Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

III.Juwmaqlaw
Zamanagóy ekonomika páni hám ámeliyatı ámeliy matematika jetiskenliklerinen barǵan sayın keńlew paydalanıp atır, olardı ilimiy izertlewler quralınan quramalı xojalıq máselelerin nátiyjeli sheshiwdiń zárúrli quralına aylandırıp atır.
Zamanagóy ekonomika teoriyası da mikro da makrodarajada tábiyiy, zárúrli element retinde matematikalıq modeller hám usıllardı óz ishine aladı. Matematikadan ekonomikada paydalanıw ekonomikalıq ózgeriwshiler hám obiektlerdiń eń zárúrli, áhmiyetli baylanısıwların ajıratıwǵa hám formal súwretlewge, ekonomika teoriyasınıń qaǵıydaları, túsinikleri hám juwmaqların anıq hám qısqasha bayanlawǵa múmkinshilik beredi.
Bunda modeller hám modellestiriw zárúrli orın tutadı.
Model — bul sonday materiallıq yamasa qıyalda oyda sawlelendiriw etiletuǵın obiektki, qaysıki izertlew processinde haqıyqıy obiekttiń ornın sonday basadıki, onı tikkeley úyreniw haqıyqıy obiekt haqqında jańa bilimler beredi. Modellerdi qurıwda izertlew qılınıp atırǵan hádiyseni belgileytuǵın zárúrli faktorlar anıqlanadı hám qoyılǵan máseleni sheshiw ushın zárúrli bolmaǵan bólimler shıǵarıp taslanadı.
Bir tárepden, modeller ańsat uyreniletuǵın bolıwı kerek, sol sebepli olar júdá quramalı bolmawi kerek — sonlıqtan, olar álbette tek ápiwayılastırılgan nusqalar boladı. Biraq, ekinshi tárepden, modellerdi úyreniwden alınǵan juwmaqlardı haqıyqıy obiektlerge de qóllaw kerek, sonday eken, model úyrenilip atırǵan haqıyqıy obiekttiń zárúrli táreplerin sáwlelendiriwi kerek.
Modellestiriw degende, modellerdi qurıw, úyreniw hám qóllaw procesi túsiniledi. Modellestiriw procesi tómendegi úsh elementti óz ishine aladı :
1) subyekt (izertlewshi);
2) izertlew obiekti;
3) uyreniwshi subyekt menen úyrenilip atırǵan obiekttiń munasábetlerin qurallaytuǵın model.
Ilimiy izertlewlerde modellestiriw áyyemgi zamanlardayoq qollanila baslandı hám az-azdan ilimiy bilimlerdiń qurılıs, arxitektura, astronomiya, fizika, ximiya, biologiya hám aqır-aqıbetde, sociallıq pánler sıyaqlı barǵan sayın jańa tarawlardı qamtıp ala basladı.
Birinshi matematikalıq modeller F. Kene (1758 y., ekonomikalıq keste), A. Smit (klassik makroekonomikalıq model), D. Rikardo (xalıq aralıq sawda modeli) tárepinen isletilingen. XX ásir zamanagóy pánniń ámelde barlıq tarawlardıń modellestiriw usılına úlken tabıslar hám abıray -itibar keltirdi.
Túrli ekonomikalıq hádiyselerdi úyreniw ushın olardıń ekonomikalıq modeller dep atalıwshı ápiwayılastırılgan formal suwretlerinen paydalanıladı. Tutınıw tańlawı modelleri, firma modelleri, ekonomikalıq ósiw modelleri, tavar hám finans bazarları daǵı teń salmaqlılıq modelleri hám basqa kóp modeller ekonomikalıq modellerge mısal boladı.
Ekonomikada matematikalıq model — bul ekonomikalıq obiektler yamasa processlerdi analiz qılıw yamasa basqarıw maqsetinde olardıń matematikalıq suwretleniwi, yaǵnıy ekonomikalıq máseleniń matematikalıq jazıwı. Ekonomikalıq obiekttiń matematikalıq modeli — bul onıń funksiyalar, teńlemeler, teńsizlikler, logikalıq munasábetler, grafiklar kompleksi kórinisindegi sáwlelendiriliwi. Bunday sáwlelendiriw úyrenilip atırǵan obiekt elementleriniń munasábetleri kompleksin model elementleriniń soǵan uqsas munasábetlerine birlestiradi.
