Kirisiw Suw resurslarınan paydalanıw daǵı mashqalalardi jónge salıw etiw

TEMA: ÓZBEKISTANDA SUW RESURSLARINAN PAYDALANIWDA JU’ZEGE KELETUG’IN MASHQALALAR (OKRUGLAR MISALINDA)
Joba:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Suw resurslarınan paydalanıw daǵı mashqalalardi jónge salıw etiw.
   
3. 
   Suw resurslarini azayıwdan saqlawdıń tiykarǵı rezervlerinen taǵı biri
   
4. 
   Paydalanılǵan ádebiyatlar
   

1. Suwǵarıwda qaytarma suwdan ónimli paydalanıw bolıp tabıladı. Respublikada bul suw tiykarınan egin maydanlarınan, sanaat kárxanalarınan hám xojalıq - kommunal tarmaqlardan qaytqan suwdan shólkemlesken boladı. 1956 -1980 jıllar dawamında tábiyiy oyıqlarǵa oqizilgan qaytarma suw kólemi 77, 1 km³
di shólkemlesken.
Keyingi jıllarda dáryalar, kól, suw bazalarınıń suwı oǵan sanaat hám qalalar oqava suwining, egin maydanlarında payda bolatuǵın qaytarma suwning qosılıwı nátiyjesinde keskin jamanlasıp ketti. Bul process áyne waqıtta tómendegi sebeplerge baylanıslı halda jáne de jedellashmoqda hám qáwipli tús alıp atır.
1. Qala xojalıǵınıń hám sanaattıń, ásirese, onıń ximiya hám metallurgiya
tarmaqlarınıń suwǵa bolǵan talabı artpaqta, hám tábiy suw pataslaniwining dáregi bolǵan oqava suw da ko'beymekte.
2. Oqava suwdi dárya hám kólge ag’iziw tábiyiy suw dáreklerinen
paydalanıwdıń bir túri dep qaraldi. Ásirese, dáryalar pataslanǵan oqava suwni joq etiwde ayriqsha tábiy qurılıs dep qabıllandı. Kópshilik jaǵdaylarda suwdı jasalma tazalaw imaratların qurıw tamamlanmay turıp, sanaat ob'ektleri jumısqa túsirip jiberilip atır.
3. Oqava suwni jasalma tazalawdıń házirgi kúndegi múmkinshiliklerine artıqsha baha berilayapti.
4.Ayırım qánigeler, ilimpazlar tárepinen " tábiyiy suw pataslaniwinin’ jol
qoyılıwı múmkin bolǵan normal" degen nadurıs noqatı -názer isletilip atır.
Házirgi kúnde " bul jónelis suwdiń patasla -nishini shegaralaydi", dep qaraw ózin aqlamag’ani hámmege málim bolıp qaldı.
5. Tábiyiy suw dáreklerine egin maydanlarınan shıqqan suwning oqizilishi bolıp tabıladı.
6. Suw puxta usıllardan paydalanmastán suwǵarıwdı shólkemlestiriw.
Házirgi kúnde Respublikamızda eń aktual máselelerden biri suwdı sapa tárepten qorǵaw bolıp tabıladı. Bul mashqalanı sheshiwde kópshilik o limlar qaytarma hám oqava suwdi tazalawdı tiykarǵı jol dep qarap atırlar. Lekin, bul jol júdá quramalı bolıp, qımbatqa túsedi. Ekinshiden, eń jetilisken jasalma tazalaw imaratları da suwdı tolıq tazalawǵa múmkinshilik bermeydi. Suwdı 80 -90 procenti tazalaw etarli dárejede jetilisken dep qabıl etiledi. Bul halda 10 -20 procent oǵada shıdamlı pataslantıratuǵın elementlar taǵı suw quramında qaladı.
Bul tiykarǵı másele bolsa bir qansha sharalar sistemasın óz ishine aladı. Olar oqava suwdi dáryalar, kól, suw bazalarına oqizishni ılajı barınsha kemeytiwge, ayırım jaǵdaylarda bolsa tolıq toqtap qalıwıwǵa qaratılǵan bolıp tabıladı. Tek sol yo'lgina máseleni tupten sheshiwge múmkinshilik beredi, taza suwdı batıl suwǵa aralastırıwdan qutıltıradı. SHu jol menen tábiy suwning sapasın jaqsılaw hám olardıń muǵdarın kóbeytiw múmkin, sebebi bunda pútkil dárya suwı taza bolıp, tutınıw ushın jaramlı boladı, taza suw kólemi bir neshe ret artadı.
Suw resurslarınan paydalanıw daǵı mashqalalardi jónge salıw etiw ushın kópshilik ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, tómendegi ilajlardı názerde tutıw kerek:
1. Qalarlardin’ oqava suwinan dıyxanshılıq, tiykarınan, em-ǵawısh
etiwtiriletuǵın atızların suwǵarıwda paydalanıw múmkin, álbette, gigiena noqatinazaridan, bunday atızlarda tuwrıdan-tuwrı tutınıw etiletuǵın eginler egilmeydi. Eń áhmiyetlisi bul suw topıraq quramına zıyan etkazmaydi. Bunday tájiriybeler Rossiyada hám basqa shet el, xalıq mámleketlerinde ótkerilgen hám de unamlı nátiyjeler alınǵan ;
2. Sanaat kárxanaların aylanba suw támiynatına ótkeriw zárúr. Bunda kárxana suwdı ózine kerekli dárejede tazalaydı hám odan qayta paydalanadı. Usi maqsette kárxana talap dárejesindegi suwdı bir yo'la aladı, ónim islep shıǵarıwda pútkilley sarp etiw bolǵan bólegi (ulıwma suw muǵdarına salıstırǵanda 10 -15 procent) bolsa suw dáreginen turaqlı túrde toltırıp barıladı. Bul sistemanıń qolay tárepi mınada, birinshiden, oqava suwning dáryalarǵa oqizilishiga shek qóyıladı, ekinshiden, kárxana ózi pataslantırǵan suwdı tazalawǵa májbúr boladı. Bunda kárxananıń ózi artıqsha pataslanishni aldın alıwǵa háreket etedi, nátiyjede suwdı tejew ushın xoshametlentiretuǵın ekonomikalıq faktor payda boladı ;
3. Ayırım ximiyalıq kárxanalardıń pataslanǵan suwini, eger olardı tazalap
qayta isletiw múmkinshiligi bolmasa, bólek háwizlerge jıynap, tábiy yamasa jasalma halda puwlatib jiberiw kerek;
4. Qalalarda suw támiynatı tarmaqların eki jóneliste, birinshisin
ishimlik, xojalıq hám azıq-túlik sanaatı ushın, ekinshisin bolsa sanaattıń basqa tarmaqları ushın shólkemlestiriw zárúr. Bul tártip taza suwdı tejew imkaniyatın beredi;
5.Qalalardag’i iri sanaat kárxanalarında (tiykarınan ximiya, metallurgiya) ılajı barınsha suwdan paydalanıw normaın kemeytiw ushın gúresiw kerek. Bul taza suwdiń muǵdarın hám usınıń menen birge sapasın saqlaw ilajlarınan biri bolıp tabıladı;
6. Dáryalarda kem suwlı dáwirde olardıń suwın bir muncha kóbeytiwge erisiw kerek. Bunıń ushın ámeldegi suw bazalarınan isbilermenlik menen paydalanıw hám agromelioratsiya usılların qóllaw talap etiledi;
7. Egin maydanların suwǵarıw nátiyjesinde ónim bolǵan qaytarma suwdan ónimli paydalanıw kerek. Olardıń tábiy oyıqlarǵa oqizilishiga hám paydasız sarıplanıwına ılajı bolǵanınsha jol qoymaw kerek.
