Konchilik” fakulteti “Noyob va radioaktiv metallar rudalarini qazish va qayta ishlash” kafedrasi
Download 1.47 Mb.
|
Geologiya amaliy
|
Nazorat savollari Xarita deb nimaga aytiladi? Geologik kartalarning hosil bo’lish sharoitiga ko’ra turlari? Kartalarning masshtabiga ko’ra turlari? Kartadagi ranglarning asosi qilib nimalar olingan? Maydonning geologik sharoitlarini tahlil qilish. Maydonning geologik tuzilishiga tushuntirish sharh yozish deganda nimani tushunasiz? Shartli belgilarning qanday turlari bor? Geologik xaritalarda intruziv jinslar qanday rang bilan bo'yaladi Gidrogeologik xaritalarda nimalar ko'rsatiladi? 5-AMALIY ISH TOG’ KOMPASI Ishdan maqsad: Talabalarga yer qatlamlarini yoki foydali qazilma konlaridagi ruda qatlamlarini yotish holati, hamda qatlamlarning yotish elementlarini kompas yordamida aniqlashni o’rganish. Kerakli jihozlar: Tog’ kompasi, kompaslar, qatlamsimon ruda yoki tog’ jinslari namunalari, hamda geologik kartalar. Umumiy tushuncha Tabiatda yer po’stida yotgan tog’ jinslari va minerallar o’zining kelib chiqish genetikasiga binoan va shu hududlarda endogen kuchlar ta’sirida sodir bo’lgan geologik jarayonlar natijasida qatlamlarning hosil bo’lishi, burmalanishi qotishi kabi o’zgarishlarga duchor bo’ladi hamda, yer bag’rida qatlamsimon yoki yaxlit massiv sifatida yotadi. Yer bag’rida qatlamning aniq fazoviy orientirlash maqsadida qatlam elementlari degan tushuncha kiritilganki bu tushuncha qatlamlarning yer sharining qutblariga nisbatan holati, hamda qiyalik yotishi holatini aniqlashni taqazo etadi. Qatlamning yotishi elementlari shimolga nisbatan yotish holati, qiyaligi va nishoblik burchagi kiradi. 
 
7-rasm. Qatlamning yotish elementlari: a) qiyalik burchagi; b) to’gri chiziq bo’yicha qiyaligi Tog’ kompasi to’rt burchak metall plastinkasiga o’rnatilgan bo’lib uning uzun tomoni 0-1800 (N-S) chizig’iga parallel. Limba doirasidagi bo’laklar sanog’i soat strelkasi yo’nalishiga teskari qilib joylashtirilgan. Tog’ kompasida ishlaganda o’lchanishi kerak bo’lgan yo’nalishdan shimol yo’nalishigacha, shuning uchun u soat strelkasi yo’nalishiga qarshi tomonga qarab o’lchanadi. Limbaning 0 nol chizig’i o’lchanishi kerak bo’lgan yo’nalishga qo’yib soat strelkasiga qarshi tomonga qarab sanoq sonlari yoki magnit strelkasining uchi o’lchanadigan azimut qiymatini ko’rsatadi.Tog’ kompasining ignasimon o’qiga ikkinchi strelka muallaq osib qo’yligan bo’lib, bu strelka yordamida qatlamning og’ish burchagi o’lchanadi. Kompasning ikkinchi chuqurlikdagi aylanma gardishida 00dan 900 gacha bo’linmalar bo’lib, kompas asosi qatlamga vertikal, parallel qilinganda qatlamning og’ish burchagi aniqlanadi. Dala sharoitida qatlamning ustki qismini tozalab qaralsa unda qatlamning nishabligi yoki og’ish burchagi ko’rinadi, bu chiziq qatlamning eng ko’p og’ish burchagi hisoblanadi. Tepa qismi tozalangan qatlamga kompasning yon qirrasining uzun tomoni qo’yiladi. Shunda kompas ichidagi muallaq turgan strelka og’ish burchagiga teng bo’lgan qiymatiga og’adi. Shunda kompasning qirrasi og’ish chizig’iga