Kirisiw. Tiykargi bolim. Básekiniń mánisi, formaları hám usılları

II. Tiykargi bolim.
2.1. Básekiniń mánisi, formaları hám usılları.
Bazar hám bazar ekonomikasın tártiplestiriw jáne onı basqarıwda talap, usınıs, baha hám báseki usılları qollanıladı. Báseki kóp qırlı ekonomikalıq xodisa bolıp, ol bazardıń barlıq sub'ektleri ortasındaǵı quramalı munasábetlerdi ańlatadı.
Báseki - bazar sub'ektleri ekonomikalıq mápleriniń dúgilisiwinen ibarat bolıp, olar ortasındaǵı joqarı payda hám kóbirek naflilikka ıyelew ushın gúresti ańlatadı. Básekiniń mazmunı, onıń wazıypaların kórip shıǵıw arqalı jáne de keńlew kórinetuǵın boladı.
Házirgi bazar ekonomikasında básekiniń tómendegi tiykarǵı wazıypaların ajıratıp kórsetiw múmkin:
1. Tártipke salıw wazıypası ;
2. Resursların jaylastırıw wazıypası ;
3. Innovciyalıq wazıypa ;
4. Maslastırıw wazıypası ;
5. Bólistiriw wazıypası ;
6. Baqlaw wazıypası.
Báseki qatnasıwshıları tómendegi sub'ektlerden ibarat boladı :
1. Óndiriwshi hám satıwshılar ortasında ;
2. Qarıydar hám qarıydarlar ortasında.
Olardıń tiykarǵı maqsetleri kóbirek payda alıw hám kóbirek naflilikka erisiw bolıp tabıladı. Bunı sızılma kóriniste de súwretlew múmkin. 1-kestede.