8. Qashqadárya wálayatında qurılǵan SHo'rtan gaz-ximiya kompleksi tárepinen islep shıǵarılǵan plastmassa trubalardı suwǵarıw maqsetlerine paydalanıwdı jolǵa qoyıw arqalı suwdı ısırap bolıw aldın alıw múmkin.
9. Respublikamızda tamshılatib suwǵarıwdı shólkemlestiriw. Úlkemiz sharayatında paydalaniletuǵın suw resurslariniń tiykarǵı bólegi (90 procentten aslamı ) irrigatsiya maqsetlerinde isletiledi. Onıń qalǵan bóleginen bolsa sanaatda hám de xojalıq hám kommunal maqsetlerde paydala -niladi. Ekenin aytıw kerek, joqarıdaǵı hár úsh jónelis da jıldan-jılǵa kóbirek suw talap qılıp atır hám usınıń sebepinen úlkemizde suw mashqalası barǵan sayın tig'iz bolıp qalıp atır. Áne sonday sharayatta suwdan tejab-tergab paydalanıw, onıń nátiyjesiz joǵatılıwına jol qoymaw, qaytarma hám oqava suwdan ónimli paydalanıw, eń áhmiyetlisi suw dáreklerin pataslanishdan hám artıqsha minerallashuvdan saqlaw tiykarǵı wazıypa bolıp qaldı.
Búgingi kúnde Ózbekstan Respublikasında jedel ósip baratırǵan ah'olini hám rawajlanıp baratırǵan xalıq xojalıǵı tarmaqların suw menen taminlash aktual hám saldamlı mashqala bolib turıptı. Ózbekstan Respublikasınıń suw resursları dáryalar, sel aǵımı, kanallar, kól hám suw bazaları suwdan quram tabadı. Olardıń tiykarǵı suw dárekleri - dáryalar bolıp tabıladı.
Aral h'avzasining maydanı - 2686.6 mıń km.² di quraydı. Bul h'ududga burınǵı birlespe h'ududidagi erler menen bir qatarda qushni Afganistan (257 mıń km².) hám Iran (65.6 mıń km²) h'ududlari h'am kiredi. Aral h'avzasi h'ududidagi eki iri dárya - Amudarya hám Sirdaryo muh'im ah'amiyatga iye. Olardıń h'ar ekewiniń suwi respublika sırtında h'osil baladı. Olardan tısqarı Narın, Qoradaryo, Sux, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadárya, Sherobodaryo iri dáryalar turine kiredi. Bul dáryalardıń kóbisi ózleriniń orta aǵısları menen Ózbekstan Respublikasınıń h'ududidan ótedi. Ózbekstanda h'ammasi bolıp 50 jaqın dárya bolıp, olardan 10 tasining uzınlıǵı 150 km. den artadı.
Amudarya óziniń ser suwlıǵı tárepinen Sirdaryodan ústin tursada, uzınlıǵı hám maydan tárepinen odan bir az keyinde turadı. Amudaryanıń suw resursları qánigeler tárepinen 82. 6 km3.jıl dep bah'olanadi. Lekin bul bah'o h'am salıstırmalı xarakteristikaǵa iye, sebebi dárya hár jılı hár-qıylı 80-85 km3 ke shekem suwlılıqqa iye boladı. Gidrografikalıq jih'atdan Amudarya basseynine Qashqadárya hám Zarafshon básseynleri h'am h'ududlari h'am kiredi. Amudarya dáryası Ózbekstan Respublikası aymaǵında oń tárepden eki irmoq Surxondaryo hám Sherobod dáryaları qosiladi.
Sirdaryonin’ jer ústi suwida ortasha 37.2 km³ jıldı quraydı hám jıldıń suwlılıǵına baǵlıq boladı hám suwdiń mikdoriga qaray 22,5 ten 45.4 km³/jilg’a shekem ózgerip turadı. Sirdaryanin’ joqarısında Narın hám Qoradaryalar alohida ajralıp turadı. Sirdaryanin’ orta aǵımında - Oxangaron, Shirshiq hám Keles dáryalarınıń h'avzalarini kórsetiw múmkin.
Ózbekstan respublikasınıń awıl xojalıǵı islep shıǵarıwdı suwǵarıw mádeniyatına tiykarlanǵanlıǵı sebepli bul erda kanallarǵa aloh'ida ah'amiyat beriledi. Kanallar úsh túrge bólinedi:
ulıwma
xojalıqlararaliq kanallar
ishki xojalıq kanalları.
Jıl dawamında kanallar dárya hám suw bazalarınan suw alıp tutınıwshılarǵa uzatadılar. Kanallardan suwǵarıw menen birgelikte elektr energiyası alıwda paydalanılǵan. Ózbekstan respublikasınıń eń úlken kanalı Usmon Yusupov atındaǵı Úlken Ferǵana kanalı h'isoblanadi. Bul kanaldıń uzınlıǵı 270 km bolıp, 375 mıń gektar erni suwǵarıw múmkinshiligin beredi. Keyingi jıllarda júdá kóp kanallar qurıldı. Xalıq xojalıǵın rawajlandırıwda gúmansız olardıń ah'amiyati úlken bolıp tabıladı. Lekin suw resurslariniń tańsıqlıǵı sharayatında kanallardıń zur berip qurılısı respublikada suw mashqalasınıń kelip shıǵıwına alıp keldi.