parallel bo’ladi va strelka og’ish azamuti ko’rsatgichini ko’rsatadi. Qatlam ustida qalam yoki uchi o’tkir predmet bilan chiziladi va og’ish burchagi azimuti aniqlanadi. Buning uchun tog’ kompasi shunday qo’yiladiki, kompasning eng uzun qirrasi qatlamning og’ish chizig’i bilan parallel kompas lambasining 00 raqami ham qatlam yo’nalishi bo’yicha og’ish burchagi yo’nalishi bo’yicha to’g’ri tushish kerak.Undan keyin kompasni pastki tomoni sekin gorizontal holatga kelguncha ko’tariladi va arritir bo’shatilib kompas strelkasining shamoligacha hisoblab sanoq olinadi. Hisoblangan sanoqda tuzilma kiritiladi, chunki olgan sanog’imiz magnit azimuti biz haqiqiy azimutga o’tish uchun topografik kartada ko’rsatilgan og’ish burchagi, agar g’arbiy og’ish bo’lsa tuzilma burchak ayriladi, Sharqiy og’ish bo’lsa tuzatma qo’yiladi. Undan keyin qo’yidagi tartibda sanoqlar yoziladi. Birinchi bo’lib og’ish chizig’i azimuti yozilib undan keyin qiyalik burchak yoziladi. SSHq450-250 Dala sharoitida odatda joylashish azimuti hisob qilinadi. Shunda qatlam elementlarining qiymatlari qo’yidagicha yoziladi (PR) JSH 135; og’ish SSH45-250 6-MAVZU: QATLAM ELEMENTLARINI ANIQLASH. Ishdan maqsad: Talabalarga qatlam elementlari haqida umumiy tushuncha berish va ularning turlarini o’rgatish. QATLAMLARNING YOTISH ELЕMЕNTLARI. Qatlamning asosiy tavsiflaridan biri uning yotish holatidir. Qatlamning fazoda joylashishi uning yotish elementlari bilan aniqlanadi. Bu tushunchaga qatlamning quyidagi yotish holatlari kiradi: 1. Yo'nalish - yerning gorizontal tekisligida qatlamning yo'nalishi. 2. Qatlamning yo'nalish chizig'i - qatlam tagi yoki ustki yuzasi bilan gorizontal tekislikning uchrashgan chizig'i. Qatlam yuzasida bunday chiziqlar behisob bo'lishi mumkin (1 chiziqlar ab, a1, b1, a2, b2) ular bir-biridan balandlik belgilari bilan farqlanadi (10- rasm). 3. Yo'nalish azimuti chizig'i-magnit meridiani bilan qatlam yo'nalishi o'rtasidagi gorizontal burchak. Azimut yo'nalishi 0° dan 360° gacha o'zgarishi mumkin (P, a2). 4. Qatlamning tushishi (egilishi) - qatlamning gorizontal tekislikka nisbatan bir tomonga egilib yotishi. 5. Qatlamning yotish chizig'i - qatlam yo'nalish chizig'iga nisbatan tik bo'lgan qatlam tekisligiga joylashib, uning qaysi tomonga yotishini ko'rsatuvchi chiziq (1-chiziq d, e). 6. Qatlamning yotish azimuti - bu yotish chizig'ining gorizontal proyeksiyasi va meridianining shimoliy chizig'i orasidagi o'ng burchak. Yotish azimuti qatlamning yotish sharoitiga qarab 0° dan 360° gacha o'zgarishi mumkin. Qatlamning yo'nalish chizig'i va yotishi bir-biriga tik, ularning azimuti 90° bilan farqlanadi. Qatlamning yotish azimutini aniqlab, yo'nalish azimutini hisoblash mumkin. Bunda yotish azimut qiymatiga 90° qo'shiladi yoki ayriladi. 7. Qatlamning yotish burchagi - gorizontal tekislik bilan qatlam burilishi o'rtasidagi hosil bo'lgan burchak (1-burchaklar: α va ß). Qatlamning yotish burchagi 0° dan 90° gacha bo'ladi. Qatlamlarning yotish elementlari geologiya xaritasiga tog' kompasi va transportir yordamida tushiriladi. 
