Kompyuter falsafasi

3-reja. Mustaqil O’zbekistonda ekologiya masalalari va ularni
hal qilish yo‘llari
Davrimizning og‘ir ekologik sharoitlarida insonning biosferaga ta’sirini tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyotning o‘zaro ta’sirini uyg‘unlashtirish, tabiiy muhitni nafaqat global darajada, balki mintaqaviy va milliy miqyosda ham saqlash zaruriyati ko‘p karra ortadi. Zotan, I.Karimov so‘zlari bilan aytganda, «ekologik xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson o‘zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo‘ladi. Bu qonuniyatlarni buzish o‘nglab bo‘lmas ekologik falokatlarga olib keladi»¹.
«Ochiq e’tirof etish kerakki, uzoq yillar mobaynida eski ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida bu muammo bilan jiddiy shug‘ullanilmagan, - deb qayd etadi O’zbekiston Prezidenti. - Tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga arzimas darajada kam mablag‘ ajratilardi. Bu mablag‘ tabiatga yetkazilayotgan zararning mingdan bir qismini ham qoplamas edi»².
Hozirgi vaqtda jahon fan-texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishi munosabati bilan tabiiy zaxiralardan xo‘jalik maqsadlarida tobora ko‘proq foydalanilmoqda. Buning ustiga, dunyo aholisi yildan-yilga o‘sib borib, ko‘proq miqdorda oziq-ovqat, yoqilg‘i, kiyim-kechak va boshqa narsalarni ishlab chiqarish talab qilinmoqda. Bu esa o‘rmonlar egallab turgan maydonlarning jadal sur’atlarda qisqarishiga, cho‘l-sahrolarning bostirib kelishiga, tuproqning buzilishiga, atmosferaning yuqorida joylashgan ozon to‘sig‘i kamayib ketishiga, yer havosining o‘rtacha harorati ortib borishiga va boshqa holatlarga sabab bo‘lmoqda.
Ekologiya muammosi Yer yuzining hamma burchaklarida ham dolzarb. Faqat uning keskinlik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir. Shu nuqtai nazardan, Markaziy Osiyo mintaqasida ekologik falokatning g‘oyat xavfli zonalaridan biri vujudga kelganligini alam bilan ochiq aytish mumkin. «Vaziyatning murakkabligi shundaki, u bir necha o‘n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagina emas, balki mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir. Tabiatga qo‘pol va takabburlarcha munosabatda bo‘lishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Biz bu borada achchiq tajribaga egamiz. Bunday munosabatni tabiat kechirmaydi»¹. Inson - tabiatning xo‘jayini, degan soxta sotsialistik mafkuraviy da’vo, ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida ko‘plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlarning hayoti uchun fojiaga aylandi.
Yerlarning nihoyat darajada sho‘rlanganligi O’zbekiston uchun ulkan ekologik muammodir. So‘nggi 50 yil mobaynida sug‘oriladigan yer maydoni qariyb 2 million gektarga ko‘paydi, shulardan 1 million gektarga yaqin yer sug‘orish uchun yaroqsiz holga keldi.
Tuproqning har xil sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar bilan shiddatli tarzda ifloslanishi real tahdid tug‘dirmoqda. Turli kimyoviy vositalar, zararli moddalar va mineral o‘g‘itlarni, sanoat va qurilish materiallarini saqlash, tashish va ulardan foydalanish qoidalarining qo‘pol ravishda buzilishi yerning ifloslanishiga olib kelmoqda. Undan samarali foydalanish imkoniyatlarini cheklamoqda.
Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialardan biridir. Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 35 million kishi uning ta’sirida qoldi.
Biz 20-25 yil mobaynida jahondagi eng yirik yopiq suv havzalaridan birining yo‘qolib borishiga guvoh bo‘lmoqdamiz. Biroq bir avlodning ko‘z o‘ngida butun bir dengiz halok bo‘lgan hol hali ro‘y bergan emas edi. Orol bo‘yida dengizning qurib borishi munosabati bilan xalqaro, keng ko‘lamli ahamiyatga molik bo‘lgan ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va demografik muammolarning murakkab majmui vujudga keldi. Chang va tuz bo‘ronlarining paydo bo‘lishi, faqat Orol bo‘yida emas, balki dengizdan ancha naridagi bepoyon hududlarda yerlarning cho‘lga aylanishi, iqlim va landshaftning o‘zgarishi - bular ana shu fojia oqibatlarining to‘liq bo‘lmagan ro‘yxatidir.