Ózbekstan respublikasında sel keliwi h'avfi bar h'ududlar h'am ádewir, usınıń sebepinen sel suwini toplaw, sellarni aldın alıw, hám suwdı máwsimiy tártiplew maqsetinde suw bazaları qurılǵan. Suwǵarılatuǵın erlerdiń suwǵa bolǵan mútájligi jıl dawamında birdey emes, 80 procent suw vegetatsiya dáwirinde suwǵarıw ushın sarp etiw etiledi. Dáryalardıń rejimi bolsa usı talaplarǵa juwap bermeydi. Usınıń sebepinen Ózbekstannıń qurǵaqshıl ıqlım sharayatında suw bazalarınıń ah'amiyati kútá úlken. Suw bazalarında suw zah'iralaridan eginlerdi suwǵarıwda hám basqa maqsetlerde keń paydalanıladı. Suwdiń qalǵan bólegi shor juwıwda hám gúzgı -qishqi jumıslarda paydalanıladı. Suwdiń úlken bólegin sanaat kárxanaları hám ah'oli mútájliklerine sarplanatuǵın suw resursları quraydı.
Suw bazalarınan tısqarı respublikamız h'ududida melioratsiya maqsetlerinde h'am júdá kóp irrigatsiya -melioratsiya imaratları qurılǵan.
Sonday etip, búgingi kúnde Ózbekstanda júdá zamanagóy suw xojalıǵı imaratları payda boldı. Ol 236 mámleket suwǵarıw sistemasın, 47 suw bazasın, 28 sel suwın tuplash bazasın, 37 kutarib suw uzatıw, 248 bas suw tuplash apparatları, 40 ta iri nasos stanciyaları hám 150 mıń túrli imaratlardı óz ishine aladı.
II. Suw resurslarınan aqılǵa say paydalanıw, olardı moh'irona basqarıwdı talap etedi. Tariyxıy dálillerdiń gúwa'lik beriwine qaraǵanda, áyyemginde suw resursları «Quran» hám sharyat nızamlarına uyqas túrde basqarilgan Suw resurslarınan paydalanıwdı tártipke salıwda ariqbasi (beklar tayınlaǵan ) hám muraplar (diyxanlar tayınlaǵan ) úlken ro'l oynaǵan.
Biraq suw resurslarini basqarıwdıń dáslepki ilimiy tiykarlanǵan yullari Rossiyanıń Turkistonni basıp alǵannan keyin baslanadı. Sebebi Rossiya Turkistonda uzınıń paxta bazasın jaratıwdı niyet etken edi. Usınıń sebepinen 1910 jıl «Turkiston suw nızamchiligi» proektsin islep shıǵıwadı. Usı nızamǵa kura, suw mámleketke tiyisli bolıp, suw ulıwma fonddan bólistirilgen limitga qaray ajratılıwı takidlab utilgan edi. «Turkistan úlkesi suw tugrisida»gi nızamına tiykarınan suwdı bólistiriw hám suw resurslarınan paydalanıwdı tártipke salıw maqsetinde kuyidagi basqarıw quramları islengen:
• Turkiston ulkasining suw xojalıǵı basqarması, tikkeley general-gubernatorga buysunadi;
• Guberniyaning injiner-gidrotexnikalıqları ;
• Uezd basshıları qasındaǵı uezd gidrotexnikalıqları hám suw okruglari wákilleri keńesi;
• Áskeriy gubernatorlar tárepinen tayınlanǵan salma aqsaqalları ;
• Suwdan paydalanıwshılar tárepinen quyılatuǵın muraplar.
Mamuriy buyrıqpazlıq ekonomikası dáwirinde birden-bir suw fondining iyesi, onıń bólistiriwshisi, suw xojalıǵı hám melioratsiya startegiyasining nızamshısı retinde melioratsiya hám suw xojalıǵı ministrligi iskerlik kursatadi. Suw xojalıǵı hám melioratsiya salasında iskerlik kórsetiwshi joybar -qıdırıw ilim dárgayıları, qurılıs shólkemleri h'am onıń quramına kiredi.
Suw hám melioratsiya ministrlikleri sol tarawda túrli joybarlardı buyırtpashısı hám islep shıǵıwshısı esaplanadı. Bul ministrlik resurslarini h'ududiy jaylasıwın esapqa almastan mámleketliklerdi «ulushini taminlash» principine tiykarınan suwni bóliwler edi hám sol ámeliyat házir de saqlanıp qalǵan.
Bazar munasábetlerine ótiw nátiyjesinde Oraylıq Aziya mámleketlerinde suw resurslarini basqarıwdıń jańa quramları da payda boldı. Lekin sonı eskertib ótiw kerek, suw resurslarini basqarıw boyınsha ele sheshilmegen mashqalalardıń kópligin da aytıp ótiw múmkin.
Olar ishinde áhmiyetlileri tómendegiler:
• Suw resurslariniń basqarıwdıń birden-bir mámleketlikleraro organın shólkemlestiriwiniń zárúrligi qániygelerdiń pikrine qaraǵanda, bunday organlar arnawlı makomga quramǵa, háwizde suw resurslarınan paydalanıw jáne onı xolatini bahalaw boyınsha malumot orayına iye. «Sirdaryo», «Amudarya» xavzaviy suw birlespelerin óz ishine alıwshı - Xalıq aralıq suw-energetika kontsortsiumi bolıwı kerek.
• Regiondıń iri dáryaları hám suw derekleriniń sociallıq-ekonomikalıq makomini belgilew;
• Suw resurslarini basqarıw máselelerine tiyisli nızamlı hám h'uquqiy hújjetlerdi jetilistiriw, bul másele boyınsha birden-bir mámleketlikler kontseptsiyanı islep shıǵıw.
- Respublikanıń máplerin h'isobga alǵan halda, suw sapası hám mug’dari monıtoringi sistemasın rawajlanirish.
- Gidroekologik tárepten «xavfli» aymaqlardı tolıq úyreniw.
- Aral teńizi xavzasi suw resurslariniń birden-bir maǵlıwmatlar dáregin jaratıw, bunda olardaǵı evolyuciyalıq ózgerislerin esapqa alıw.
