Kirisiw Tiykargi’ bo’lim

Tema: IX-XII a’sirlerdegi Tashkenttin’ materialliq ma’deniyati
Jobasi:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykargi’ bo’lim
   

1. 
   Tashkent so’zinin’ etimologiyasi ha’m toponomikasi
   
2. 
   Tashkenttin’ IX-XII a’sirlerdegi qala turmisi ha’m materialliq o’zgeshelikleri
   
3. 
   Tashkenttin’ IX-XII a’sirlerdegi ma’deniyati ha’m ko’rkem-o’neri
   

3. 
   Juwmaq
   
4. 
   Paydalanilg’an a’debiyatlar
   

Kirisiw
Tashkent - Ózbekstan paytaxtı, Oraylıq Aziyadaǵı eń iri qala. Tashkent, Ózbekstannıń kóplegen qalaları sıyaqlı, áyyemgi qala bolıp tabıladı. Onıń jası 2000 jıldan asadı. Jazba dereklerde Tashkent tariyxı áyyemgi dáwirlerge barıp taqaladı. Bul orin jergilikli aytılıwǵa kóre Shash dep atalǵan. Tiykarǵı qala Shash, yaǵnıy Shashkent yamasa Shashkent dep atalǵan. Keyinirek bul sózdiń mánisi ózgerdi hám Tashkentke aylandı.
Shama menen eramızǵa shekemgi II-ásirdiń aqırı - I-ásirdiń baslarında Qitay salnamalarnida Shirshiq oypatlıg’ında Yuni wálayatınıń qalası bar ekenligi haqqında maǵlıwmatlar bolǵan. Ilimpazlardıń pikirine qaraǵanda, Yuni qalası házirgi Tashkent aymaǵında jaylasqan bolǵan.

VI-VII ásirlerde Tashkent aymaǵı Shash mámleketiniń quramına kirgen bolıp, bul jerde tu’rkiy hákimler jasaǵan. 713-jılda arab áskerleri Shashti basi’p aladi’. Sonnan keyin jıllar dawamında Shashti Malikler basqarg’an. Tek 751-jılda arablar hám Qitaylar ortasındaǵı úlken sawashtan keyin, Shashti iyelewge háreket etken arablar óz jeńisin bekkemledi. Sol dáwirden Tashkentte ju’da’ az ushraytuǵın estelik - Hazrati Imam qa’biri saqlanıp qalǵan.

