Konchilik” fakulteti “konchilik ishi” kafedrasi “geodeziya”

5.2a-shakl. SHtativ va shovunlar.
a—oyog‘i o‘zgaradigan yog‘och shtativ, b—moslamali shovunlar; 1—shtativ boshi, 2—o‘rnatish vinti, 3—oyoq uzunligini boshqaruvchi, 4—siquv moslamasi, 5—oyog‘i, 6—tayanch, 7—metall uchli qalpoq. 8—oyoq remeni, 9—elka remeni.
SHN-200 shtativi (200—shtativ doiraviy boshining diametri mm da), oyoqlarining uzunligi 1,70 m bo‘lib, T1, yorug‘lik dalnomeri SB-6 o‘rnatiladi.
SHN-160 shtativi, oyoqlari 1,60 m bo‘lib, N-05 ga moslangan.
SHR-160 shtativi yig‘ma oyoqlarining uzunligi 1,60 m bo‘lib, T2, T5, T15, TZO teodolitlariga, TE, TD, TV, TN taxeometrlariga, SM-2, SM-5 yorurlik dalnomerlariga moslangan.
SHR-120 shtativi yig‘ma oyoqlarining uzunligi 1,60 m bo‘lib NZ, N-10 va KN larga moslangan.
SHtativning ko‘rinishi va oyoq uchlarining yasalishi, qismlari va nomi (5.2-shakl, a) da keltirilgan.
Limb—diametri 10—12 sm li barkash (doira) 1 bo‘lib (5.2-shakl), aylanasining qirrasi 3 yo‘nilgan va 0 dan 360° gacha bulaklarga bo‘lingan. Limbning bir bo‘lagining qiymati l bilan belgilansa, u hozirgi teodolitlarda 10', 20' yoki 30' ga teng bo‘ladi. Limb markazidagi maxsus bo‘rtmali moslama bilan taglikka o‘rnatiladi hamda vertikal o‘qi atrofida aylanadi. Limbning mahkamlash va qaratish (mikrometrik) vintlari bo‘lib, mahkamlash vinti qotirilgandan keyingina qaratish vinti ishlaydi. Qaratish vinti ko‘rish trubasini narsaga aniq qaratishda ishlatiladi. Limb markazida alidada doirasi aylanadi.
Alidada—limb markazida aylanuvchi, uchida ma’lum moslama bo‘lgan chizg‘ich 2 dir. Teodolitlarda alidada limb markazida aylanuvchi doira 4 bo‘lib, bir diametrining ikki uchidagi yo‘nilgan qirra (5) ga qilingan maxsus shtrixlar (verner) yordamida limb bo‘laklaridan sanoq olinadi (5.2-shakl). Alidadaning ham mahkamlash va qaratish vintlari bo‘ladi.

5.3-shakl. Limb va alidada sxemasi; 5.4-shakl.
1—limb, 2—alidada, 3—limbdagi gradus bo‘laklari,
4—alidada doirasi, 6—verner
Verner va uning nazariyasi. Verner limb va planimetr g‘ildiragi bo‘laklaridan sanoq olishda ishlatiladi. U quyidagicha yasaladi. Agar A V yoyi limb bo‘lagi bo‘lib, undan p ta bo‘lak olinsa, bir bo‘lagining qiymati l deyilsa, AV=nl bo‘ladi. AV yoyga teng yoy alidadaning qirrasidan olinib, p+1 bo‘lakka bo‘linsa va bir bo‘lakning qiymati q deyilsa, AV=(p+1) q bo‘ladi (11.4-shakl). SHunda
nl=(p+1) q (a)
l—q=t bo‘ladi deb olinsa, bu verner aniqligi deyiladi. t ni topish uchun q o‘rniga uning (a) dagi qiymati ni qo‘ysak,
(10.2)
chiqadi, ya’ni verner aniqligi limbning bir bo‘lagi qiymati (l) ni verner bo‘laklarining soni (p+1) ga bo‘linganiga teng. Verner (10.2) formulaga asoslanib yasaladi. Masalan, TT-5 teodolitida limb bo‘laklarining soni 2160 ta bo‘lganidan bo‘ladi. Aniqligi t=0,5'=30" li verner yasash uchun limbdan olinadigan bo‘laklar soni p (10.2) formuladan topiladi. SHu vaqt bo‘ladi, ya’ni limbdan 19 bo‘lak olib, uni vernerda 20 ta bo‘lakka bo‘lish lozim.
Limb va verner bo‘laklaridan kattalashtirib sanoq olish uchun vernerga lupa o‘rnatiladi. Vernerdan sanoq olishda quyidagi qoidaga amal qilinadi. Limb, alidada mahkamlangach, limb bo‘laklaridan verner 0 shtrixgacha bo‘lgan gradus va o‘nli minutlar soni aniqlanadi; keyin vernerning nol shtrixidan chapdagi verner shtrixlaridan nechanchisi limb shtrixiga to‘g‘ri kelgani topiladi. 10.5-shaklda TT-5 da vernerning ko‘rinishi va undan sanoq olish keltirilgan.
Umuman sanoq olishda limb bir bulagi l ning qiymatini va verner aniqligi t ni yaxshi bilish kerak. TT-5 da vernerning minutli shtrixlari uzun, 30" li shtrixlari esa qisqa chizilgan. 10.5-shakl, b da vernerning 0 shtrixi limbning 1° li shtrixidan to‘rt bo‘lak o‘tgan, shunga ko‘ra limbdagi sanoq l°40 bo‘ladi; keyin vernerning 0 shtrixidan chapdagi 5 raqami yozilgan shtrix o‘ng tomonidagi kichik shtrix, ya’ni 0 shtrixdan chapdagi 9-shtrix limbning shtrixiga to‘g‘ri kelgan; shunga ko‘ra sanoq 90,5'=4,5' bo‘ladi. SHunda verner sanog‘i 1°40'+4,5'=1°44,5' bo‘ladi, 11.5-shakl, a da esa sanoq 160°40' ga teng.