3.O’zbekistonning tiykarǵı suw arteriyaları Amudarya, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadárya, Surxondaryo, Chirchiq hám Ahangaran dáryaları bolib, bul dáryalarda oqadigan ulıwma suw kóleminiń júdá az bólegi- 10 km. kubi respublika aymaǵında vujudga keledi. Bul muǵdar respublikada sarplanatuǵın jıllıq suw kóleminiń tek 15% ini quraydı. Ozbekistondan oqib otadigan dáryalar suwınıń tiykarǵı bólegi respublika sırtındaǵı aymaqlarda payda boladı.
Amudarya Ozbekistondagi eń iri dárya esaplanadı. Onıń uzınlıǵı 1440 km bolib, odan jılında ortacha 78 km. kub suw oqadi. Bul suw toglik aymaqtıń 227 mıń kv. km. maydanından yigilib keledi. Sirdaryo eger uzınlıǵı tárepten aldın orinda tursada (2140 km), ol jaǵdayda jıllıq aǵıs muǵdarı Amudaryaǵa qaraǵanda eki ese kem- 36 km. kub. Onıń suwı 150 mıń kv. km. maydannan taplanadı. Respublika daǵı úlkenyu-kishi suw bazasılarınıń ulıwma sanı 53 bolib, olarda 16 km. kub suw taplanadı. Tegislikte jaylasqan koller suwı 70 km. kubni quraydı.
Ozbekistanda suwdiń jıllıq sarpı 62-65 km. kub átirapında bolib, bul suwdiń 25 km. kubi Amudaryadan, 11 km. kubi Sirdaryodan, 19 km. kubi qalǵan basqa dáryalardan hám 9 -10 km. kubi jer astından alınadı. Sarplanatuǵın áne sol suwining 85% (53-55 km. kub) sugoriladigan dıyxanchilikka, 12% (6 km. kub) sanaat mútajliklerine hám 3% (1, 7 km. kub) kommunal zárúriyatlarǵa isletiledi. Paydalanılǵan bul suwning derlik yarımı (23-25 km. kub) salmalar arqalı shıǵarılıp, ashıq suw háwizlerine, qalǵan 8-10 km. kubi bolsa kishi dárya hám kollarga taslanadı.

Keyingi jıllarda awıl xojalagida mineral ogitlar hám ximiyalıq záhárlerdi qollash bir muncha tártipke tústi. Soǵan kora jer ústi hám jer astı suwining bunday shıǵındılar menen pataslanıwı sezarli dárejede kemeydi. Lekin soǵan qaramay respublika daǵı suw resurslariniń sanaat hám turmıstan shıqqan oqava suw menen pataslanıwı dawam etpekte. Respublika aymaǵında iskerlik korsatayotgan 600 dane suw tazalaǵısh imaratlarınıń jumısı tolıq nátiyje bermeyapti-olardıń yarımı qaniqarsiz islep atır. Suwdiń pataslanıwı ásirese sanaat kárxanaları kop jaylasqan aymaqlarda, atap aytqanda Tashkent hám Fergana wálayatlarında joqarı bolmoqta.

Respublikanıń suw dáreklerindegi suw tazalıǵı boyicha 6 tipga bolinadi:
1) taza suw - tog jilgalarining suwi (Piskom, Oqbuloq, Qızılsoy, Toshkesken, Terakli, Oqsuv hám Geledaryo). Bul suwda biogen elementlar muǵdarı kem, minerallasıw dárejesi tómen, ogir metallar hám pestitsidlar belgilengen normadan aspaydı ;
2) kúshsiz pataslanǵan suw - tog aldı aymaqlarınıń sayları (Oqtoshsoy, Ugam, Ahangaran, Gavasoy, Omonqoton, sayları, Chorvoq hám Xisor suw bazaları ). Bul suwda biogen elementlar hám minerallar muǵdarı aldınǵı tipdan kora koproq;
3) kemrek pataslanǵan suw - tog aldı aymaqları hám tegislikte jaylasqan xalıq punktlerinen oqib otadigan suw (Chirchik, Ahangaran, Narın, Qoradaryo, Zarafshon (Samarqand shaxridan joqarı bólegi) dáryaları, Chimqorg'on, Qayroqxum hám Tuyemuyin suw bazaları ). Bul suwda minerallasıw, biogen elementlar hám basqa pataslıqlardıń muǵdarı belgilengen normadan 2-3 teńdeyge shekem joqarı ;
4) azmaz kemrek pataslanǵan suw - tiykarınan dáryalardıń tómen aǵıslarında ushraydı (Chirchik dáryasınıń Chirchik sanaat kompleksinen tómen bóleginde, Qoqon dáryasınıń Qoqon qalasından tómen bóleginde, Siyob hám Arqa Bagdod kollektorlarında ). Bul suwda pestitsidlar muǵdarı normadan 3-5 ret, minerallasıw bolsa 4-5 retge shekem joqarı ;

5) pataslanǵan suw - shorlangan topıraqtıń sizot suwi taplanatuǵın izeykeshler hám de sanaat hám turmıstan shıǵıs oqava suw qasılib pataslanǵan suw bolıp tabıladı. Bul suw tiykarınan Amudarya háwizinde, Aralboyi aymaqlarında, Buxara oazisinde, kemrek Fargona vohsida ushraydı. Bul suwda minerallanishish normaidagidan 3-5 teńdey joqarı bolib, olar quramında oqava suwdagi quramalı patas birikpeler ámeldegi;

6 ) áke pataslanǵan suw - xalıq tıǵız jaylasqan hám sanaatı rawajlanǵan qalalarda hám olar átirapında ushraydı. Bul suw ásirese Tashkent qalasından oqib otadigan Solor dáryasınıń qaladan tómen bóleginde, Chirchiq dáryasınıń Solor menen qasılgandan keyingi bóleginde kop ushraydı. Bul suwda ogir metallar normadan 40 -50 teńdey yukori bolib, hár qıylı daǵı quramalı birikpeler hám uwlı zatlı elementlar muǵdarı kop.