10- rasm. Qatlamlarning yotish elementlari (I) va ularning plandagi nisbati (II) Nazorat savollari Tog’ kompasi qanday tuziladi? Qatlamni yotish azimuti qanday o’lchanadi? Yo’nalish azimuti deganda nimani tushunasiz? Limb degani nima? Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Qodirov M.X., Shoraxmedov Sh.Sh. Geologiyadan amaliy mashg’ulotlar. Toshkent 1984 yil. 2. Boboxo’jayev I.I Geologiya asoslaridan praktikum. Toshkent 1978 yil. 3. Hayitov O.G’ Geologiya. Toshkent. “Turon-Iqbol” 2005 yil 4. B.Toshmuhammedov. Umumiy geologiya. “Noshir” 2011 yil 5. Tarqatma materiallar.
Tog’ kompasi, kompaslar, qatlamsimon ruda yoki tog’ jinslari namunalari, hamda geologik kartalar. Nazariy qism O'q yuzasining gorizontal holatiga nisbatan tutgan o'rniga qarab burmalar to'g’ri, qiyshiq, ag’darilgan va yotiq bo'ladi. O'q tekisligi va qanotlari bir - biriga parallel bo'lgan burmalar izoklinal burmalar hisoblanadi. Qanot tekisliklarini gorizontal enkayishiga qarab ular to'g’ri, agdarma va yotiq xillarga bo'linadi. Antiklinal va sinklinallarda burma qanotlarining burchagi gorizontga nisbatan 90° dan katta bo'lsa, yelpig’ichsimon burma deb ataladi. Ularda o'q tekisligi pastga, yoki yuqoriga taram-taram bo'lib ketadi. Yelpig’ichsimon burmalar paydo bo'lganda, tog’ jinslarining yelpig’ichiga to'g’ri kelgan qatlamlari ko'pincha shunday siqiladiki, burmalar ichida orol tarzida tog’ jinslaridan bir qismi uzilib qoladi. Bu bukilmaning ezilgan yadrosi deb ataladi. Keng, tekisroq gumbazga va tik qanotga ega bo'lgan burmalar sandiqsimon yoki qutisimon burmalar deb ataladi. Antiklinal burmalar kesmada qanday shaklda bo'lishidan qat’iy nazar, uning yadrosida har doim eng qadimgi jinslar, qanotlarda esa, yosh jinslar joylashadi. Sinklinallar yadrosida aksincha, yosh jinslar, qanotlarida qadimgi jinslar joylashgan bo'ladi. Ko’ndalang kesmalarda burma sharnirlari har doim to'g’ri, groizontal chiziqlar bo'yicha bo'lavermaydi. Odatda ular to'lqinsimon bo'lib, bir joyda gorizont tekisligiga nisbatan cho'kkan, boshqa joyda ko'tarilgan bo'ladi. Sharnirning bunday to'lqinlanishi undulyatsiya deb ataladi. (kichikroq to'lqinlarning hosil bo'lishi burmalarning o'qlari ham har doim to'gri chiziq shaklida bo'lmaydi. Ularning egri-bugri shakldagisi geologiyada sigmoidlar deb nom olgan. Sharnirlari gorizontal, o'q tekisligi vertikal burmalar normal burmalardir. Ularni gorizontal tekislikda kesilsa, qatlamni tashkil etgan jinslar yuzaga yo'l-yo'l shaklda chiqadi. Qarama-qarshi yo'nalishlarda cho'kkan antiklinal burmalar braxiantiklinal burma deb ataladi. Bunday antiklinal burmalardagi qatlamlar ostida ko'pincha tuz to'plangan bo'lib, ularning gorizontal holdagi kesmasi doira shaklidagi konturlarga ega bo'ladi. Tog’ jinslari holatlari qalinligining o'zgarishini tekshirish katta amaliy ahamiyatga ega. Burmaning ko'tarilgan va cho'kkan (botgan) qismlarida jins qalinligi ortib boradi, bu hodisa biror qanot qalinligining kamayishi tufayli yuz beradi. Bunday hollarda burmalarning