Kompyuter tizimlari va tarmoqlari

Ma’lumotlarni uzatish protokoli - bu turli dasturlar oʻrtasida ma’lumotlar almashinuvini aniqlaydigan, mantiqiy darajadagi interfeysning muayyan qoidalari yoki kelishuvlari toʻplamidur. Ushbu qoidalar xabarlarni uzatish va xatolar bilan ishlashning yagona usulini belgilaydi.
Signal protokoli ulanishni boshqarish uchun ishlatiladi, masalan, aloqani sozlash, qayta manzillash, uzish. Protokolga misollar: RTSP, SIP. Ma’lumotlarni uzatish uchun RTP kabi protokollar qoʻllaniladi.
Tarmoq protokoli - tarmoqqa kiritilgan ikki yoki undan ortiq qurilmalar oʻrtasida ulanish va ma’lumotlarni almashish imkonini beruvchi qoidalar va harakatlar (harakatlar ketma-ketligi) toʻplami.
Turli xil protokollar koʻpincha bir xil turdagi aloqaning faqat turli tomonlarini tavsiflaydi. „Protokol“ va „protokollar steki“ nomlari protokolni amalga oshiradigan dasturiy ta’minot qanday ekanligini koʻrsatadi.
Internet uchun yangi protokollar IETF tomonidan, boshqa protokollar esa IEEE yoki ISO tomonidan belgilanadi. ITU-T telekommunikatsiya protokollari va formatlari bilan shugʻullanadi.
Tarmoq protokollarini tasniflashning eng keng tarqalgan tizimi OSI modeli deb ataladi, unga muvofiq protokollar maqsadiga koʻra 7 darajaga boʻlinadi - jismoniy (elektr yoki boshqa signallarni shakllantirish va tanib olish) dan amaliygacha (ilovalar tomonidan ma’lumotlarni uzatish uchun ilovalarni dasturlash interfeysi).
Tarmoq protokollari tarmoqqa ulangan kompyuterlarning ishlash qoidalarini belgilaydi. Ular koʻp darajali printsip asosida qurilgan. Har bir darajadagi protokol texnik aloqa qoidalaridan birini belgilaydi. Hozirgi vaqtda tarmoq protokollari OSI (Open System Interconnection - ochiq tizimlarning oʻzaro aloqasi, OTA) tarmoq modelidan foydalanadi.
OSI modeli tarmoq ishlashining 7 darajali mantiqiy modelidir. U bir necha darajalarda tashkil etilgan protokollar va aloqa qoidalari guruhi tomonidan amalga oshiriladi:

• 
  fizik darajada aloqa liniyalarining fizik (mexanik, elektr, optik) xususiyatlari aniqlanadi;
  
• 
  kanal darajasida tarmoq tugunlari boʻyicha fizik darajadan foydalanish qoidalari aniqlanadi;
  
• 
  tarmoq darajasi xabarlarni manzillash va yetkazib berish uchun javobgardir;
  
• 
  transport qatlami xabar komponentlarini o’tkazish tartibini boshqaradi;
  
• 
  seans darajasi turli ish stantsiyalarida ishlaydigan ikkita amaliy dastur oʻrtasidagi aloqani muvofiqlashtiradi;
  
• 
  taqdim etish darajasi ma’lumotlarni kompyuterning ichki formatidan uzatish formatiga aylantirish uchun ishlatiladi;
  
• 
  amaliy daraja - foydalanuvchining tarmoq dasturlari uchun qulay aloqa interfeysini ta’minlovchi amaliy dastur va boshqa qatlamlar orasidagi chegara hisoblanadi.
  

Umumiy tasnifda protokollar past darajali protokollar, yuqori darajali protokollar va oʻrta darajadagi protokollarga boʻlinadi. Oraliq daraja aloqa va autentifikatsiya protokollarini oʻz ichiga oladi. Yuqori daraja protokollari amaliy, seansli va taqdim etish protokollaridir. Fizik, kanal, tarmoq va transport protokollari past darajadagi protokollar sifatida tasniflanadi^[1].
Boshqa model - TCP / IP protokoli stegi - 4 ta darajani oʻz ichiga oladi:

• 
  kanal darajasi (link layer),
  
• 
  tarmoq darajasi (Internet layer),
  
• 
  transport darajasi (transport layer),
  
• 
  dastur darajasi (application layer).