Xalıq sanınıń kopayishi, qalalardıń keńeyiwi, sanaat óndirisiniń osishi hám awıl xojalıǵında uwlı zatlı elementlardıń barǵan sayın kop qollanıwı menen keyingi jıllarǵa shekem suwning pataslanıwı joqarılap kiyatırǵan edi. 1994 jıl jer ústi suwining sapasın jaqsılawda búklem jılı boldi. Áne sol jıldan baslap suwning pataslanıw dárejesi toxtatildi hám birpara orınlarda hátte kemeytiwge erisildi. Mısalı, Amudarya hám Buxara wálayatı aymaǵındaǵı izeykeshler suwınıń pataslıq dárejesi bir az pasaydi. Respublikada sanaattan shıǵıs oqava suwining jıllıq muǵdarı 300 mln. m. kub bolib, sonnan 230 mln. m. kub tazalanmastán ashıq suw háwizlerge taslanar edi. Sanaat mútajlikleri ushın suwdan paydalanıwda jabıq cikldıń rawajlantirilishi sanaat oqava suwi muǵdarın kemeytiw imkaniyatın berayapti. 1994 jılda aldınǵı jılǵa qaraǵanda oqava suw 69 mln m. kubga kemeydi.
Jer ústi suwinin’ sapası jaqsılanıwı, sugoriladigan dıyxanchilikda suwǵa salıstırǵanda xojasizlik aqıbetleriniń kemeytiriliwi nátiyjesinde 1994 jıldan baslap jer sugorishdagi jıllıq suw ǵárejetleriniń ámeldegi norması talay kemeydi. Bul korsatkich 1993 jılda gektarına 13,2 mıń m. kubni shólkemlestirgen bolsa, 1994 jılda 12,6 mıń m. kubga tústi.
O’zbekistanda jer astı suwining jıllıq rezervi, 19 km. kub bolib, sonnan hár jılı ortacha 9,5 km. kubi alıp isletilip atır. Isletilineip atırǵan bul suwdiń tiykarǵı bóleginde minerallasıw 3 mg/l. den aspaydı. Bul korsatkich suwdiń sapası jaqsılıgınan dárek beredi hám sol sebepli de onıń úshten bir bólegi (3, 43 km. kub) xalıqtı ishimlik suwı menen támiyinlewge, qalǵanı texnikalıq maqsetlerge sarplanıp atır. Lekin ulıwma alǵanda respublikanıń birpara aymaqlarında jer astı suwining sapası barǵan sayın jamanlasıp barıp atır. Keyingi 15-20 jıl dawamında respublikanıń garbiy hám qubla -garbiy aymaqlarında, atap aytqanda Qaraqalpaqstan avtomnom Respublikası, Xorezm hám Buxara wálayatları aymaǵında jer astı suwining minerallasıw dárejesi bir neshe retke asıp ketti. Házirgi waqıtta respublikanıń arqa aymaǵında sanaat orayları átirapında da jaǵday uwayımlı bolib qalıp atır. Ásirese Qoqon, Fargona hám Margilon qalaları jer astı suwining sapası júdá jaman bolib, bul suwda azot birikpeleri normadagidan 10 teńdeyge shekem, neft ónimleri hám fenollar bolsa 100 teńdeyge shekem kop. Jer astı suwi quramında nitratlar, fosfatlar, tsianidlar hám túrli minerallarınıń kopayib ketiwi Tashkent wálayatındaǵı Pskem vodozaborini pútkilley isten shıǵardı. Keyingi jıllarda Zarafshon qalasında tog-kán sanaatınıń rawajlanıwı, olardaǵı texnologiyalıq processler nátiyjesi alaroq Navaiy hám Buxara wálayatlarında da jer astı suwining sapası jamanlasıp barıp atır. Házirgi kúnde bul suwda molibden, tsianidlar, ammiak hám nitratlar muǵdarı normadan 7-30 retge shekem asadı. Bul bolsa az gezeginde Zarafshon qalası xalqın sapalı ishimlik suwı menen támiyinlewde úzilis qáwpin tuwdirmaqta.
Keyingi jıllarda Ozbekistonda xalıqtı oraylasqan tártipte trubalar arqalı ishimlik suwı menen támiyinlewge úlken itibar berilip atır. Sol maqsette 1990 -1994 jıllar dawamında 13, 5 mıń km. suw trubaları tartıldı. 1990 jılda qala xalqınıń 81% hám awıl xalqınıń 52% oraylasqan tártipte ishimlik suwı menen támiyinlengen bolsa, bul korsatkich 1994 jılda qalalıqlar ushın 84% hám awıl ahli ushın 58, 9% ni quradı. Uzınlıǵı 210 km. ni shólkemlestirgen Damxoja-Buxara suw trubasınıń jumısqa túsiriliwi Zarafshon oazisiniń tómen bóleginde jasap atırǵan xalıqlardı sapalı ishimlik suwı menen támiyinlew mashqalasın anaǵurlım hal etdi. Jer astı suwining paydalanilmay qalıp atırǵan rezervi bar ekenligi keleshekte xalıqtıń taza ishimlik suviga bolǵan talabın qandırıwda zárúrli orin tutadı.
O’zbekistodin’ tiykarǵı suw resurslarini mámleketlikleraro Amudarya, Sirdaryo hám olardıń irmoqlari, Qashqadárya hám Zarafshon dáryalarınan ibarat ústki suw t quraydi.Amudaryanıń tiykarǵı aǵımı Tadjikistanda, Sirdaryo bolsa Kirgizstan aymaǵında qáliplesedi. Amudarya hám Sirdaryaning suw resursları dárya -larning tawlardan payda bolıw jayı qasında jaylasqan gidrometrik stansiyalar tárepinen anıqlanadı. Sonday bolsada, ko’rip shıǵılıp atırǵan hár bir háwizde gidrometrik usıllar menen esapqa alınbaytuǵın kóplegen say suwi, tawlar hám ádirlerden oqib keletuǵın jer astı suwi, qar hám jawınlardan ibarat esapqa alınbaytuǵın aqaba suw bar. Dáryalardıń Gidrometeorologiya xızmeti orayınıń 1932/33-1989/99 jıllardaǵı maǵlıwmatları tiykarında esaplab shıǵılǵan hám tábiy jaǵdayǵa salıstırǵanda ústki suw resursları 2 -qosımshada keltirilgen.
Sirdaryo háwizi Sirdaryo háwiziniń ulıwma maydanı derlik 345 mıń kvadrat kilometrdi tashkil etedi. Tiykarǵı dárya Narın hám Koradaryoning birlesi-shi nátiyjesinde ónim boladı hám 2800 kilometr uzınlıqqa iye. Onıń 2000 kilometri
Ózbekstan taptan oqib ótedi. Sirdaryo hám onıń irmoqlari suwın qar hám de mızlıqlardan aladı. Sirdaryoning suw resursları ortasha 41, 6 km3 ni quraydı. Onıń
suw aǵımınıń tiykarǵı muǵdarı (derlik 70 procenti) háwizdiń joqarı bóleginde - Ferǵana alabinan shiqqansha qáliplesedi. Ferǵana vo-diysining arqa bóleginde dáryaǵa oń tárepden kóplegen irmaqlar, shep tárepten bolsa kóplegen say-lar kelip quyıladı lekin olardıń suw mug’kdari talay kem.
