Kognitive psixologiya ma’ruza mashg’uloti

---

Kognitive psixologiya ma’ruza mashg’uloti 
1-mavzu: Kognitiv psixologiyaning tushunchalari, tarixi, asosiy tadqiqot yo’nalishlari 
Reja: 
1. Kognitiv psixologiya faniga kirish 
2. Kognitiv psixologiyada fikrlarning rivojlanishi 
3. Asosiy tadqiqot yo’nalishlari 
Oxirgi marotaba borgan ziyofatingiz yoki yeg’ilishingizni eslab ko’ring. Balki, u 
yerda o’nlab, ehtimol yuzlab talabalar bo’lgandir. Siz atrofingizdagi insonlarning 
suhbatlarini va mayin taralayotgan musiqani eshitgansiz. O’rtoqlaringiz bilan 
gaplashayotgan bir paytda orqangizdagi odamlarning suhbatlarini tinglagansiz, o’zingizni 
nima deyayotganingizga e’tiborli bo’lgansiz va xatto o’zingiz uchun tanish bo’lgan 
ovozli insonlarning ham suhbatlarini analiz qilib tura olgansiz. Kutilmaganda, qaysidir 
suhbatchilarning sizning ismingizni tilga olishlari bilan siz darhol o’z diqqatingizni 
ularga qaratgan bo’lishingiz turgan gap. Xo’sh, bunday vaziyatda jarayonlar qanday 
ishlaydi? Atrofdagi aloqador bo’lmagan insonlarning ovozlarini qanday qilib tahlil qila 
olgansiz va ko’plab ovozlar ichidan shunchaki bittasiga diqqat qila olgansiz? Garchi, 
atrofingizdagi sodir bo’layotgan muloqotlarni ataylab tinglamayotgan bo’lsangiz ham 
ularda ismingiz aytilishi bilan qanday qilib uni payqab oldingiz. Ko’plab ovozlardan 
aynan bir ovozga e’tiborimizni qaratishimiz qobilyati kognitiv psixologiyadagi eng 
ko’zga ko’ringan fenomenlardan biridir va bu ushbu fanda “cocktail party effect” deb 
nomlanadi.
Kognitiv jarayonlar muntazam tarzda miyamizda va atrofdagi insonlarning ham 
miyasida sodir bo’ladi. Informatsiyalarni qabul qilishingiz, eslashingiz, tahlil qilishingiz, 
mashina tezligini taxmin qilishingiz, muloqotlarga quloq solishingizdan tortib hamma 
harakatlaringizda kognitiv jarayonlar doimiy sodir bo’lib turadi.
Kognitiv psixologiya odamlar ma’lumotlarni qanday qilib idrok qilishi, o’rganishi, 
eslashi va fikr yuritishini o’rganuvchi fan bo’lib, diqqat, nutq, xotira, idrok, muammo 
yechimini topish, ijodkorlik va tafakkur kabi aqliy jarayonlar kognitiv psixologiyaning 
asosiy o’rganilish obyektlari sanaladi. Kognitiv psixolog insonlar qanday qilib turli 
shakllarni idrok qiladi, ba’zi ma’lumotlarni eslashadi va boshqalarini unutishadi yoki tilni 
qanday o’rganishadi kabi masalarni o’rganishi kerak. Misol uchun: 

---


Nima sababdan tumanli kunda narsalar aslidan ko’ra uzoqroq 
ko’rinadi? Buning natijasida ba’zan halokatlar ham bo’lishi mumkin. 

Nima uchun insonlar hayotdagi ayrim voqealarni eslashadi (bolalikdagi 
baxtli kunlar yoki yaqin insoning quchoqlashi kabi), lekin o’zlari uchun 
ancha yillardan beri tanish bo’lgan insonlarning ismini unutib qo’yishadi? 

Nima uchun insonlar avtomobildan ko’ra samolyotda sayohat qilishdan 
qo’rqishadi? Axir o’lim yoki jarohatlanish holatlari avtomobillarda ko’p 
bo’ladi-ku? 

Nima uchun siz bolaligingizda uchratgan insonni yaxshi eslay olasiz-da, bir 
hafta oldin uchratgan insoningizni eslay olmaysiz? 

