Miynet resurslarınıń mikro dárejedegi áhmiyetin olardıń kárxana (shólkem) iskerligindegi ornı hám óndiristegi qatnası menen belgilenedi. Bizge belgili bolǵanınday, miynet resursların islep shıǵarıwdıń tiykarǵı faktorı bolıp, onı payda etiwshi barlıq resurslar tuwrıdan-tuwrı bul faktor arqalı basqarıladı. Aymaqlar ekonomikasında miynet resurslarınıń roli onıń mezo dárejedegi áhmiyetin kórsetedi. Mámlekettiń qaysı aymaqta miynet resursları joqarı kórsetkishke iye bolsa, ol jerde óndiris, sanaat, social-ekonomikalıq infrasistema hám kommunikaciya rawajlanadı.
Miynet resurslarınıń makro dárejedegi áhmiyeti onıń mámlekettiń jalpı ekonomikasındaǵı ornı hám tiykarǵı baylıq sıpatında atap ótiliwi menen tiykarlanadı. Miynet arqalı ǵana mámlekette materiallıq hám materiallıq bolmaǵan baylıqlar jaratıladı. Bul miynettiń subyekti bolsa tuwrıdan-tuwrı insan, yaǵnıy miynet resursları esaplanadı. Demek, miynet resurslarınıń barlıq dárejedegi áhmiyeti onıń analizlewdiń hám ilimiy, hám ekonomikalıq áhmiyetli ekenligin belgilep beredi.
Usı orında, miynet resursları hám olardıń qáliplesiwi boyınsha ekonomist alımlardıń teoriyalıq kóz-qarasların analizleymiz. Belgili bolǵanınday, elimizde ekonomist alım Q.H.Abdurahmanov miynet resursları, olardıń qáliplesiwi hám ózine say qásiyetleri, olardan aqılǵa muwapıq hám nátiyjeli paydalanıwdıń teoriyalıq táreplerin keńnen tiykarlap bergen. Tiykarınan, onıń pikirinshe, miynet resursları mámleket xalqınıń ruwxıy-fiziologiyalıq hám aqılıy sapaları menen materiallıq baylıqlardı islep shıǵarıwǵa (xızmet kórsetiwge) ılayıqlı bolǵan miynetke jaramlı bólegi esaplanadı. Olardıń quramına tek ǵana ekonomikalıq aktiv puqaralar ǵana emes, sonıń menen birge, házirgi waqıtta islemey atırǵan hám jumıs izlep júrgen miynetke jaramlı shaxslar, sonday-aq, óndiristen ajıralǵan halda bilim alıp atırǵanlar da kiredi [2]. Demek, miynet resursları ekonomikada miynet penen bánt bolǵan, bánt bolmasa da miynet islewi múmkin bolǵan shaxslardı qamtıp aladı.
Sonı da aytıp ótiw kerek, miynet resursları qásiyetlerine qarap óz-ara parıqlanadı. Bunıń áhmiyetli belgileri tómendegilerden ibarat:
Birinshiden, miynet resursları belgili jastaǵı insanlardan ibarat. Olar qániygeligi, aqılıy dárejesi, tájiriybesi, bilim dárejesi menen parıqlanadı. Usı ayırmashılıqlar olardıń óndiris (jumıs orınlaw, xızmet kórsetiw) dárejesine tásir etedi;
Ekinshiden, miynet resursları tek materiallıq baylıqlardı ǵana jaratıp qoymastan, olardı qabıllaydı da. Paydalanıw dárejesi onıń miyneti nátiyjesine baylanıslı. Sebebi, qanshelli nátiyjeli jumıs islese, sonsha kóp haq aladı hám sáykes túrde kóbirek qabıllaw imkaniyatına da iye boladı.
Úshinshiden, adamlardıń materiallıq hám ruwxıy mútájlikleri de óz-ara parıqlanadı. Sebebi, miynet resurslarınıń jınısı, jası, den-sawlıǵı, shańaraq jaǵdayı, maǵlıwmat dárejesi hám basqa sociallıq, ruwxıy-fiziologiyalıq sapaları hár túrli bolǵanlıǵı sebepli paydalanıw dárejesi de hár túrli boladı.