qanotlari shunday siqiladiki, natijada siqilgan qatlam qanotlari butunlay yo’qolib ketadi. Yer ichki harakatidan qatlamlarni yon tomondan siqilishi natijasida ular 15-40° gacha burchak hosil qilib sinadi va bir tomoni (qatlam) ikkinchi (yon qatlam) tomonga siljib chiqadi, bunga nadvig deyiladi. Burmalar ichida ximiyaviy - mexanik harakatlar natijasida plastik (osh tuzi, gips, plastik gil va boshqalar) massalarning qisilishdan o'ziga xos struktura kelib chiqadi. Jins qatlamlari yadrosidan qisilgan massa uning ustiga oqib chiqib, yuzasida yotgan qatlamlar yon tomonga siqilib ko'tariladi va bunda diapir (diapir - grekcha - oqib chiqish) burmalar hosil bo'ladi. Oqib chiqadigan yadro shakllari ham har xil konussimon, taroqsimon, gumbazsimon, silindrsimon) bo'ladi. Diapir burmalarning balandligi 100 m va undan ko'p bo'ladi. Bunday burmalar cho'kindi jinslar orasida tuzlar yoki bo'shoq jinslar ko'p tarqalgan rayonlarda (Qashqadaryodagi yura davri yotqizig’ida) uchraydi va rel’yefda yaqqol ko'rinib turadi. Fleksura deb, ataluvchi burma gorizontal yotuvchi qavatlarning bir tekisda vertikal yo’nalishda harakat qilmasligidan paydo bo'ladi. U jins qavatlarining gorizontal yotishida ayniqsa yaqqol ko'rinadi. Fleksura — uziq burmalarga o'tish bosqichidir. Darzlik va uzilmali (dizyunktiv) strukturalar. Tog jinslari qatlamlarning buzilishiga, ajralishiga dizyunktiv harakat deb ataladi. Bu bilan harakat tufayli qatlamlarni kesib o'tuvchi yoriqlar (darzlik) namoyon bo'ladi. Yoriqlar katta, kichik hamda sayoz va chuqur bo'lishi mumkin, kichik yoriqlar bir qatlamdan tashqariga chiqmasligi mumkin. Bunday darzlar jins qavati yuzasidagina bo'lib fizik kuch ta’sirida tog’ jinsini qarshiligiga (egiluvchanligi, chidamliligi, mo’rtligi) qarab, ajraluvchan va egiluvchan xillarga bo'linadi. Burmalangan struktura o'ziga parallel yo’nalgan darzlarga klivaj deyiladi. Chuqur yoriqlar esa juda ko'p qatlamlarni kesib o'tib va minglab m gacha cho'ziladi. Masalan Janubiy Farg’ona chuqur yer yorig’i zonasi, sharqda Oldiyor (Fargona tog’i)dan Uralgacha boradi. Bunday yoriqlarga yondoshgan tog’ jinslari uning qanotlari deb ataladi. Gorizontga enkaygan yoriqlarda osma va yotiq qanotlar bir - biridan farq qiladi. Paraklaz (tog’ jinslari bir-biriga nisbatan siljib joylashgan tektonik) yoriqlar kattaligi va qanotlar siljishining yo'nalishiga hamda yoriq tekisligi enkayish burchagining kattaligiga qarab belgilanadi. Bu belgilarga qarab uzilmalar (sbros), siljishlar (sdvig) aniqlanadi. Paraklaz yoriqlarini ko'pincha siljish yoriqlari deb ham atashadi, chunki qanotlar shu yoriqlar bo'yicha ko’chadi. Qanotlar nisbiy ko'chishining kattaligi yoriq amplitudasi deb ataladi. Uzilma siljish deb shunday paraklazlarga aytiladiki, ular qanotlarining ko'chishi (50°dan ortiq) qiya yo'nalishda ro'y beradi. Uzilma yoriqlaridan uziluvchi burchak tik yoki qiya bo'lishi mumkin. Agar uzilma yoriqlari pastga qanotlar tomoniga qiya bo'lsa, u normal uzilma deb ataladi. Ko'tarilgan qanotga qiya bo'lsa, aks