Nima uchun yirik kompaniyalarning marketing boshqaruvchilari reklamaga 
ko’plab pul sarflashadi? 
Yuqoridagi savollarga kognitiv psixolog javob izlaydi. Umuman olganda odamlarning 
fikrlashini o’rganish orqali fikrlash jarayoni rivojlanishini o’rganadi. Atrofdan kirib 
kelayotgan har qanday ma’lumot kognitiv jarayonlar faoliyatiga ta’sr qilmasdan 
qolmaydi va ma’lumotlar birgina bilish jarayoiga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Misol uchun 
nega sariq rangga tikilib tursak, ko’zlarimiz tez charchaydi? Yoki aksincha havorang 
nega odamni tinchlantiradi? Chunki, ushbu ma’lumotlar bizning vizual idrokimizga 
turlicha faollik paydo bo’lishiga sabab bo’ladi.
Kognitiv psixologiyada fikrlarning rivojlanishi odatda dialektikani o’z ichiga oladi. 
Dialektika davriy fikrlash jarayonlari transformatsiyasi shaklidagi fikrlarning rivojlanish 
jarayonidir. Bunga ko’ra biror bir masalaga yoki voqea hodisaga bildirilgan ilk fikr tezis 
deb ataladi. Ya’ni ilk taklif etilgan fikr – bu tezis. Tezis bu ishonch bayonotidir. Misol 
uchun, ba’zi insonlar odamning tabiati uning xulq-atvorining ko’plab jihatlarini 
boshqaradi deb hisoblaydilar. Bir qancha payt o’tgandan keyin ushbu tezisga nisbatan 
qarshi fikrlar yoki tanqidlar paydo bo’lishi mumkin. Tezisning aniq kamchiliklarini 
payqaganlar va insonning xulq-atvorini uning tabiati boshqarmaydi, aksincha unga 
boshqa omillar ham ta’sir etadi degan qarshi firni bildirganlar. Shu tariqa 
antitezischilarning paydo bo’lgan. Nihoyat, ma’lum vaqtdan keyin tezisga qarshi fikrlar 
ham paydo bo’ldi. Ya’ni, ular inson xulq-atvorini unga berilgan tarbiya butunlayicha 

---

tashkil qilishini bildirdilar. Ana shu orada ilk takfil qilingan va qarshi qo’llanilgan 
fikrlarning birlashmasi sintezis – fikrlarning birlashuvi paydo bo’ldi. Antitezis va 
tezisning o’rtasidagi tortishuvlar sintezisga olib keldi. Sintezis ikkala yo’nalishning 
ko’zga ko’ringan jihatlarini birlashtiradi. Unga ko’ra, insonning tug’ma xususiyatlari va 
unga berilgan tarbiya uning xulq-atvorini belgilaydi degan umumiy ishnonchli yangi bir 
fikrni paydo bo’lishiga olib kelgan. 
Dialektika biror-bir bildirilgan fikrni to’g’ri yoki notog’riligini bilishga hamda 
ularning birlashuvidan yangi bir fikrlarga kelish uchun muhim hisoblanadi. Xuddi 
shunga o’xshash intellijence (insonni atrof-muhitga moslashuviga yordam beruvchi 
asosiy hayotiy qobilyat)ning genetik jihatdan belgilanishi yoki atrof-muhit natijasida 
belgilanishi to’g’risida tortishuvli yo’nalish mavjud. Insonning rivojlanishi genetikmi 
yoki atrof-muhitmi (tarbiya, tajriba, bilim)mi? degan tortishuvlar bor bo’lib, yakuniy 
xulosa ikkalasining birgalikda ishlashiga kelishilgan 
Tarbiyaga turli madaniyatlar turlicha yo’llar bilan yondashadilar. Misol uchun 
osiyoliklar asosan dialektik tarzda fikrlashadi. Boshqa so’z bilan aytganda, ular 
o’zlarining qarashlarini qarama-qarshillikka nisbatan ancha bag’rikenglik holatida 
tutishadi. Qarama-qarshilikni yengish uchun ular sintezisni izlashadi (osiyoliklar ikkala 
tomonning ham fikriga quloq solishadi hamda ikkala tarafga ham maqbul xulosaga 
kelishadi). Yevropa va Amerika xalqlari esa o’zlarining qarashlarida qat’iy turib olishadi.
Yangi bir obyektga nisbatan yondashishda osiyoliklar yevropa va amerikaliklardan 
butunlay farq qilishadi, G’arb insonlari umumiy fondagi bir narsaga mustaqil ajratilgan 
holda yondashishsa, Sharq odamlari umumiy fon bilan birgalikda tahlil qilishadi. Misol 
uchun, okeandagi baliq haqida fikr yuritishga to’g’ri kelgan paytda g’arbliklar faqatgina 
baliqning o’ziga e’tibor berishadi. Sharqliklar esa baliq bilan birga atrof-muhitga, 
okeanga ham nazar tashlashadi. 
Biror bir fanni tushunishimizda sintezis yordam beradigan bo’lsa, ana shu sintezis 
yangi bir tezisga olib keladi. Jeorj Hegel (1770-1831) fikrlar dialektikasi rivojlanishini 
o’rgangan. U nemis faylasufi bo’lib, o’zidan oldingi va o’zi bilan bir davrdagi 
olimlarning qarashlarini birlashtirgan. Psixologiya falsafa tarkibidan ajrab chiqqan va ilk 
psixologiya to’g’risidagi tezislar ham faylasuflar tomonidan berilgan. Miyaning qanday 
ishlashi to’g’risida ko’plab faylasuflar o’z izlanishlarini olib borganlar hamda ular ham 

---

o’z fiklarini keltirib o’tganlar. Yana bir qator olimlar ularning fikrlariga qarshi fikrlar 
bildirganlar, ba’zilar ularning fiklarini birlashtirganlar. Yangidan yangi fikrlar hosil 
bo’lgan va shu tariqa yangi bir sohani rivojlantiradigan yo’nalishlar ajrab chiqqan.