Tórtinshiden, miynet resurslarınıń jaratıwshańlıq imkaniyatları hám mútájlikleri sheksiz. Sonıń ushın olardan nátiyjeli paydalanıw maqsetinde hár túrli xoshametlewlerdi qollanǵan halda iskerlik kórsetiw lazımlıǵın talap etedi. Bul óz náwbetinde, júdá quramalı process. Bunı tolıq túsinip jetiw ushın usı processlerdi analizlew de talap etiledi.
Besinshiden, miynet resurslarınıń óz-ara parıqlanıwı sebepli hár bir shaxsqa individual jandasıw lazım. Bunda adamlar áhmiyetli mútájliklerin júzege shıǵara bermesligi esapqa alınǵan halda, olardıń miynetinen nátiyjeli paydalanıw ushın hár biriniń shaxs sıpatında mútájliklerin qanaatlandırıwǵa háreket etiw lazım. Basqasha aytqanda, ekonomikanıń rawajlanıwı quramalı xojalıq mexanizminiń nátiyjeli iskerlik alıp barıwdı támiyinlew ushın ámelge asırılıwshı barlıq processlerde insan hám ekonomikalıq múpleriniń uyǵınlıǵına erisiwdi támiyinlew lazım.
Joqarıda atap ótilgen qásiyet hám wazıypaların ámelge asırıw ushın pútkil dúnyada ekonomikanı insanpárwarlastırıw ideyası aldıǵa qoyılǵan. bul ideyanıń maǵanası hám mazmunında insanǵa tiykarǵı itibar qaratılǵan. sonday-aq, jámiyetti rawajlandırıwshı da, onıń rawajlanıwına tosıq bolıwshı da insanlar esaplanadı. Bul adamlardıń mútájliklerin qanaatlandırıp barıwı ushın islenetuǵın jumıslar esaplanadı.
Usı orında, óziniń ómirlik mútájliklerin qanaatlandırıw ushın tábiyatqa tásir kórsetedi, óndiris processinshólkemlestiriw hám onıń aqıbatinde hár túrli formadaǵı materiallıq, ruwxıy hám basqa da baylıqlardı jaratadı, olardı paydalanadı. Barlıq baylıqlar belgili túrdegi hám belgili muǵdardaǵı resurslardı sarıplaw, olardan paydalanıw arqalı ámelge asırıladı. Tábiyiy resurslarsız hesh qashan hesh nárseni islep shıǵarıp bolmaydı. Ekonomikalıq teoriya páni óndiris processinde paydalanıwshı barlıq zárúr resurslardı islep shıǵarıw faktorları sıpatında kórip shıǵadı. Ulıwma olarǵa jer, jumısshı kúshi, kapital, isbilermenlik iskerligi faktorları kirgiziledi. [6]. Sonday-aq, zamanagóy jandasıwlarda informaciyalardı da islep shıǵarıw faktorı sıpatında kózde tutıladı. [4]
Ekonomikalıq aktiv qatlam tiykarınan, ónim islep shıǵarıw, jumıs islew hám xızmet kórsetiwde qatnasıp otıradı. Ekonomikalıq aktiv bolmaǵan qatlam tiykarınan, paydalanıwshı esaplanadı. Demek, jámiyet barlıq aǵzalarınıń mútájliklerin qanaatlandırıwda miynet resurslarınan nátiyjeli paydalanıw kárxanadan baslap mámleketlik kólemge shekem áhmiyetli orın iyeleydi.
Miynet resursları mazmunınıń ózgeriwin tómendegi jaǵdaylardan kóriw múmkin:
Birinshiden, Ózbekstannıń aymaqlıq buyrıqpazlıq dáwiri ekonomikasınan bazar qatnasıqlarına tiykarlanǵan erkin ekonomikaǵa ótiw qatnasıǵı menen májbúriy miynetten erkin tańlaw usılına ótildi.
Ekinshiden, miynet resursı atamasınıń mazmunı aldınǵı mánisinde qollanılıwı zaman talaplarına tuwrı kelmey qaldı. Sebebi, adamdı tek ǵana májbúrlew jolı menen ǵana miynetke tartıw tiykarında onı jumıs penen bánt etiw hám olardı miynet resurslarına kirgiziw logikalıq durıs bolmaǵan jol.
Úshinshiden, miynet resursları mámleket xalqınıń bir bólegi bolıp, óz bilimi hám intellektual dárejesi, tájiriybesi hám aqılıy sapaları menen materiallıq baylıqlardı islep shıǵarıw yamasa xızmetler kórsetiwge ılayıqlı bolǵan miynetke jaramlı bólegin ǵana óz ishine aladı.