1-keste

Básekiniń tártipke salıw wazıypası - bul islep shıǵarıwdı talapǵa (tutınıw ) muwapıqlastırıw maqsetinde usınısqa tásir ótkeriwden ibarat. Talap kóp bolsa, usınıs ko'payadi hám bahaǵa da baylanıslı boladı, ekonomika bazar nızamları tiykarında tártiplestiriledi.
Básekiniń resursların jaylastırıw wazıypası islep shıǵarıw faktorların olar eń kóp nátiyje beretuǵın kárxana, aymaq hám regionlarǵa aqılǵa say jaylastırıw imkaniyatın beredi.Básekiniń innovciyalıq wazıypası - pán-texnika rawajlanıwı jetiskenliklerine tiykarlanıwshı hám de bazar ekonomikası sub'ektleriniń rawajlanıwın talap etiwshi túrli kurinishdagi jańalıqlardıń engiziliwin ańlatadı. Básekiniń bólistiriw wazıypası - islep shıǵarılǵan naǵıymetler jalpı kólemi (YaIM) dıń qarıydarlar ortasında bólistiriliwine tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásir ótkeredi. Básekiniń baqlaw wazıypası bazar daǵı birpara qatnasıwshılardıń basqa bir qatnasıwshılar ústinen monopolistik húkimranlıq ornatıwına jol qoymawka jóneltiriledi.
Básekiniń tórtew forması ámeldegi:
1. Erkin báseki;
2. Monopolistik báseki;
3. Monopoliya ;
4. Oligopoliya bolıp tabıladı.
Erkin báseki sharayatında birdey ónim óndiriwshi tarmaqta júdá kóp sanlı kárxanalar ámeldegi boladı. Kárxanalar ónim bahası ústinen sezilarsiz qadaǵalawdı ámelge asıradı, sebebi kárxanalar sanı kóp bolǵanlıǵı sebepli ulıwma islep shıǵarıw kólemi oǵan úlken bolmaydı.
Sap monopoliyada tarmaq bir firmadan ibarat bolıwı sabali, ol ámeldegi ónim (xızmet) dıń birden-bir óndiriwshisi esaplanadı hám jalǵız húkimranlıq qáliplesedi.
Monopolistik báseki óz ishine de monopoliya, da báseki elementlerin aladı. Tarmaqtaǵı bir túrdegi ónimdiń unlab óndiriwshileri bir-birleri menen qolay baha hám de islep shıǵarıw kólemine erisiw boyınsha básekilashadilar.
Oligopoliya tarmaqta ol shekem kóp bolmaǵan kárxanalardıń ámeldegi bolıwı hám húkimranlıq etiwi bolıp tabıladı. Qaysı tovarlar hám xızmetler bazarında salıstırǵanda da sanlı óndiriwshiler húkimranlıq qilsa, sol tarmaq oligopolistik tarmaq esaplanadı. Mısalı, polat, mıs, alyuminiy, qorǵasın, temir sanaattıń bir túrdegi ónimleri bolıp tabıladı, qarıydarlıq tovarları : avtomobiller, juwıw quralları, sigaretlar, xojalıq elektrbuyumlarini óndiriwshiler siyasiy gruppalasqan oligopoliya esaplanadı.
Túrli monopollashuv dárejesindegi strukturalar ortasında ámeldegi bolıwına kóre tómendegi báseki túrleri bar bolıp tabıladı:
1) monopllashmagan kárxanalar ortasındaǵı báseki;
2) monopoliyalar hám de monopolistik birlespelerge kirmagan óndiriwshiler ortasındaǵı báseki;
3) túrli monopoliyalar ortasındaǵı báseki;
4) monopolistik birlespeler ortasındaǵı báseki.
Óz kólemine kóre báseki eki túrge bólinedi:
1. Tarmaq ishindegi báseki
2. Tarmaqlararo báseki.
Tarmaqlar ishindegi báseki islep shıǵarıw hám satıwdıń qo'layroq sharayatına ıyelew, qosımsha payda alıw ushın bir tarmaq kárxanaları ortasında baradı. Kárxanalardıń (tarmaqlar ishinde) hár bir tarmaqta texnika menen támiyinlew dárejesi hám miynet ónimliligi dárejesi túrlishe bolǵanlıǵı sebepli, sol kárxanalarda islep shıǵarılǵan tovarlardıń individual (bólek) ma`nisi bir hil bolmaydı. Tarmaq ishindegi báseki tovarlardıń social ma`nisin, basqasha aytqanda, bazar ma`nisin anıqlaydı hám belgileydi. Bul baha, ádetde, ortasha sharayatta islep shıǵarılǵan hám arnawlı bir tarmaq tovarlarınıń ádewir bólegin quraytuǵın tovarlardıń ma`nisine sáykes keledi.
Tarmaqlar ishindegi báseki nátiyjesinde texnikalıq dárejesi hám miynet ónimliligi joqarı bolǵan kárxanalar qosımsha payda aladılar hám kerisinshe, texnika tárepten nashar kárxanalar bolsa, ózlerinde islep shıǵarılǵan tavar ma`nisiniń bir bólegin joǵatadılar hám zálel kórediler. Tarmaqlararo báseki túrli tarmaqlar kárxanaları ortasında eń joqarı payda norması alıw ushın alıp barılatuǵın gúresten ibarat. Mısalı, sanaat, awıl xojalıǵı hám qurılıs tarawlarında básekinde qaysı tarmaqta payda kóp bolsa, kapital sol tarmaqta kóshiriledi, keyin bolsa basqasına qaytadı, sebebi sol tarmaq ónimlerine talap ko'payadi. Bul gúres teń kapital ushın teń payda alıwına umtılıwın támiyinleydi.
Sonday eken, tarmaqlararo báseki kapital qaysı tarmaqqa kiritilmasin, tap sol tarmaq payda normalarini ortasha payda normasına “teńdeylashtiradi”. Báseki gúresiniń eki usılı parıq etedi: baha qural daǵı báseki hám bahasız báseki. Baha jardeminde básekilashuvda gúrestiń tiykarǵı usılı bolıp, óndiriwshilerdiń óz tovarları bahasın basqa óndiriwshilerdiń sonday ónimleri bahasına salıstırǵanda tómenletiwi esaplanadı.
Baha jardeminde básekilesiw usıllarınan biri - demping - bahalardı qóllaw bolıp tabıladı. Bunda milliy óndiriwshiler ózleriniń tovarların basqa mámleketlerge ishki bazar daǵı bahalardan, ayırım jaǵdaylarda ózine túser bahasınan da tómen bolǵan bahalarda sotadi. Bahasız báseki usınıń menen xarakterlenediki, bunda báseki gúrestiń tiykarǵı faktorı tovarlardıń bahası emes, bálki onıń sapası, servis xizmet kórsetiw, óndiriwshi firmanıń obru-itibarı esaplanadı. Bahasız báseki usılları ishinde marketing zárúrli áhmiyetke iye bolıp, ol ónim islep shıǵarıw hám satıw procesin talapǵa beyimlestiriwshi ilajlar sistemasınan ibarat.