Kletkaniń joqari fiziologiyaliq aktiv zatlari

Invertaza fermenti qantqamisindaği qantti tarqatadi, biraq kraxmalğa tāsir ete almaydi. Fermentlerdiń aqiri <> qosimshasi menen tawsiladi. Māselen, beloklarğa tāsir etiwshi ferment proteaza dep, maylarğa tāsir etetuğin ferment lipaza dep ataladi.

Fermentlerden sanaatta nan ōnimleri, vino hām temeki tayarlawda, qant, chay, kakao, pivo aliwda paydalaniladi.

Vitaminler. Grekshe vita sōzinen alinğan bolip, tirishilik degen mānisti bildiredi. Olardi 1880-jili rus alimi N.Lunin hām 1912-jilda K.Funk ashqan. Olar qurami hār túrli organic komponenlerden ibarat bolip, fermentlerdiń quramina kiredi. Organizmge vitaminler jetilispese zatlar almasiwi buzıladı. Eger olar ulıwma bolmasa organizmniń tirishilik funkciyaları buziladi. Házirge shekem vitaminlerdiń 40qa shekem túri aniqlanǵan, olardıń barlıǵi sanaatta islep shiǵarılıp atır hám awqatlanıw racionına qosılip barılmaqta. Vitaminlerdiń atlari grek alfabitindegi bas háripler menen belgilenedi. Sol sebepli olardı A, B, C, D vitaminleri dep ataydı. Vitaminler ósimliklerdiń belgili bir bólimlerinde jaylasadı. Maselen, B (B₁,B₂ hám basqalar) gruppa vitaminleri kóbinese ósimlik tuqimlarinda yaki javdar hám biyday siyaqli ósimliklerdiń jas maysalarinda boladi. C vitamini namatak, limon, qara smorodina, ósimlikleriniń miywelerinde sonday aq, as piyazi hám sarimsaq piyazi piyazlarinda boladi. E vitamini ósimlik maylarinda, biyday hám mákke maylarinda, citrus ósimlikleri hám pomidor miywesinde, K vitamini shayan shóbi japiraǵinda, geshir tamirwiywesinde kóp boladi.

Insanlardiń uliwma nerv sistemasi iskerliginiń tiykarǵi sebepleriniń biri bul B vitamini jetispegeni. Bul gruppa vitaminleri pivo ashitqisi zamariǵinińda quraminda kóp. Insan organizmi ushin eń kerekli vitaminler B₂, B₆ hám B₁₂ vitaminleri esaplanadi. B vitamini kemqanliq keselliklerin emlewde qollaniladi. Qan quramindaǵi eritrocitler B₁₂ vitaminleri jeterli bolǵanda ǵana payda boladi. C vitamini insanlardi Cinga keselliginen qutqaradi. A vitamini haywanlar bawirinda A provitaminin yáki karotinin payda etedi. Karatin ese Daur namatagi (Rosa dahurica), ryabina miyweleri hám sebarga, shpinat hám shayan oti japiraqlarinda hám aziraq muǵdarda pomidor, ejevika, chernika, alma, erik, shabdal miywelerinde boladi.

E vitamini jinisiy organlar funkciyasina tásir etedi. Ol jetispese insanlarda jinisiy bezler funkciyasi paseyedi yaǵniy degeneraciyasi júz beredi. Bul vitamin kópshilik ósimlik maylarinda ( mákke, soya, ǵoza) pomidor hám citrus ósimliklerdiń miywelerinde (limon, apelsin, mandarin) boladi.

Vitaminler fermentlerdiń quram bólekleri bolip, ósimlikler organizminde tak ǵana zat almasiw processinde qatnasadi. Biraq olardiń ósimlik organizmlerine tásiri elege shekem toli úyrenilmegen.

Fitogormonlar. Olar júda aktiv zatlar. Ósimliklerdiń ósiwi, kletkelerdiń bóliniwi, jinisiy processlerin tezlestiriwshi gormon. Áne sonday gormonlardiń biri, ósiw gormoni –auksin, payda etiwshi toqima kletkalari ushin kerekli bolǵan organikaliq zatlar hám kislorod aǵimin tezlestiredi hám embrional kletkalardiń bóliniwin kúsheytedi.

Fitogormon gibberellin (Gibberella phuicurae) degen zamarriqtan ajiratip alinǵan. Ol ese ot-jemlik, texnik ósimlikler ( temeki, kenep) ónimdarliǵin asiriw boyinsha alip barilip atirǵan tájriybelerde qollanilmaqta. Gibberellin paliz eginleri, pomidor (Zycopersicum esculentum), qiyar (Cu-

cumus satjvus), baklajan (Salanum melongena) ва júzim (Vitis Vifera), miyweleriniń ónimdarliǵin asiriwda da qollanilmaqta.