Ferǵana oypatlıqsına maydanı 94 mıń kvadrat kilometrden ibarat tawlıq zonalardan og’ib keliwshi esapqa alınǵan jámi ústki irmoqlar jılına ortasha 25, 5 km3 ni tashkil etedi. Bul suwdin’ eń úlken úlesi Narın (45 %) v a Qoradaryoga (16%), ung hám asnaw qirg'ok irmoqlariga 39 procenti tuwrı keledi.
Sirdaryoga suwdiń oqib keliwi jıl dawamındaǵı hám kóp jıllıq uyqaspawshılıqde óz ańlatpasın tapqan : Chordaryo suw bazasıǵa shekem oqib keletuǵın 34, 3 km3 ge teń jıllıq ortasha suw aǵımı muǵdarı suw kem bolǵan jıllarda 24, 3 km3 ke shekem azayadı. Suwdiń tábiyiy ag’ib keliw tártibi suwǵarıw ushın suw alıw, drenaj suwini taslaw, olardıń gidrodinamik hám gidroximyaliq rejimin buzayotgan suw bazaları tárepinen izdan shıǵarılǵan.
Shirshik dáryası Sirdaryoning oń qirg'og'idagi eń iri irmoq bolıp, Piskent, Ugam hám Chotqol dáryalarınıń qosılıwınan ónim boladı. Shirshiqdin’ suw toplaw maydanı 14240 kvadrat kilometrdi quraydi. Bul dárya qar hám muzlıqlardan suwdı aladı, eń kóp suw oqadigan waqtı iyun (sekundına 581 m3) hám eń kem oqadigan waqtı fevral (sekundına 69, 1 m3) ayları. Onıń suwı úlken irrigatsiya kanallarına (Bo'zsuv, Qorasuv, Parkent) suwǵarıw ushın bólinedi.
Búgin ishki dáryalardıń 11, 5 km3 hám mámleketlikleraro dáryalardıń 42,0 km³ úst aǵımı, qaytatuǵın hám jer astı suwning 9, 43 km3 Ózbekstanǵa tiyisli. 2000 jılda ekonomika tarmaqlarınıń suw resurslarınan paydalanıwı tómendegi kursatkichlarda óz ańlatpasın taptı.
Barlıq qarıydarlardıń suwdan limit buyicha paydalanıwı suw menen teń támiyinleniw Principine qaray belgilenedi. Suw menen birinshi náwbette támiyinlenetuǵın ústin turatuǵın jónelisler tómendegiler:
• ishimlik hám kommunal-xojalıq suw támiynatı ;
• sanaat ;
• awıl xojalıǵı suw támiynatı ;
• húkimettiń arnawlı sheshimi menen tastıyıqlanǵan suw qarıydarları ;
• suwǵarıw sistemaları hám kishi dáryalar boyınsha sanitariya mútajlikleri ushın suw ótkeriwler.
Suw resursları sapası
Mámleket tapda suw resursları sapası qaniqarsizligi bilinedi. Minerallasıw hám pataslanishning eń joqarı dárejesi tiykarǵı dáryalardıń orta hám tómen aǵımında ko'preg gúzetiledi. Bul bolsa xalıq turmısı hám salamatlıǵı hám de jasaw ortalıǵın talaplar dárejesinde saqlaw ushın saldamlı qáwip tuwdıradı. Ústki hám jer astı suwini tiykarǵı pataslantıratuǵın awıl xojalıǵı esaplanadı. Sanaat hám kommunal-xojalıq kárxanalar aqaba suwi úlesi onsha úlken emes, birok zıyan jetkiziw dárejesi boyınsha oǵada qáwipli hám zıyanlı bolıp tabıladı.
Suw sapasın pútin bahalaw ushın jol quyılatuǵın konsentraciya (YQK) (erigen kislorod muǵdarı, kislorodqa bolǵan biologiyalıq mútajlik (KBE) hám normaǵa salıstırǵanda eń joqarı geweklikke iye basqa tórtew bılǵawtiruvchi element ) úlesinde 6 gidroximiyaliq kórsetkishtiń orta arifmetik ma`nisi retinde esaplanatuǵın suwdiń pataslanıw indeksinen (SII) paydalanıladı. SII boyınsha suw jeti taypaǵa ajratıladı. Tómende Mámleket statistika departamenti maǵlıwmatları boyınsha suw sapasın qısqasha bahalaw nátiyjeleri óz ańlatpasın tapqan (2001).
Suw deficitligi, suw hám de jer resursları sapasınıń tómenlewi mámlekettiń barlıq aymaqlarında kózge taslanadı. Respublikanıń suwǵarılatuǵın jerleriniń ádewir bólegi shorlanıw, batpaqlanıw hám suw erroziyasınan, bioxilmaxillikni joytıwdan hám basqa oǵada qáwipli processlerden zálel ko'rmoqdab. Bul Awıl xojalıǵı hám basqa tarmaqları rawajlanıwın sheklep, awıl xalqınıń kem taminlanganlikka tiyisli máselelerin qıyınlastirmaqda. Awıl jaylarında ótkerilgen túrli izertlewler (JB, 2002; OTB, 2005) sanı kórsetdiki, kem taminlanganlik dárejesi sózsiz suwǵarıw ushın suwdiń jetkilikli muǵdarında jetkezip berilmayotgani hám jerlerdiń jamanlashuvi (shorlanıwı hám batpaqlanıwı) menen baylanıslı. Ózbekstanda jerlerdiń shorlanıwı hám dárz ketiw nátiyjesinde hár jılı awıl xujaligi islep shıǵarıwınan kóriletuǵın zálel 31 million AQSh dolları muǵdarında bahalanıp atır, jerlerdiń qarawsız qalıwı (shorlanıw joqarılıǵı ) áqibetinde qurilip atirg’an ekonomikalıq zálel bolsa shama menen 12 million dollardı tashkil etedi
Suw sapası, xalıq salamatlıǵı hám kem támiyin-langanligi ortasında ajıralmas baylanıslılıq bar. Respublika xalqınıń derlik tórtdan bir bólegi (6 millionnan artıq kisi) pataslanǵan suwdiń unamsız tásirin sezim qılıp atır [27]. Bul máseleler mámlekettiń kuplab jaylarında xalıqtıń úlken gruppaların qamtıp alǵan. Tábiy hádiyseler (qurǵaqlıq, shóllanish) hám de suw hám jer resurslarini notug'ri basqarıw hám de paydalanıw menen baǵlıq antropogen faktorlar belgilengenler etiletuǵın aymaqlar qorǵawǵa mútáj bolıp tabıladı. Tómende Sirdaryo hám Amudarya xavzalarida suwdan paydalanıw hám de suw menen támiyinlew máseleleriniń ulıwmalastırılǵan bahası óz ańlatpasın tapqan.
