Kirisiw I. Bap. Ózbekstan xalqına ulıwma sıpatlama

Ózbekstan xalqınıń ómir dawamlılıǵı (jas)
Tuwılıwda kútilgen ómir dawamlılıǵı kórsetkishi keyingi jıllarda ósiw tendenciyasına iye bolıp, mısalı, 1991-jılı usı kórsetkish 66,4 jastı quraǵan bolsa, 2000-jılda 70,8 jastı, 2010-jılda 73,0 jastı quradı.
Mámleketimizde ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarınan barlıq tarmaqlar sıyaqlı medicina tarmaqında da áhmiyetli reformalar alıp barıw jumısları baslandı. Medicina tarmaqında mámleketimiz tárepinen kóplegen nızam, párman, qarar hám dástúrler islep shıǵılıp, turmısta engizile baslandı. Bul shara-ilajlar nátiyjesinde respublikada ólim dárejesi, mısalı, balalar hám analar ólimi kórsetkishleri tómenledi hám bul óz náwbetinde respublika xalqı ortasında ómir dawamlılıǵı kórsetkishiniń ósiwine tásirin kórsetti

1.2. XALIQTIŃ TÁBIYIY KÓBEYIWI HÁM TÍǴÍZLÍǴÍ

Xalıqtıń jınıslıq quramı. Xalıqtıń quramına jınısı hám jası tárepinen qaraw áhmiyetke iye. Sebebi xalıqtı hám insan faktorın tákirar islep shıǵarıw tap soǵan baylanıslı.

Xalıqtıń jas hám jınıslıq quramı (procent esabına)
Ekinshi jer júzlik urıstıń aqıbeti sebepli 1945—1960-jıllarda Ózbekstan xalqı quramında erkekler sanı hayallar sanınan júdá az edi. Jıllardıń ótiwi menen bul ayırmashılıq qısqarıp bardı. 1959-jılǵa kelip hayallar 52 procentti, erkekler 48 procentti quradı. Házirgi waqıtta qalıqtıń quramında erkekler hám hayallardıń sanı óz ara teńlesti.
Xalıqtıń milliy quramında da sońǵı 10 jıllıqta túrli millet wákillerinde tuwılıwdıń túrlishe muǵdarda ekenligi hám migraciya esabına sezilerli ózgerisler júz berdi. Ózbeklerdiń salmaǵı 1989-jılı 71,5 procentti quraǵan bolsa, 2017-jılǵa kelip 84 procentke jetti. Sonday-aq, mámlekette qaraqalpaq hám tájiklerdiń salmaǵı da kóbeydi.

Xalıqtıń milliy quramı (procesnt esabına)
Xalıqtın milliy quramı sıyaqlı diniy quramı da hár qıylı. Onıń negizgi bólegin musılmanlar quraydı.
Tábiyǵıy sharayat, adamlardıń shugıllanıwı jáne túrli ekonimika-social-
lıq, tariyxıy faktorlardıń tásirinde qala, kishi qala, awıl kórinisindegi xalıq qonısları payda bolǵan.
Mámleketimizde 119 qala, 1071 kishi qala jáne 11 mıńnan aslam awıl bar (2019-jıl)..
Qala túrindegi Samarqand, Qoqand, Buxara, Xiywa, Tashkent sıyaqlı
xalıq qonısları ónermentshilik hám sawda-satıq payda bolǵannan keyin
júzege kelgen. Olar dúnyadaǵı eń ayyemgi qalalardan esaplanadı.
XX ásirdıń baslarında Ózbekstan aymaǵında 20 ǵa jaqın qala bolǵan, olar dárya hám saylardıń boylarına yamasa kárwan jollarında payda bolǵan.
Bugingi kúni áyyemgi qalalarda túrli dáwirlerdiń arxitekturalıq úlgileri
menen kóp qabatlı kórkem imaratlar, dúziw hám keń kósheler úylesip ketti.
Qalalar xalqınıń sanına qarap úlken qalalar (xalqı 100 mıńnan aslam), iri
qalalar (xalqı 250 mıńnan aslam), júdá iri qalalar (xalqı 500 mıńnan aslam) hám «millioner qalalar»ǵa ajıratıladı.

Xalqınıń sanı 100 mıńnan aslam bolǵan qalalar (mıń adam esabına)
Xalıq qonısların rawajlandırıwda tómendegiler dıqqatqa alınadı:
♦ qalalardı jobalastırıwda adamlardıń jasaw ornı menen jumıs ornınıń aralıǵı 4-5 kilometrden uzaq bolmaytuǵınlıǵı;
♦ eski qalalardı hazirgi zaman qolaylıqlarına iye etip qayta qurıw;
♦ iri qalalarda xalıqtıń kóbeyip ketiwine hám ekologiyalıq jaǵdaydıń buzılıwına sebep bolatuǵın kárxanalardıń qurılısın sheklew hám barların kóshiriw.
Awıl xalıq qonısları. Xalqınıń tiykarǵı iskerlik túri awıl xojalıǵın júrgiziw, awıl xojalıq ónimlerin qayta islew hám basqa awıllıq jerlerge sáykes bolǵan iskerlikti júrgiziw esaplanatuǵın jerler awıl xalqınıń qonısları dep aytıladı.
Awıl xalqınıń qonısları xalqınıń sanına qaray tómendegilerge bólinedi:
Iri xalıq qonısları – xalqınıń sanı 5 mıń adamnan aslam;
Úlken xalıq qonısları – xalqınıń sanı 3 mıń adamnan 5 mıń adamǵa shekem;
Orta xalıq qonısları – xalqınıń sanı 1 mıń adamnan 3 mıń adamǵa shekem;
Kishi xalıq qonısları – xalqınıń sanı bir mıń adamǵa shekem.
Tábiyǵıy, ekonomikalıq hám tariyxıy sebeplerge qaraǵanda mámleketimizde awıllar bir-birine jaqın jaylasqan hám xalqı kóp. Mámleketimizde xalqınıń kóbeyiw tezlıgı awıl xalqı jerleriniń sanı hám maydanınıń keńeyiwine alıp kelmekte. Úlken awıllarda zamanagóy imaratlarǵa iye bilimlendiriw mekemeleri, mádeniy-turmıslıq mákemeler, emlewxanalar tez qurılmaqta. Olar tábiyǵıy gaz, ishimlik suwı, elektr energiya menen úzilissiz támiyinlenbekte.
Sol tárizde awıl xalqıniń turmıslıq jaǵdayı qalalılardıń turmıs tárizine jaqınlaspaqta.Óz náwbetinde awıl xalqı qonıslarnıń keńeyiwi awıl xojalıǵına jaraytuǵın jerlerdiń azayıwına alıp kelmekte. Sol sebepli awıl xalqınıń qonısları shegarasın belgilew hám ózgertiriw rayon hákimshilik organları tárepinen, olardıń rejelestiriliwi, qurılısı jáne xojalıq ishindegi jer dúzilisi joybarlarına muwapıq ámelge asırıladı.
Awıllıq jerlerde kishi biznes hám isbilermenliktiń rawajlandırılıwı sebepli koplegen kishi sanaat kárxanaları qurılmaqta. Joqarıdaǵı faktorlar sebepli házirgi waqıtta kóp ǵana awıllıq qonıslarına kishi qala atı berildi. Nátiyjede ǵarezsizlikke shekem 60 procent xalqı awılda turatuǵın agrar respublika xalqınıń yarımınan kóbisi qalalarda jasamaqta.