Bunday ekologik vaziyat og‘ir oqibatlarga olib kelmasligi mumkin emas edi. Chunonchi, so‘nggi yillarda chang bo‘ronlari ko‘paydi, qattiq qurg‘oqchilik va boshqa ekologik halokatlar ro‘y berdi. Masalan, 2000 yilda ushbu hududda ro‘y bergan qattiq qurg‘oqchilik natijasida birgina Qoraqalpog‘istonning o‘zida qurg‘oqchilik sababli 210 ming gektar yoki barcha ekin maydonlarining 45 foizida hosil nobud bo‘ldi. 116 ming gektar sholi ekinidan atigi 15 ming gektari saqlab qolindi, xolos. Xorazm viloyatida esa shu yili 65 ming gektar maydondagi ekin qurib qoldi¹.
Ekologik xavfsizlikka tahdid omili O’zbekiston uchun va, umuman, Markaziy Osiyo mintaqasi uchun katta ahamiyatga ega ekanini hisobga olib, hukumatimiz va davlatimiz atrof muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalariga katta e’tibor bermoqda. Tabiiy muhitni qo‘riqlashga yo‘naltirilgan qonun hujjatlari qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasi tabiatini muhofaza qilish bo‘yicha milliy tadbirlar boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan keng va har tomonlama hamkorlik bilan uyg‘unlikda amalga oshirilmoqda. Atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanishning turli jihatlarini tartibga soluvchi juda ko‘p xalqaro shartnomalar va bitimlar tuzildi. Markaziy Osiyo respublikalari davlat boshliqlarining 1994 yil yanvarida Nukus shahrida bo‘lib o‘tgan uchrashuvidayoq Orol dengizi havzasidagi ekologik vaziyatni yaxshilash yuzasidan yaqin uch-besh yilga mo‘ljallangan, mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlan-tirishning aniq harakatlar dasturi tasdiqlandi².
Hozirgi paytda respublikada istiqbolga, ya’ni atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish bo‘yicha 2005 yilgacha mo‘ljallangan Davlat dasturi ishlab chiqilgan. Tabiatdan oіilona foydalanish va uni muhofaza qilish sohasidagi butun faoliyat ana shu dastur asosida tashkil etilgan. Dasturda respublikada ekologik vaziyatni sog‘lomlashtirish, yirik shaharlar va shahar aglomerasiyalari kabilarda ekologik keskinlikka barham berish yo‘llari belgilangan.
Mamlakat ekologiyasidagi mavjud holatning og‘irligi va xavfliligini va uni qattiq muhofaza qilish zarurligini hisobga olib, I.A.Karimov mamlakatni ekologik tanglikdan chiqarishning quyidagi muayyan vazifalari hal qilinishi juda muhim ahamiyatga ega ekanini qayd etib o‘tdi. Bular:
- tegishli texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish, zaharli kimyoviy moddalarni qo‘llash ustidan qattiq nazorat o‘rnatish yo‘li bilan havo va suv muhitini insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoki salbiy ta’sir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni to‘xtatish;
- qayta tiklanadigan zaxiralarni qayta ishlab chiqarishning tabiiy ravishda kengayishini ta’minlagan hamda qayta tiklanmaydigan zaxiralarni qat’iy mezon asosida iste’mol qilgan holda tabiiy zaxiralarning hamma turlaridan oqilona foydalanish;
- katta-katta hududlarda tabiiy sharoitlarni tabiiy zaxiralardan samarali va kompleks foydalanishni ta’minlaydigan darajada aniq maqsadga qaratilgan, ilmiy asoslangan tarzda o‘zgartirish;
- jonli tabiatning butun tabiiy genofondini madaniy ekinlar va hayvonlarning yangi turlarini ko‘paytirish hisobiga boshlang‘ich baza sifatida saqlab qolish;
- shaharsozlik va tumanlarni rejalashtirishning ilmiy asoslangan tizimini joriy etish yo‘li bilan shaharlarda va boshqa aholi punktlarida aholining yashashi uchun qulay sharoit yaratish;
- ekologik kulfatlar chegara bilmasligini nazarda tutgan holda jahon jamoatchiligi e’tiborini mintaqaning ekologik muammolariga qaratish¹.
Atrof muhitni muhofaza qilish borasidagi yuqorida tilga olingan ta’sirchan chora-tadbirlarni ro‘yobga chiqarish, Prezidentimizning fikriga ko‘ra, yaqin vaqt ichidayoq ekologiya sohasidagi ko‘pgina illatlar, kamchiliklar va xatolarni bartaraf etish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Shuningdek, keng ko‘lamdagi ekologik tanglik tahdidini barham toptirish, respublika aholisi uchun zarur shart-sharoitlar hamda ekologiya jihatidan musaffo hayotiy muhit yaratish imkonini beradi.