uzilma yoki ko'tarilma deb ataladi.Agar uzilma qanotlari bitta yoriq orqali ko'chsa oddiy uzilma hosil bo'ladi. Murakkab uzilmalar ham uchraydi. Ikki yon tomoni cho'kmagan, parallel yoriqlar bilan chegaralangan, o'rtasi cho'kkan joy graben deyiladi. Oddiy graben ikkita uzilma bilan chegaralandi. Murakkab graben uzilmalar sistemasi bilan chegaralanadi. Grabenlarga O'lik dengizi, Baykal ko'li, Reyn vodiysi, Oxangaron daryosi vodyisi misol bo'la oladi. Katta va murakkab grabenlar sistemasi Sharqiy Afrikada Zambezi daryosi, Katta Afrika ko'llaridan Efiopiyagacha cho'ziladi. Keyin bu sistema Afrika bilan Osiyo orasidan o'tadi, uning markazi Qizil dengizga tug’ri keladi. Bu grabenning uzunligi taxminan 5000 km. Qatlamlarning parallel yoriq bo'ylab uzilishidan cho'kmay qolgan o'rta qismiga gorst deb ataladi. Ikki tomondan uzilma bilan chegaralangan gorstlar oddiy, bir necha uzilma bilan chegaralangani - murakkab gorstlar deb ataladi. Uzilma amplitudasi (tebranish balandligi) uzilgan qatlamlarning bir-biridan ajralgan qismi orasidagi masofaga teng bo'ladi. Burmalar yo'nalishiga qarab bo'ylama, diagonal va ko'ndalang bo'ladi. Birinchisi burma bo'yicha cho'zilgan bo'ladi, ikkinchisi uni o'tkir burchak bilan, uchinchisi to’g’ri burchak bilan kesadi. Uzilmalar qatlamlarning qiyaligiga qarab turlicha bo'ladi. Qatlamlarning qiyaliklari va uzilma yuzasi bir tomonga yo'nalgan bo'lsa mos uzilma aksincha nomos uzilma (vzbros) ataladi. Tog’ jinslaridan uzilmaning harakat yo'nalishini unda paydo bo'lgan yuzaga qarab aniqlash mumkin. Bunday harakat natijasida yoriqlar yuzasi tekislinadi, o'tkir qattiq jinslar ularni tirnaydi, ariqchalar hosil bo'ladi va burmalar surilib ketadi. Yoriqlar devorlarining tekislangan yaltiroq oynasimon yuzasi “sirg’anish oynasi" (zerkalo skol'jeniya) deb yuritiladi. Sirg’anish oynasi yuzasining qarama-qarshi tomoni odatda g’adir-budur bo'ladi. Yer yoriqlari devorlarining birida paydo bo'lgan chuqurchalar qarama-qarshi devorda chiqib turgan qattiq jins yoki minerallarning bu devorni o'yishidan vujudga keladi. Agar bunday chuqurcha uchburchak shaklida bo'lsa, uchi harakat yo'nalishining old tomonida, yoy shaklida bo'lsa, uning qavariq tomoni harakat yo'nalishining orqa tomonida bo'ladi. Shunga ko'ra harakat yo'nalishini aniqlash oson.. Paraklaz yoriqlari bo'yicha harakatning yo'nalishini aniqlashda “tektonik gil”ning ( Tog’ jinslarining bir-biriga ishqalanishi natijasida maydalangan uni) roli kattadir. Yoriqlarni to'ldiruvchi tektonik gil qatlamlarining ajralgan yuzasi yo'nalishiga tomon engashgan bo'ladi. Tektonik gillar yon jinslar tirnalishidan yoki yoriqlarda hosil bo'lgan minerallanishdan paydo bo'lganligini mikroskop ostida ko'rib aniqlash mumkin. Ajralgan strukturalarning geologik qidiruv ishlarida ahamiyati katta. Bu strukturalar rudaga boy gidrotermal suyuqliklarning harakatlanishi uchun eng qulay joy hisoblanadi. Shuning uchun ham geologlar ma’danlarni izlashda bunday tektonik strukturalarga katta ahamiyat berishlari lozim. 
