«Kompyuter injineringi» fakulteti «it-servis» baǵdari

III Bab. Pochta dizimleri
3.1. Spam haqqında túsinik
Spam - bul málim bir ónim yamasa xızmetti reklama qılıw ushın (kóbinese talap etilmegen) pochta posılkalarınıń bir túri, turar -jay binalardıń pochta qutılarında biypul tarqatiletuǵın qaǵaz reklama analogi bolıp tabıladı.
Elektron pochta ataqlılıǵı asqanı sayin, ol (usenet jańalıqlar gruppaları menen bir qatarda) dástúriy pochta qutılarına broshyuralar qanday túsirilgenine uqsap, kereksiz reklama xabarların jiberiw ushın isletiline baslandı. Biraq, qaǵaz pochta diziminiń úlken bahasınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, úlken muǵdardaǵı (millionlap hám milliardlap) xabarlardı jıberiw jiberiwshine derlik hesh qanday ǵárejet etpeydi.
Bul reklama posılkaları sanı hám kóleminiń nomutanosib túrde ósiwine alıp keldi (birpara maǵlıwmatlarǵa kóre, házirde spam barlıq elektron pochta xabarlarınıń 70-90% ni quraydı, yaǵnıy ol paydalı yukdan 2-10 teńdey asdı ).
Spam jıberiw ushın házirde barlıq múmkin bolǵan texnikalıq hıylelar aktiv qollanıladı : ashıq releylar, remailerlar, proksi-serverler, biypul elektron pochta serverleri (avtomatlastırılgan pochta jıberiwlarına ruxsat beriw), botnetlar, jetkezip berilmaydigan xabarlar.
Reklamanı qadaǵan etiwdiń kúshaytirilishi menen xabarlar nızamlı pochta posılkalarına (paydalanıwshı ádetde jazılıw bolǵan hám qálegen waqıtta biykarlaw etiwi múmkin) hám nızamǵa qarsı (tiykarınan spam dep ataladı ) bólingen. Spam menen gúresiw ushın túrli mexanizmler islep shıǵılǵan (jiberiwshilerdiń qara dizimleri, pochta serverinen jıberiw ushın qayta shaqırıq qılıwdı talap etetuǵın kúlreń dizimler, kontekst filtrleri). Anti-spam quralların engiziw aqıbetlerinen biri spam boyınsha " nadurıs unamlı" qarar qabıllaw múmkinshiligi boldı, yaǵnıy spam bolmaǵan xatlardıń bir bólegi spam retinde belgilena basladı. Agressiv anti-spam siyasatı (spam bolıp kórinetuǵın xabarlardı jiberiwshi/oluvchiga xabar bermesten avtomatikalıq túrde joq etiw) bolsa, bul anıqlaw qıyın bolǵan pochta aǵımı máselelerine alıp keledi.
Spam jiberiw de trafikni " tıǵılıp qalıwına" alıp keledi. Qaǵıyda jol menende, bul hár qıylı xızmetler, tovarlar hám basqalardıń intruziv usınısların óz ishine alǵan xatlar. Bul túrdegi pochta viruslardı jiberiw kózqarasınan "qáwip toparı" bolıp tabıladı. Úlken kólem degi kereksiz júkler qayıslardı júkleydi, pochta qutıların tınıshsız etedi, kereksiz xabarlardı óshiriw ushın waqıt talap etedi hám tuwrı xabarlardı kútilmegende óshiriw múmkinshiligın asıradı. Álbette, mısalı, reklama xabarların jiberiw tikkeley shólkemdiń pochta sistemasın " jawıp qoyıw" ga qaratılǵan emes, bálki tikkeley bolmaǵan unamsız aqıbetlerge alıp keledi. Bir korporativ tarmaqtıń barlıq paydalanıwshıların óz ishine alıwı múmkin bolǵan pochta dizimlerinen paydalanıw hám bir waqtıniń ózinde barlıq bul paydalanıwshılar tárepinen reklama xabarların alıw kompaniyanı tarmaq resursları