IX-X ásirlerge kelip, qala sawda hám ónermentshilik orayına aylandı. Bul jerde tóbeliklerde jaylasqan qorǵan hám ishki qala - rabat qurılǵan bolıp, házir ol “Chorsu” eski bazarınıń orayı bolıp tabıladı. Qorǵannıń diywalları artında saray hám qamaqxana bar edi. Áyyemgi qorǵan diywalinıń minar bólegi Tashkent sirki janınnan jaqın waqıtqa shekem kórinip turadı. Qorǵannıń bir dárwazası qala sheti - kárwan sarayǵa, basqası rabatqa alıp barar edi. Aqırǵısı diywal retinde tbılıp, ush dárwazaǵa iye bolǵan. 1220 -jılda Shingizxan basshılıǵındaǵı mongollar Orta Aziyanı jawlap aladi. Mongollar basqinshilig’i waqtında mongollar hám jańa turkiy kóshpeliler jergilikli xalıq penen aralasıp ketedi. XIV-ásir aqırı hám XV-ásir baslarında Tashkent júdá tez-tez tilge alınıp, onıń nátiyjesinde Ámir Temur mámleketi rawajlanıp, keyinirek bóleklenip ketedi. Tashkentte saqlanıp qalǵan arxitekturalıq estelikleri, mısalı, Shayxontohur qa’biristani janındaǵı imaratlar kompleksi bul dáwir menen baylanıslı. Olar arasında Yunusxannin’ mazarı bolıp, onıń ishki bólegi naǵıs oyıwshı, tas yarım ústinleri menen sulıw qılıp islengen XVI ásir baslarında Tashkent Shaybaniyxan tárepinen tiykar salınǵan mámleket quramına kirdi. XVI ásirdiń ekinshi yarımında buxaralıq Abdullaxan Tashkentti qamal qılıwdı basladı jáne onı iyelep aldı. 1723-jılda Tashkent qalmaqlarga boysindirildi. XVIII ásirdiń ekinshi yarımında qala taǵı Buxaranıń qudıretin tán ala basladı. Bul dáwirde Tashkent tórt bólekke bólingen edi. Qala hákimlerinen biri Yunus basqa hákimlerge qarsı gúreske qosıladı hám hákimiyattı óz qolına aladı. Yunus dáwirinde Tashkent qalası diywal menen oralǵan edi, sebebi qala mudami Qoqan xanlig’i menen gúreske shıdam beriwge májbúr edi. Biraq 1810 -jılda Tashkent birinshi bolıp Qoqan xanlig’i, keyin 1865-jılda rus áskerleri tárepinen iyelep alındı.
XX -ásirdiń baslarında qala ózgera basladı, sebebi ayriqsha " Jańa qala" qurıldı. Tashkent eki - eski hám jańa bólimlerge bo’lındı. Biraq 1940 -jılǵa kelip, qala joybarı du’zilip, oǵan kóre, qalanıń eki bólegin birlestiriw názerde tutılǵandı.
IX—X -ásirlerde Shash Samaniylerge baǵınıshlı bolǵan. Jazba derekler hám arxeologik izertlewlerden málim bolıwınsha, Binkat qalasınıń keyingi ásirler degi ornı Tashkenttiń tórt dahasinda, tiykarınan, ushewi — Sebzor, Ko'kcha, Beshag’ash aymaǵında jaylasqan bolıp, ol bólek qalıń diywallar menen qorshap alınǵan 4 bólim: qorǵan-saray (orda ), rabat (qalanıń tiykarǵı bólegi) hám de ishki (rabodi doxil) hám sırtqı (rabodi shet el) rabatlardan ibarat bolǵan hám bir neshe qorǵaw diywali menen oralǵan. Sol dáwirdegi qorǵan-saray (maydanı 3 ga) hám rabat (maydanı 15 ga) qala orayında házirgi Shayxantahur rayonı aymaǵındaǵı Eski bazar hám odan shıǵıs daǵı úlken tóbelikte jaylasqan. Qorǵanda hu’kimdar sarayı hám zindan bolǵan. Saraydıń bir dárwazasinan arkke, basqasınan qalanıń ishki rabatina shıǵılǵan. Qala orayında bazar bolǵan, ol „Jo'ba“ dep júrgizilgen. Oray menen qala dárwazaları kósheler arqalı baylanısqan. Bir hám eki qabatlı paxsa yamasa shópkeri diywallı háwlili etip turar jaylar qurılǵan. Ishki hám sırtqı rabat diywalları aralıǵı 4 km bolǵan. Qalada gúzeshilik, oqjay, gezleme, shatır hám de sherim ónimleri islep shıǵarıw rawajlanǵan.