Ekonomikalıq -matematikalıq modellerdi ámeliyatda qóllaw usılları ekonomikalıq -matematikalıq usıllar dep ataladı. Ekonomikalıq -matematikalıq usıllar (IMU) ekonomikanı úyreniw ushın birlestirilgen ekonomikalıq hám matematikalıq pánlerdiń awqamı bolıp tabıladı. Bul túsinik pánge XX ásirdiń 60 -jıllarında akademikalıq v. S. Nemchinov tárepinen kiritilgen bolıp IMU ekonomika, matematika hám kibernetikaning tutasıwında payda bolǵan.
Modellestiriw procesiniń tiykarǵı basqıshları túrli tarawlarda, sonday-aq, ekonomikada da ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye boladı. Ekonomikalıq -matematikalıq modellestiriw bir siklining basqıshları izbe-izligi hám mazmunın analiz qilaylik.
Ekonomikalıq mashqalanıń qoyılıwı jáne onı sapa tárepten analiz qılıw. Bul basqısh modellestiriletuǵın obiekttiń eń zárúrli qásiyetleri hám ózgesheliklerin ajıratıp, olardı ekinshi dárejelilerinen abstraksiyalashni; obiekttiń strukturası jáne onıń elementlerin baylaw tiykarǵı baylanısıwlardı úyreniwdi; obiekttiń jaǵdayı hám rawajlanıwın túsintiriwshi (hesh bolmaǵanda dáslepki) gipotezalarni qáliplestiriwdi óz ishine aladı.
Matematikalıq modeldi qurıw. Bul basqısh ekonomikalıq mashqalanı formallashtirish, onı tayınlı matematikalıq baylanısıwlar hám munasábetler (funksiyalar, teńlemeler, teńsizlikler hám t.b. ) kórinisinde ańlatıw basqıshı bolıp tabıladı. Ádetde aldın matematikalıq modeldiń tiykarǵı apparatı (túri) anıqlanadı, keyininen bul qurılmanıń strukturalıq bólimleri (ózgeriwshiler hám parametrlerdiń anıq dizimi, baylanısıwlar forması ) anıqlawtırıladı.
Modeldi matematikalıq analiz qılıw. Bul basqıshdıń maqseti modeldiń ulıwma ózgesheliklerin anıqlawdan ibarat. Bul jerde izertlewdiń sap matematikalıq usılları qollanıladı.
Modeldiń analitik izertlewinde sheshimdiń bar ekenligi, birden-birligi, sheshimge qaysı ózgeriwshiler (belgisizler) kiriwi múmkinligi, olar arasındaǵı munasábetler, bul ózgeriwshiler qaysı sheńberde hám qanday dáslepki shártlerge baylanıslı túrde ózgeriwi, olardıń ózgeris baǵdarları hám sol sıyaqlı máseleler oydinlashtiriladi. Modeldiń analitik izertlewi empirik (sanlı ) izertlewine salıstırǵanda sonısı menen ábzalki, bunda olinayotgan juwmaqlar modeldi sırtqı hám ishki parametrleriniń hár túrlı tayınlı bahalarında óz kúshin saqlaydı.
Soǵan qaramay, quramalı ekonomikalıq obiektlerdiń modelleri kútá úlken qıyınshılıq menen analitik izertlewlerge keltiriledi. Analitik usıllar menen modeldiń ulıwma ózgesheliklerin anıqlawdıń ılajısı bolmaytuǵın hám de modeldi ápiwayılastırıw maqsetke muwapıq bolmaǵan nátiyjelerge alıp keletuǵın jaǵdaylarda izertlewdiń sanlı usıllarına ótiledi.
Dáslepki maǵlıwmatlardı tayarlaw. Modellestiriw informaciya sistemasına qatań talaplar qóyadı. Usınıń menen birge informaciya alıwdıń haqıyqıy múmkinshilikleri ámelde qóllaw
ushın mólsherlengen modellerdiń tańlanıwın shegaralap qóyadı. Bunda tekǵana (anıq múddetlerde) informaciya tayarlawdıń ámeldegi múmkinshiligi, bálki tiyisli informaciya dızbeklerin tayarlawdıń sarp etiw-ǵárejetleri de itibarǵa alınadı. Bul sarp etiw-ǵárejetler qosımsha informaciyadan paydalanıw nátiyjesinen asıwı kerek emes.
Sanlı sheshiw. Bul basqısh máseleni sanlı sheshiw ushın algoritmlardı islep shıǵıw, EHMlarda programmalar dúziw hám tikkeley esaplawlar ótkeriwdi óz ishine aladı.