Arnasoy kól sisteması máseleleri 2000 km2 maydanǵa iye Arnasoy sisteması 1969 jılda Kazaxstan Respublikasında jaylasqan Chordara suw bazasınan 21 km3 suwdiń shıǵarılıwı nátiyjesinde payda bolǵan. 90 -jıllardıń basında kollektor -drenaj suw aǵımı suw júzesin 237 metrde belginde ustap turıw imkaniyatın berdi. Biraq 1993 jıldan Chordaradan suwlandırıw taǵı kúshaygach, suw júzesi 8, 7 metrge kóterildi. Búgin Arnasoy Uzbekiston Respublikasınıń jańa, eń iri kól sistemalarınan esaplanadı hám Aydarkul, Tuzkon hám de Joqarı Arnasoy kólin ózine birlestiradi. 2003 jıldıń jazına kelip kól sistemasınıń ulıwma maydanı 3491 km² ge, suw ótkeriw kólemi jılına ortasha 3,0 km³ ga jetti. Nátiyjede Jizzaq hám Navaiy wálayatında 180 mıń gektar yerni (2004) suw bosdi. Jaylawlar, otlaqlar, urıwlantırıw punktleri, qudıqlar, o'nlab kilometr jol, elektr uzatıw liniyalari, gaz trubaları hám basqa kommunikatsiya sistemaları suw astında qaldı. Ulıwma xalıq sanı 2, 5 mıń kisi bolǵan Boymurod hám Qushquduq awılları aymaǵınıń bir bólegin suw basıw xavipi bar.
Ózbekstannıń bul hádiyse sebepli kóreip atırǵan jıllıq záleli 700 million AQSh dolları muǵdarında bahalanıp atır. Aral hám Aralbo'yi: ayırım faktlar
XX ásir ortalarına shekem 66085 km2 maydan hám 1061 km3 sıyımlılıqǵa iye bulgan Amudarya hám Sirdaryo suwi menen támiyinlengen Aral teńizi dúnyada eń iri suw háwizlerinen biri esaplanǵan. XX ásirdiń ekinshi yarımında Aral teńizi háwizinde ámelge asırılǵan jerlerdi keń kulamli uzlashtirish jumısları onıń gidrologik rejimi-ni saldamlı isten shıǵardı hám de az-azdan qurıwına sebep boldı. Aralda suwdiń minerallashuvi 10 den 30 promilga asdı, kóplegen jergilikli ósimlikler rawajlanıwı ushın átirap -ortalıq jaramsız halǵa keldi. Áyne waqıtta Amudarya deltasi (derlik 700 mıń gektar ) tábiy delta ekotizim retinde isten shıqqan. Aral teńizi qurǵaqlıqlarınıń sheginiwi nátiyjesinde 50 den zıyat dushshı suwlı kól qurib qaldı, toǵayzor maydanı derlik derlik eki teńdey, qamıszorlar maydanı 6 teńdey qısqardı. Keń aymaqlardı galofitlar (sora, shor jerler-de usadigan basqa ósimlikler) basıp ketkeni sebepli kók ot quramı turaqlı ózgerip barıp atır. Aral teńizi tubining ashılıp qalıwı hám tábiyiy ósimlikler maydanınıń azayıwı samal tezligin jáne de kúshay-tirdi, klımat aridligi hám kontinentalligini keskinlestirdi. Aral teńiziniń qurigan tubidan kósheip atırǵan duz hám shań -shań Amudarya deltasi hám Qızılqumga tutas rayonlarǵa qáwip salıp qoyıp atır. Duz hám qumning shógindi qarıwmalari suwǵarılatuǵın jerlerdiń shorlanıw procesin kúsheytirmekte. (Átirap ortalıqtı qorǵaw milliy háreket programması, 1999 ).
Xalıqtıń turmısı, salamatlıǵı hám jasaw ortalıǵına saldamlı qáwip tuwdırıp atırǵan Aral baxıtsızlıǵı máseleleri jáne onıń salmaqli aqıbetleri region mámleketleri, jámiyetshilik, xalıq aralıq shólkemler, ásirese BMT Rawajlanıw programması, GEJ, Germaniya texnikalıq sheriklik agentligi, YuNEP, Jáhán banki hám basqa shólkemler umtılıw-háreketi arqalı jáhán jámiyetshiligine jaqsı málim. Kurilayotgan sharalar, xalıq aralıq hám regionlıq institutlar járdemine qaramay bul aymaqsa ekologiyalıq keskinlikti yumshatish, suw sapasın jaqsılaw, suwdan paydalanıw daǵı uyqaspawshılıqdiń aldın alıw, xalıqtıń turaqlı ómirin hám tábiyiy ekotizimlarni támiyinlewge erisiwdiń ilo-ji bolmayapti. Dáryanıń etagida jaylasqan suwdan paydalanıwshılar awıl xojalıq jumısları hám xojalıq mútajlikleri ushın jaramsız suwdı tutınıw qılıp atır. Bul suw 1, 5-1, 8 g/l minerallasqan hám onıń qattılıǵı YQKdan 2 bara-bardan artıq. Amudarya payda bolatuǵın zona -dagiga qaraǵanda Qızıljar qo'ndog'ida suw quramindag’i kalsiy muǵdarı 240, magniy 420, gidrokarbonat 120 hám sulfat 620 procentke otpadi [97]. wálayatlar xalqı mámleket standartla -riga moye keletuǵın sapalı ishimlik suvinan derlik paydalanıw múmkinshiligine iye emes. BMT Rawajlanıw programması maǵlıwmatlarına qaraǵanda (2005), Qaraqalpaqstan Respublika -sidagi dare suwı mineral qaldıqlardıń kupligi sebepli bir jıl 10 sheshe dawamında ıshıw ushın jaramsız halda boladı. Iri kanallar buyida jaylasqan qumli dushshı linzalardagi taza suw rezervleri joq alǵan yamasa agrokimyoviy hám basqa quramalı birikpe hám de qarıwmalar menen pataslanǵan. Biraq qishlok xalqınıń bir bólegi kanal boyı daǵı linza-lardan birden-bir ishimlik suwı dáregi retinde paydalanıp kelip atır. Qatar rayonlarda sapası DSTga moye kelmaytuǵın ishimlik suwı muǵdarı 30 -100 protsentti quraydi. Suwǵarıw tarmaǵı natiyjeliliginiń tómenligi hám drenaj sistemalardıń bir ırǵaqta isle-mesligi kanallar hám de suwǵarıw maydanları -den suwdiń sizib ótiwi, topıraqtıń batpaqlanıwı hám shorlanıwına sebep boladı.jaǵday minerallasıw dárejesi 3-4 g/l pataslanǵan kollektor -drenaj suwi menen shor juwıw sebepli jáne de quramalılashmoqda.