Madinat-as-Shash tek IX -ásirdiń baslarında, onı toyindiratug’in tiykarǵı kanal tiklengende qayta tiklendi. Qala xalifalik ushın úlken áhmiyetke iye edi, sol sebepli húkimet qayta tiklew jumısları ushın 2 million dirham ajratdi. Bunnan tısqarı, qalanin’ eski qarabaxanalari qayta tiklenbedi hám arxeologik izertlewler isenimli tárizde kórsetkeni sıyaqlı, olardan 4, 5 km arqa-batısda jaylasqan edi¹. Keyinirek qayta tiklengen qala ele de aldınǵı áhmiyeti hám kólemine jetip barmadi hám X—XII ásir aqırlarında ápiwayı xalıq jasawdı dawam ettirdi. Ekonomikalıq sebeplerge kóre Tashkentte qala ómiriniń jańa rawajlanıwı Min’o’rik penen emes, bálki Tashkenttiń " eski qalası" — IX — XIII ásir baslarında Bozsuw suw kanalı sistemasında jáne onıń filiallarında rawajlanǵan Binket menen baylanıslı. Izertlewler sonı kórsetti , qalanıń ishki bo’limi shama menen 16 gektar maydandı iyelegen, onıń qubla qorǵaw diywalinıń tek kishi bir bólegi anıqlanǵan. Onıń rabatlarinin’ ızlerı materiallıq tabilǵan zatlar, materiallıq qatlam qaldıqları IX, kóbinese X—XIII ásirlerge tiyisliligi aniqlandi. Sebzar, Ko’kshe, Beshag’ash qalanıń bir bólegi " eski qala" nıń kópshilik bóleginde belgilengen. Bunnan tısqarı, bul punkttiń keń tarmaqlari zamanagóy Tashkent shegaralarına kóplegen awıllar menen kirip keldi, olardıń kópshiligi ónermentshilik sanaatınıń orayları edi. V. V. Bartoldtin’ aytiwinsha X ásirde Shash paytaxtı Binkat qalasi bolg’an. Binkat zamanagóy Tashkent penen jáne onı jaylastırıw Tashkenttiń " eski qalası" astındaǵı arxeologik tártiptiń barǵan sayın kóbeyip baratırǵan faktorlari menen isenimli tastıyıqlanǵan hám búgingi kúnde bul biz ushin a’hmiyetli faktor bolıp tabıladı. Arab dereklerinde jaziliwinsha Binkat suw menen támiyinlengen iri basqarıw hám sawda hám ónermentshilik orayi bolg’an. X ásir avtorlarınıń shig’armalarina kóre, onıń uzınlıǵı hám keńligi bir farsangg’a iye bolıp, strukturalıq tárepten qorǵanǵa,ishki qalaǵa (Shahristan yamasa Madina) hám eki qala átirapına — ishki (rabat dahil) hám sırtqı (rabad xarij) g’a bólingen. Eki dárwazası bolǵan arnawlı diywal menen oralǵan qorǵan, olardan geyparaları shahristang’a, basqaları rabatqa alıp barılǵan, hu’kimdar sarayı hám qamaqxananı óz ishine alǵan. Qorǵannıń diywalları astında sobor meshiti jaylasqan edi. Onıń diywali menen oralǵan shahristanqa u’sh dárwaza arqalı kiriw múmkin edi, olardıń atları saqlanıp qalǵan : Abul-Abbos, Juneida (batıs hám shıǵısqa alıp barılǵan ) hám Kesh(Qubla). Shahristan ishinde kóplegen dúkanlar qala ónermentleriniń ustaxanalari, sonday-aq temir ustaları, misshilar, hám basqalar bar edi. Biraq, bazarlardıń kópshiligi ishki rabatta jaylasqan bolıp, ol diywal menen oralǵan bolıp, ol jaǵdayda geybir maǵlıwmatlarǵa kóre segiz dárwaza, basqalarına kóre on dárwaza bar edi. Olardan geyparalarınıń atlarında rabatlardin’ ishki topografiyası hám toponimikasi hám qalaǵa tutas aymaq qásiyetleri keltirilgen: Rabat Hadmin temir dárwazası (Ahanin yamasa Xudid), Ámir; Farxon (Ferǵana?) Surkede, Kermanj (yamasa Karmabaj), sahra kóshesiniń dárwazası , Rashijak; Xakan kóshesi dárwazası, dihkan qorǵanı (saray-ul dihkan yamasa kushi-dihkan)². Sırtqı rabatta Arab geografları jeti da’rwaza bar ekenligin aytip otedi: Faragket (Arqa ), Hasket, Sandijak (yamasa Sekendijak), Temir, Bakerdijak, Sekrek hám Sagrabad. Arab avtorlarinin’ aytiwinsha qala jasıl reńde jasırınǵan hám Mawarawnnahrdıń eń suliw qalasi esaplang’an . Onıń úyleri ilaydan qurılǵan, úlkenligi keń hám barlıq háwlilerde suw aqqan. Barlıq kanallar Shahristan hám rabat arqalı ótedi, ol jerlerde kóplegen baǵlar hám kanallar bar. Binkattin’ pútkil aymaǵındag’i arxeologik izertlewler na’tiyjesinde IX -ásirdiń basındag’i qala qaldıqları tabilg’an . O. G. Bolshakovtin’ pikirinshe IX-XII ásirler qalaları birdey aymaqta aldınǵı dáwir Madina Shashtin’ jaylasıwı joqarıda, onı tek Min’o’rikti lokalizatsiya qılıw múmkin ekenligin aytadi. Binkat ishinde dáslepki orta ásirler dáwirindegi arxeologik materiallar tek orta ásirler Madina Shashtin’ bir bólegi bolǵan orta ásir qalashasın rawajlandırıw nátiyjesinde payda bolg’an Ko’shk qorǵanlarınıń qarabaxanalarında belgilengen, itimal Arablarg’a shekem bolǵan dáwirde de Binkat dep atalǵan jazba dereklerde buni tastiyiqlaydi. Bunı IX -X ásirlerde Samaniyler teńgelerine jazilg’an eki adam atinin’ Shash qalasi menen baylanisli ekenligi de joqaridag’i’ pikirdin da’lili bolip tabiladi. Arxeologiya, numizmatika hám jazba dereklerden alınǵan maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp, Tashkenttiń "eski qalası" astındaǵı Min’o’rik xalıq orni erte hám rawajlanǵan orta ásirler paytaxtı Shash qarabaxanaları esaplanadı. Eger birinshisi bul qala arab basqinishilig’i waqtinda wayran etilgen ekenligin aytsa, ekinshisi onı IX-XII ásirlerdiń eń iri sawda—o’nermentshilik hám materiallıq orayı retinde ko’rsetedi. Eki basqıshta da qala, itimal, Madina-Shash, Shash hám Binkat dep atalǵan. Tashkent toponimi XI ásirden aldın isletile baslang’an hám bir qansha waqıt Shash atı menen birge isletilgen. Binkattin’ eki rabat ishindegi shegaraların tek málim itimallıq penen belgilew múmkin. Eń isenimli maǵlıwmatlar materiallıq qaldıqlardıń jaylasıwın baqlaw, olardıń klasterleri hám qatlamlardıń qaldıqların anıqlaw arqalı támiyinlenedi, bul bolsa bul maǵlıwmatlardı tábiyiy relyef hám gidravlik tarmaqtıń ótiwi menen birlestirip, aymaqtı strukturalıq bóliniwdi qayta tiklewge múmkinshilik beredi. O. G. Bolshakov aytqan a’meldegi tártip tiykarında qala shegaraların rekonstrukciya etiwge urınıw jasalma qurılısqa uqsaydı³, sebebi VIII ásirde qala kóshe tarmaǵınıń turaqlı saqlanıp qalıwı haqqındaǵı nadurıs túsinik berilgen. Arxeologik izertlewler processinde siz orta ásir suwǵarıw kanalları geyde XIX -ásir kósheleri hám salmaların kesip ótkende, bul waqıt ishinde qala topografiyasınıń úlken ózgeriwine alip kelgen bolasız. Qala shegarasın anıqlawda áwliyelerdiń jaylasqan ornina ıseniw múmkin emes. Olardıń kópshiligi (Chigatay, Kukchnn, Karasaray, Alamberdar) XIX -ásir diywali dárwazasınan sırtta jaylasqan, biraq olar erte dáwir ushın topografikalıq qollanba bolıp xızmet ete almaydı , sebebi olar kesh orta ásirlerde rawajlanǵan bolǵanı menen, geyde X—XII ásir xalıq orinlarinin’ materiallıq qatlamında jaylasqan. Izertlewler sonı kórsetedi , olar song’i orta ásirlerge de tiyisli.