11-chizma. Xususiy va umumiy burmalarning elementlari: а) deformatsiyalangan yuzaning kesmasi; б) xususiy burmа; в) umumiy burma 
12-chizma. Burmalarning geometrik xususiyatlari а – yassi o’q yuzasiga silindrik burma; б – yassi o’q yuzasiga ega yuzasiga ega nosilindrik burma; в – silindrik o’q yuzasiga ega silindrik burma; г – silindrik o’q yuzasiga ega nosilindrik burma; д – egri o’q yuzasiga ega nosilindrik burma.  
Nazorat savollari Burma deb nimaga aytiladi? Burmalar qanday va qayerlarda hosil bo’ladi? Antiklinal va sinklinal burmalarning hosil bo’lishi? Antiklinal va sinklinal burmalar qayday elementlarga ega? Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Qodirov M.X., Shoraxmedov Sh.Sh. Geologiyadan amaliy mashg’ulotlar. Toshkent 1984 yil. 2. Boboxo’jayev I.I Geologiya asoslaridan praktikum. Toshkent 1978 yil. 8-AMALIY ISH GEOLOGIK XARITALARNI O’QISH Ishdan maqsad: Talabalarga geologik xaritalarni o’qishni o`rgatish. Kerakli asbob va materiallar. 1. Geologik xarita 2. Tog’ jinslari va minerallar 3. Shartli belgilar chizmalari 4. Joyning sxematik geologik xaritasi 5. To’rtlamchi davr yotqiziqlari xaritasi Umumiy tushuncha Geologik xaritani qo’yidagi tartibda o’qish tavsiya etiladi: 1. Xaritaning nomi, masshtabi va qabul qilingan shartli belgilar bilan tanishish. Geologik kartalar yer shari yoki bir bo’lagining geologik tuzilishini ma’lum masshtabda berilgan shartli belgilar asosida berilgan tekislikdagi grafik tasviri tushuniladi. Geologik kartalariga nazar solsak unda alomat belgilar (rangi, shtrixovkasi, harfli indekslari, gorizontal yoki texnologik yoziqlar) topografik kartani asos qilib olib kartaga tushurilgan yoki unda daryolar, dengizlar, aholi yashash punktlari, yo’llar, joy rel’efi haqida ma’lumotlar gorizontallar yordamida yoki boshqalar ko’rsatiladi. 2. Relyef turlarini ajratish va tavsiflash. Xaritada tog’li (juda ham baland tog’lar – absolyut balandligi 2000 m dan yuqori; o’rtacha balandlikdagi tog’li- absolyut balandligi 700-2000 m; past tog’li- absolyut balandligi 700 m dan kam), tekislik va past-baland ko’rinishdagi relyeflarni ajratish lozim. Ayniqsa relyefning yirik tektonik, erosion va akkumulyativ shakllariga e’tibor berish kerak. 3. Xaritada relyefning tuzilishini ko’rsatuvchi gorizontal chiziqlarning joylashishi, tog’ jinslarining holati va stratigrafik chegaralariga e’tibor berish. Ilgari aytib o’tilgandek, to’rtlamchi davrgacha paydo bo’lgan jinslar gorizontal holatda yotgan bo’lsa, qatlamlar orasidagi chegaralar gorizontal chiziqlarga parallel, monoklinal holatda yoki bukilmalar hosil qilib yotgan bo’lsa, bir necha gorizontal chiziqlar