natiyjeliligin tómenlewi menen qorqıtadı. Spam blokirovkasi, birinshi náwbette, xabarlardıń kontekstual analizi menen baylanıslı, yaǵnıy ádetde reklama xabarlarında isletiletuǵın gilt sózler hám sóz dizbegiler bar ekenligi ushın elektron pochtanı tekseriw. Sırtqı xabarshılar menen jazıwmalar elektron pochtanıń ayriqsha qásiyetleri (xatlardı uzatıw baǵdarın qadaǵalaw ete almaslik, sonıń menen birge olardı nusqalaw hám qayta jóneltiriw, jiberiwshi/alıwshınıń autentifikatsiyasi, xatlardı jiberilganidan keyin qaytarıw) sebepli eń úlken qáwip tuwdıradı. Bunnan tısqarı, xattıń jiberilgen nusqaları sanın baqlaw múmkin emes yamasa qıyın. Xabardıń mazmunı Internet arqalı uzatılıp atırǵanda oqılıwı múmkin, sebebi elektron xatlardıń bas betları hám mazmunı kóbinese anıq uzatıladı. Elektron pochtanıń tábiyaatı menen baylanıslı taǵı bir mashqala sonda, elektron pochta arxivlarda maǵlıwmatlardıń qadaǵalawsız toplanıwına múmkinshilik beredi hám ámelde buzilmaydi. Kópshilikke arnalǵan ıqtıqattan ayrıqsha bolıp esaplanıw, elektron pochtanı óshiriw ańsat emes. Xabarlardıń rezerv nusqaları jiberiwshi hám qabıl etiwshiniń jeke kompyuterlerinde yamasa olar isleytuǵın kompaniyalar tarmaǵında qalıwı múmkin. Eger elektron pochta xabarı kommerciya xızmeti yamasa Internet arqalı jiberilse, ol bir neshe túrli serverler arqalı uzatıladı. Jiberiwshi hám qabıl etiwshi ortasındaǵı shınjır daǵı hár bir server xabardıń nusqasın óz arxivında saqlawı múmkin. Elektron pochtanıń hár bir nusqasın metodikalıq túrde tabıw hám keyin onı óshiriw de xabar kompyuter yamasa serverdiń qattı diskında qalmawına kepillik bermeydi. Keń tarqalǵan programmalıq támiynat járdeminde hátte ápiwayı paydalanıwshı da elektron pochta xabarın óshirip taslanǵanınan keyin qayta tiklewi múmkin boladı. Bul ayrıqshalıqlardıń barlıǵı, sonıń menen birge, elektron xabardı nusqalawdıń qolaylıǵı hám bul operatsiyanı qadaǵalaw ete almaslik, xızmetker korporativ maǵlıwmatlardı kompaniya ishindegi hám sırtındaǵı qálegen muǵdardaǵı adamlarǵa anonim túrde hám tiyisli ruxsatisiz uzatıwı múmkinligine alıp keledi. tezlik penen yamasa azmaz waqıttan keyin. Usınıń menen birge, bunday maǵlıwmatlar kompaniyanıń rásmiy maǵlıwmatları (shártnama tekstleri, joybarlastırılǵan operatsiyalar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar hám basqalar), parollar, sistema maǵlıwmatları, programma derek kodları yamasa basqa jasırın maǵlıwmatlar bolıwı múmkin. Bul, oxir-aqıbet, jasırınlıqtıń saldamlı aynıwı menen qorqıtadı hám kompaniya ushın qolaysız aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Qaǵaz pochtadan ayrıqsha bolıp esaplanıw, elektron pochtanı nadurıs adreske eriksiz jiberiw júdá ańsat. Óytkeni mánziller kitaplarınan nadurıs paydalanıw yamasa qabıl etiwshiniń adresin kórsetiw degi qátelik yamasa odan da jamanı, xabar jasırın bolǵan halda paydalanıwshılardıń úlken toparına xabar jiberiw variantın kútilmegende tańlaw bolıwı múmkin. Tarmaqtaǵı jasırın