Binkattin’ arqa shegarasına tuwrı keletuǵın birden-bir áwliyeni Muhammad Kaffal Shashi mazarı átirapındaǵı áwliye dep ataw múmkin. Arxeologik gúzetiwlerge kóre, biz tek Binkat dárwazasınan alıp baratuǵın baǵdarlarınıń XIX — ásir diywali dárwazası menen jabılǵan magistral jollar menen ulıwma uqsaslıǵı haqqında sóylewimiz múmkin, sebebi bul tiykarǵı xalıq orinlari –Binkattin’ jasalma orinlari jaylasqan bolıp, olar onıń keń bo’liminde jaylasqan. Zamanagóy Tashkent qalası geografiyalıq dereklerde kórsetilgen Binkat rayonınıń noqatlarına sáykes keletuǵın bir neshe kishi qalashalar hám xalıq punktleri ámeldegi; olardıń lokalizatsiyasi menen usınıs etilgen. Bartold tárepinen Niyozbekte, hám odan keyingi izertlewshiler Tog’ayto’bede de jaylastırılǵan. X-XII ásirler degi bul qalalardıń jaylasıwı Tashkent aymaǵında arxeologiyaliq maǵlıwmatlar Binkattin’ jaylasiwina anıqlıq kiritedi. Ol áyyemgi dáwirlerde Shash áskeriy lagerine iye bolǵan gu’llep-jasnap atırǵan qala retinde su’wretlengen. Shash (Binkat) tan 2 farsang uzaqliqta burınǵı áskeriy bolǵan . Shirshiq boyında jaylasqan Jabguketge shekem araliqta da a’skeriy lager bolǵan V. V. Bartold bul qalanı Niyazbek qorǵanı menen baylanıstırǵan. Bul aymaqta xalıq punktiniń ızlerı tabilǵan , sol sebepli Tog’ayto’be menen bul jerdin’ ayriqshalıǵı tuwrısında túsinik payda boldı, biraq bul da orta ásir Tashkenttiń qalasazliq dúzilisinin’ bir ko’rinisi. X—XII ásir materialları menen Shirshiq boyinan 2 km uzaqlıqta jaylasqan izertlewler sonı kórsetedi , dárya qasındaǵı xanobod xalıq punkti Jabgukenti menen salıstırıladı. Shirshiq óziniń qorǵanı -úlken garnizon ushın kazarma menen, orta ásirlerdiń dáslepki áskeriy lageri haqqındaǵı xabarlarǵa eń sáykes keledi hám Binkattan shama menen 2 farsanda jaylasqan. M. E. Masson tárepinen ilgeri usınıs etilgen onıń Nujket menen identifikaciyası Xanabad X ásirden berli qala retinde qáliplesken degen gónergen túsinikke tiykarlanǵan edi. Ol jaǵdayda sol jerde jasaǵan samen urıwınan birinshi hu’kimdar samaniylar atınan teńge quyip shig’arg’an Yahya bin Asad ati da tilgen alinadi. X a’sirde. Shash Qaraxaniylar mámleketiniń quramına kirdi hám da’slep onıń húkimdarı teńge quyip shig’aradi.