Analizler sonı kórsetedi, 1995 jıldan buyen 0, 5-1, 5 metr tereńliktegi jer astı suwı maydanları Qaraqalpaqstan Respublikası -dıń arqa tapda 75 procent, qubla aymaqsa hám Xorezmde bolsa hámme jayına tarqalǵan (95%). Orta hám kúshli shurlangan jerler 41-48 procent (Qaraqalpaqstan ), 55 procentkeshe (Xorezm) tashkil etedi. Qubla Qaraqalpaqstansagi suwǵarılatuǵın jerlerdiń 95 procentten aslamı shurlangan. Hár jılı qubla Qaraqalpaqstandıń suwǵarılatuǵın yerla-ritsan 0,365 km3 kollektor -drenaj suwı alıp ketiledi, onıń 0, 27 km³ Beruniy kollektorı arqalı Amudaryaǵa quyıladı, qalǵan bólegi suwǵarılatuǵın aymaq tısqarısına taslanadı. Jaqında bul xutsuts seltaning basqa jayları sıyaqlı salmaqli qurǵaqlıq hám suw deficitligin basıtsan keshirsi. 2001 jılda ush tiykarǵı egin - salı, paxta hám g'alla zúráátliligi 2000 yilsagiga salıstırǵanda 75, 11 hám 52
procentke kamaysi. 2003 jılda irrigatsiya hám srenaj infratuzil-masi natiyjeliligin jaqsılaw hám Amutsaryo oń qirg'og'itsa ekologiyalıq hamsa social -iqtisotsiy aqıbetlerdi turaqlılastırıw maqsetinde Qubla Qaraqalpaqstansa ulıwma ma`nisi 60 million AQSH sallarına teń «Drenaj, irrigatsiya hám vetlandlar» (DIWIP) investitsiya joybarın ámelge asırıw baslan-gan edi. Jáhán banki qarızı hám MAP kretsiti esabitsan finanslanayotgan bul joybar Amutsa-ryotsagi suwdiń sapasın jaqsılaw buyicha Uzbekiston Drenaj joybarıtsa kózse tutılǵan ilajlardan birin ámelge asırıwǵa yunaltirilgan Oraylıq Aziyanıń eń kem támiyinlengen
xutsutslaritsan biri - Qaraqalpaqstan Respublikasitsa suwǵarılatuǵın diyqanshiliq natiyjeliligin hám xalqı bansligi hamsa saroma-sini kóbeytiw; (ii) srenaj suwınıń átirap -ortalıqqa unamsız tásirin kemeytirgen holsa oqizish hám Amutsaryo seltasitsa vetlanslar sapasın jaqsılaw arqalı Amutsaryo suwı sapasın asırıw ; (sh) suw resurslarini kórsetiw, sonıńsek, birlesken basqarıw arqalı suwǵarılatuǵın diyqanshilikti rawajlandırıw -ga yorsam beretuǵın shólkemlerdi dúziw. Amutsaryotsa suw sapasın jaqsılaw joybarınan gózlengen maqset minerallasqan drenaj suwin dáryaǵa quyatsigan Beruniy nasos stansiyasın jabıw hám srenaj aqaba suwini Aral sengiziga jóneltiriw ushın Beruniy kollektorın burıwsan ibarat. Bul Qaraqalpaqstan hám Aralning arqa hamsa qubla xutsutslaritsagi suvsan paydalanuwshilar, suw qarıydarları hám tábiy ekotizim ushın paydalı bolıp tabıladı. DIWIP joybarı strukturalıq bólegin Axchadaryo deltasi, Ayozqal'a qolı hám Buday-Tug'ay qoriqxanasi aymaqlarında ámeldegi etiw SRIBga ekotizimli jantasıwdı integraciyalastırıw úlgisi bolıp tabıladı. Álbette, bul konsepsiya Amudarya -dıń orta aǵımı aymaqları, mısalı, Qashqadárya hám Buxara wálayatlarında da ámeldegi etiliwi kerek. Bul wálayatlarda KDSni basqarıw joybarı hám sxemasın islep shıǵıw Uzbekistonning Drenaj joybarında názerde tutılǵan . Bul jerde qáliplesken qımbatlı vetlandlar shınjırı, atap aytqanda Qubla, Sultantog', Teńizkul hám basqa kollektor qayırları aqsha sarplanıp, tiyisli institutsional ózgerisler etilse, úlken ekologiyalıq áhmiyetke iye boladı.
Bul joybardı ámelge asırıw O’zbekistan Respublikası xukumatining 1996 jıl 16 yanvarda Turkmenistan Respublikası menen Amudarya suw resurslarınan birgelikte hám aqılǵa say paydalanıw buyicha imzolangan eki tárepleme bi-timni orınlaw daǵı úlken úlesi boladı. Bitimdin’ 9-statyası hár eki tárep 1999-jıldan baslap drenaj suwni ag’iziwdi toxtatiwi kerekligin talap etedi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Rozanov N. P. Gidrotexnikalıqa imaratları (orıs tilinde).- M., 1985.
2. Bakiev M. R., YAngiev A. A., Ílayıqov O. Gidrotexnikalıqa imaratları.- T., 2002.
3. Bakiev M. R., Nosirov B. SH., Xo'jaqulov R. T. Gidrotexnikalıqa imaratları.- T., 2007.
4. Rahimboev F. M. Gidrotexnikalıqadan orıssha -ózbekshe qısqasha túsindirme sózlik.- T., 1996.
5. Meliorator ushın málimleme /tuzuvchi B. S. Maslov (orıs tilinde) - M., 1980.