maǵlıwmatlardıń shıǵıp ketiwinen qorǵawdı támiyinlew ushın qabıl etiwshilerdi baqlaw, uzatılǵan maǵlıwmatlardı xabar tekstlerinde yamasa elektron pochta xabarlarına biriktirilgen fayllarda " jabıq" temalar menen baylanıslı sózler hám sóz dizbegiler bar ekenligi ushın filtrlew, hár qıylı maǵlıwmatlarǵa kirisiwdi parıqlaw kerek.paydalanıwshılar taypaları arxivǵa elektron pochta hám basqalar. Elektron pochta ortasındaǵı tiykarǵı ayırmashılıqlardan biri bul oǵan salıstırǵanda rásmiy munasábet bolıp tabıladı (basqa kommerciya kommunikatsiyaları túrlerine salıstırǵanda). Birinshiden, kópshilik paydalanıwshılar elektron pochtanı waqtınshalıq zat dep biliwedi, yaǵnıy olar menen " oqiń jáne onı taslang" principi boyınsha isleydi. Bunday munasábet menen zárúrli maǵlıwmatlardıń kútilmegende óshiriliwi qáwipi bar. Bunnan tısqarı, zárúrli klient menen jazıwmalarni joytıw qáwipi bar. Bul mashqalalardıń barlıǵı shólkemde elektron pochta arxivın jaratıw arqalı sheshiledi. Ekinshiden, elektron pochtaǵa bolǵan bunday munasábet, elektron xabarlardıń mort bolıp kórinisi sebepli, adamlar kóbinese olardan sezim-sezimlerin hám pikirlerin ańlatıw ushın paydalanadılar, sebebi olar hesh qashan dástúriy háriplerde paydalanıwǵa jol qoymaydılar. Bunday elektron pochta xabarların internetge jaylastırıw kompaniya abıraysına saldamlı ziyan jetkiziwi yamasa kompaniyaǵa salıstırǵanda nızamlı sharalar kóriliwi múmkin. Taǵı bir tarawdıń kompaniya jáne onıń xızmetkerlerin avtorlıq huqıqın buzǵanlıq ushın nızamlı juwapkerlikke tartıw múmkinshiligi menen baylanıslı. Bul huqıq menen qorǵawlanǵan materiallar elektron pochta xabarında yamasa biriktirilgen fayllarda bolıwı múmkin. Bunday materiallarǵa grafik, audio, video hám túrli tekstli maǵlıwmatlar, yaǵnıy elektron formada usınıs etiliwi hám kompyuter tarmaqları arqalı uzatılıwı múmkin bolǵan hár qanday maǵlıwmatlar kiredi. Bul materiallardı avtordıń yamasa avtorlıq huqıqı iyesiniń aldınan razılıǵısız nusqalaw yamasa tarqatıw nızamǵa qayshı bolıp tabıladı. Eger kompaniya avtorlıq huqıqı menen qorǵawlanǵan pochta materiallarınan ruxsatsız xızmetkerler tárepinen paydalanıwǵa ruxsat bersa, ol avtorlıq huqıqınıń aynıwında tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan qatnasqanlıq ushın juwapkerlikke tartılıwı múmkin. Joqarıda xarakteristikalanǵan elektron pochtadan paydalanıw menen baylanıslı qáwiplerdi esapqa alǵan halda, shólkemler ózlerin olardan qorǵaw ushın tiyisli sharalardı kóriwleri kerek. Elektron pochta informaciya qawipsizligi modelin jaratılıwma jantasıw hár tárepleme hám quramalı bolıwı kerek - shólkemlestirilgen ilajlardı tiyisli texnikalıq qurallardan paydalanıw menen birlestiriw kerek. Elektron pochtanıń informaciya qawipsizligi modelin engiziw strategiyalıq qararlar qabıllaw sapası hám natiyjeliligin, olardı ámelge asırıw natiyjeliligin belgileytuǵın korporativ informaciya resurslariniń jasırınlıǵı, pútinligi hám isenimliligin támiyinlew imkaniyatın beredi.