Tek IX -ásirdiń basınan jańa tikleniw dáwiri keledi hám odan keyin qalanıń úlken rawajlanıwı baslanadi. Tashkenttiń X-XII ásirlerge tiyisli turmısı, qala Shash tawlarınıń taw-kán baylıqları hám kóshpeliler menen zat almastiriw sawdasınıń paydaları eń iri basqarıw mámleketlerden birine aylaniwina imkan jaratadi. Mawarawnnaxr ekonomikalıq hám materiallıq orayları arab dáwirinen keyingi qala qáliplesedi hám óziniń eń joqarı shıńina shıg’adı. Eski qarabaxanalar xalıq jasaw orni bolıp, arqa-batıstan 4, 5 km uzaqlıqta jaylasqan zamanagóy Tashkenttiń eski qala bóleginde jaylasqan Bozsu—Kalkauz sisteması payda boladi. X ásir jazba dereklerinde Binkat, eger bul at itimal erte orta ásirlerde málim bolǵan hám Min’o’riktegi qalaǵa tiyisli edi. X ásir aqırınan baslap. ol dereklerden Tashkent atı menen almasadi. "Tashkent" hám " shash" keyingi barlıq tariyxıy dereklerde solay atala baslaydi. Qala XIII ásir aqırında tómenlewdi basladı hám ol qanday bolıwınan qaramastan keyingi orta ásirlerdiń keyingi dáwirlerinde de qayta tiklendi, bir neshe aymaqlıq jaylasıwın ózgertirip, ol ba’ribir X-XII ásirlerdegi dey islep shıǵarıw hám materiallıq gu’llep—jasnawg’a erise almaydi . Tashkent qalası tariyxına tiyisli arxeologik derekler analiz eter ekenbiz, eki jaǵdaydı atap ótiw kerek. Onıń aymaǵındaǵı tóbeliklerdi úyreniw nátiyjeleri qashannan berli tastıyıqlanǵan áyyemgi qala tsivilizatsiyasinin’ II—I ásirlerden qosılıwı bolip esaplanadi. Mádeniyatlar, eger qala turmisinin’ tómenlewi hám turaqlılıǵınıń qısqa dáwirleri menen bolsa -da, ulıwma alǵanda, payda bolǵan waqıttan baslap azli-kem menen dawam etti. Arxeologik derekler kózqarasınan qalanıń pútkil tariyxı materiallıq evolyutsiyanıń dialektik procesi bolıp, materiallıq mádeniyat basqıshpa-basqısh turaqlı kompleksleri, qalanı qáliplestiriwshi formaları hám qásiyetleri menen birge alip barildi.