bilan kesilgan bo’ladi. Agar qatlamlarning birlamchi yotish holatlari uzilmalar, bukilmalar ta’sirida o’zgargan bo’lsa u holda maydonda ko’p uchraydigan yirik bukilmalarning cho’ziqligini va qatlamlarning yotish elementlarini aniqlash kerak. Ayniqsa magmatik tog’ jinslarining yer yuzasiga chiqqan qismlariga va qatlamlarning yoriq bo’ylab siljishiga e’tibor berish lozim. Shuningdek, geologik strukturalar bilan relyefning o’zaro bog’liqligini ham hisobga olish zarur. 4. O’rganilayotgan maydon yer qobig’ining geosinklinal yoki platforma qismiga ta’luqli ekanligini aniqlash. Geosinklinal qism yer qobig’ining kuchli burmalanishi va mayda bo’laklarga (qismlarga) bo’linishi, cho’kindi jinslar qalinligi ko’pligi, magmatik va metamorfik jinslarning ko’p tarqalganligi va juda baland tog’li relyeflarning ko’pligi bilan ajralib turadi. Platforma qismida esa yer yuzasining relyefi tekis, bukilma va uzilmalar rivojlanmagan, cho’kindi jinslarining qalinligi kichik va magmatik jinslar kam tarqalgan bo’ladi. 5. Tog’ jinslarining litologik tarkibini, yotish holatini, yoshini hisobga olgan holda maydonni tegishli rayonlarga ajratish.
tektonik harakatlar natijasi orqali ifodalanadi. Yer qobig’ining yuqoriga asta-sekin ko’tarilishini yoki pastga cho’kishini, egilishini va bukilishini, qatlamlarning burmalar hosil qilib siqilishini, yoriq va uzilmalar paydo bo’lishini va ular orqali qatlamlarning bir-biriga nisbatan surilishini, hamda bukilma va uzilmalarni yuzaga keltiruvchi tebranma harakatlarga tavsif beriladi. Qatlamlarning birlamchi yotish holati o’zgargan yoki uzilmalar va yoriqlar bilan bo’lingan bo’lsa u holda nisbatan yirik bukilmalar elementlari va cho’ziqlik chegaralari aniqlanadi. Ayniqsa qatlamlarning yoriqlar bo’yicha siljishiga, sbros, vzbros, graben, gorst ko’rinishdagi burmalarga, magmatik va metamorfik jinslarning yer yuzasiga chiqqan qismlariga e’tibor beriladi. Tekshirilayotgan maydon yer qobig’ining geosinklinal yoki platforma turiga mansubligi aniqlanadi. 5. Maydonning geologik rivojlanish tarixi. Tuzilgan stratigrafik kolonka yordamida tog’ jinslarining paydo bo’lishi va geologik strukturalarning rivojlanishiga ta’rif beriladi. Yer qobig’ining ustki qismini-dengiz, quruqlik, tekislik va tog’larning uzoq geologik vaqt davomida o’zgarishi haqida ma’lumotlar beriladi. Arxey, proterazoy, paleozoy, mezazoy va kaynazoy eralariga oid o’zgarishlar, taktonik harakatlarga hamda hozirgi relyefni yaratuvchi jarayonlarga ta’rif beriladi. 6. Xulosa. Geologik kartani tahlil qilish asosida maydonning dastlabki geologik ta’rifi beriladi. Nazorat savollari Xarita deb nimaga aytiladi? Geologik kartalarning hosil bo’lish sharoitiga ko’ra turlari? Kartalarning masshtabiga ko’ra turlari? Kartadagi ranglarning asosi qilib nimalar olingan? 