Bul basqısh daǵı qıyınshılıqlar, birinshi náwbette, ekonomikalıq máselelerdiń úlken kólemi,kútá úlken informaciya dızbeklerin qayta islew zárúriyatınan kelip shıǵadı.
Sanlı usıllar menen ótkeriletuǵın izertlew analitik izertlew nátiyjelerin saldamlı
tolıqtırıwı múmkin, kóplegen modeller ushın bolsa ol ámelge asırilatuǵın birden-bir izertlew boladı. Sanlı usıllar menen sheshiw múmkin bolǵan ekonomikalıq máseleler klası analitik izertlew qılıw múmkin bolǵan máseleler klasınan talay keńlew.Sanlı nátiyjeler analizi hám olardıń nátiyjeni ámelde qollanıwı. Siklning bul juwmaqlawshı basqıshında modellestiriw nátiyjeleriniń tuwrılıǵı hám tolıqlıǵı, olardıń ámelde qollanıw dárejesi haqqında mashqala kóteriledi.
Tekseriwdiń matematikalıq usılları modellerdiń nadurıs dúzilisin anıqlaydı hám
usınıń menen tuwrı bolıwı múmkin bolǵan modeller klasın toraytiradi. Model jardeminde alınatuǵın teoriyalıq juwmaqlar hám sanlı nátiyjelerdiń formal bolmaǵan analizi, olardı ámeldegi bilimler hám rasındaǵı faktlar menen salıstırıw ekonomikalıq másele qoyılıwınıń,qurılǵan matematikalıq modeldiń, onı informaciya menen hám matematikalıq támiynatınıń kemshiliklerin bayqawǵa múmkinshilik beredi.
Hár qanday ekonometrik izertlewler ekonomikalıq process hám hádiyselerdi statistikalıq baqlaw nátiyjesinde alınǵan maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan halda alıp barıladı. Hár bir ekonomikalıq hádiyse hám process bolsa makro yamasa mikro statistikalıq kórsetkishler arqalı ańlatıladı. Statistika teoriyası páninen ekenin aytıw kerek statistikalıq kórsetkishler absolyut, salıstırmalı hám ortashalardan ibarat bolıp, olar ózleriniń muǵdarlıq hám sapa táreplerine iye.
Sonday eken, ekonomikalıq processler joqarıdaǵı kórsetkishler arqalı ańlatıladı. Statistikalıq baqlaw nátiyjesinde alınǵan hám analiz etilgen maǵlıwmatlar ekonometrik modellerdiń statistikalıq bazasın quraydı.
Bazar munasábetleri sharayatında ekonomikalıq processler de mikro dárejede de makro dárejede óz-ara bir-biri menen ajıralmas baylanısıwda bolǵanlıǵı sebepli, olardıń baylanısıwları ekonomikalıq processlerdi sáwlelendiriwshi kórsetkishlerdiń baylanısıwları járdeminde analiz etiledi. Baylanısıwlardıń analizi bolsa processlerdi sáwlelendiriwshi ol yamasa bul econometrik modeller járdeminde ámelge asıriladı. Onıń ushın joqarıda aytıp ótilgen modellestiriwdiń barlıq basqıshları ámelge asıriladı hám ekonometrik model dúziledi. Ekonometrik modelde ekonomikalıq processga tásir etiwshi faktorlar, olardıń zárúrligi, processtiń rawajlanıw tendensiyalari anıqlanıladı.
Dúzilgen hám ótken dáwirdegi processlerdi sáwlelendiriwshi ekonometrik modeller endi prognozlaw máselelerin sheshiwde paydalanıladı, yaǵnıy faktor belgilerdiń keleshekte qabıllawı múmkin bolǵan bahalarında processda qanday ózgerisler bolıwı múmkinligi máselesi sheshiledi.


IV.Paydalanilg’an adebiyatlar
1. Shodmonova . , Abdullayev Z. S. , Yer tuzishda iqtisodiy matematik usullar va modellar. “Musiqa” nashriyoti, 2007-yil
2. Shodmonova G. , Iqtisodiy-matematik usullar va modellar. “Musiqa” nashriyoti, 2007-yil
3. Abdullayev Z. S. , Mirzayev S. , Axborot texnologiyalari va jarayonlarni matematik modellashtirish TIQXMMI 2020-yil.
4. Абдуллаев О.М., Ходиев Б.Ю. Ишназаров А.И. Эконометрика:Учебник.-Т.: IQTISODIYOT. 2018. 178c.