Tashkent qalasinin’ ishki bo’liminde tómendegilerdi ko’riw mu’mkin:

a) erte qala xalıq punkti Shashtepa a’tirapidag’i baylanislar,
b) áyyemgi hám Orta ásirlerdiń qala orayı Min’o’rik qalasi Salar hawizi a’tirapi,
v) rawajlanǵan orta ásirler dáwiri qalası — Bozsuw suw sistemasındaǵı " eski qala" dag’i tóbelik,
d) kesh orta ásir Tashkent - " eski qala" sheńberinde
Tiykarǵı qala aymaǵınıń basqıshpa-basqısh migratsiyasi, áyyemgi hám orta ásir qalalarına tán bolǵan naǵıstı quraydı.Ulıwma Shıǵıs, bul tiykarınan ǵárezlilik menen baylanıslı bolg’an suw támiynatı. Áyyemgi hám orta ásirlerde Tashkent qala bolekleri menen baylanisi aytarliqtay jaqsi emes edi. Shash oyınshı jigitleriniń atqarıwındaǵı dańqı shıqqan «Shash ayaq oyını» yamasa dáp qaǵıp ım menen jelkesin gújireytip túsetuǵın nazlı «Dáp oyını» Qıtay aqsúyeklerin tań qaldırıp, olardı hayran qaldırǵan edi. Ónim alıwshi jerler keńeyip, diyqanshılıq oazisleriniń suw menen támiyinleniwi túp-tamırınan jaqsılandı. Taw aldı maydanlarına suw shıǵarılıp, jańa jerler ózlestirildi. Qala xalqınıń sanı kóbeydi. Awıllarda «kóshki», «qasır», «qorǵan» hám «qorǵansha» degen at penen dańq kótergen bekinisli turaq jaylar boy tikledi.
Bekkem qorǵanıslı qasır, qorǵan hám kóshkiler tiyShash karınan sırtqı dushpanlardıń hújimine qarsı qorǵanıw qurılısı, shokarlar toplanatuǵın jer, hákimshilik oray jáne azıq-awqat hám qural-jaraq saqlanatuǵın jay wazıypasın atqarǵan.
Orta ásirlerde qalalar úsh bólimnen ibarat bolǵan. Olar «kuhandiz», «shaxristan», «rabad» dep atalǵan. Qalalardıń úsh bólimi de óz aldına diywallar menen qorshalǵan. Olardıń bir neshe dárwazaları bolǵan. Qala diywalları boylap aǵıp ótetuǵın kanal (qandek) wazıypasın atqarǵan.
Orta ásirlerde jasaǵan arab avtorlarınıń (Ibn Xavqal hám Ishtaxriy) jazıwınsha, bir ǵana Binkat (Tashkent)tiń jigirma eki dárwazası bolǵan. Shırshıq hám Ahangaran alaplarında eki hákimlik bolǵan. Dereklerde olardan birewi Shash, ekinshisi Elok múlki atları menen tilge alınadı. Shashtıń paytaxtı Shash qalası bolıp, patshasın «tudun» dep ataytuǵın
edi. Eloktıń paytaxtı Tunkat, hákimlerin «diyqan» dep ataytuǵın edi.