9-10-AMALIY ISH. TOG` JINSLARNI HOSIL QILUVCHI MINERALLARNI O`RGANISH. Ishdan maqsad: Talabalarga tog‘ jinslarni hosil qiluvchi minerallarni o’rgatish. Mineralogik tarkibi jihatdan tog' jinslari ikkiga bo'linadi. Monomineralli tog' jinslari. Polmineralli tog' jinslari. Agar tog' jinslari bir mineraldan tarkib topgan bo'lsa monomineralli tog' jinsi deb ataladi. Masalan, olivinitlar, dunitlar, ohaktosh, kvarts, marmar. Agar tog' jinslari bir necha minerallardan tarkib topgan bo'lsa polimineralli tog' jinslari deb ataladi. Ularga granit misol bo'la oladi, u kvarts, dala shpati, slyuda va amfibiol minerallardan tarkib topgan. Tog' jinslarining tuzilishi deganda ularning struktura va teksturasi tushuniladi. Tog' jinslarining strukturasi (tuzilishi) deganda ularning ichki jins hosil qiluvchi mineral zarralarining o'lchami, shakli, miqdoriy nisbati va zarralarining o'zaro bog'liqligi tushuniladi. Deyarli hamma magmatik, metomorfik jinslar hamda kimyoviy yo'l bilan hosil bo'lgan cho'kindi jinslar kristallangan strukturaga ega bo'lsa ko'pgina cho'kindi jinslar chaqiq va gil strukturali bo'ladi. Tog' jinslarining teksturasi ularni tashkil etuvchi mineral zarralarning jinsda fazoviy joylashishi va jinslarning yaxlitlik darajasiga aytiladi. Minerаllаrning ishlаtilishigа qаrаb tuzilаdigаn klаssifikаtsiyasi: Mаsаlаn, qоrа mеtаllurgiya rudаlаri-gеmаtit, mаgnеtit, siderit, pirаlyuzit. Rаngli mеtаllurgiya rudаlаri: gаlеnit, sfаlerit, хаl’kоpirit vа h.k. Gеохimik klаssifikаtsiya-minerаllаr tаrkibigа хаrаkterli elеmеntlаrgа аsоslаngаn. Minerаllаrning хimiyaviy klаssifikаtsiyasi bоshqа klаssifikаtsiyalаrgа ko’rа ko’prоq qo’llаnilаdi. Biz umumiy geologiya to’g’risida A.G.Betextin taklif qilgan tasnif bo’yicha to’liq bo’lmasada bir necha bo’limlari va mineral sinflari bilan tanishib chiqamiz. Minerallar sof tug’ma elementlar, sulfidlar, galloid birikmalar, oksid va gidroksidlar, kislorodli tuzlar, karbonatlar, sulfatlar, vol’framat va molibdatlar, fosfatlar va silikatlar sinfiga bo’linadi. Sоf tug’ma elеmеntlаr Bu sinfgа yer qоbig’idа tаbiiy хimiyaviy birikmа hоsil qilmаy sоf yoki tug’mа hоldа uchrаydigan хimiyaviy elеmеntlаr kirаdi. Sоf hоldа uchrаydigan elеmеntlаrning sоni 30 dаn оrtiq, ulаr litоsfyerа, gidrоsfyerа vа trapоsfyerаlаrning umumiy mаssаsidаn 0,1% ni tаshkil etаdi. Metall xillariga oltin, kumush, mis, platina va nometall turlariga oltingugurt, grafit, olmos kiradi. Sul’fidlаr Sul’fidlar tarkibiga oltingugurtning S2 - anioni kiradi. Elementlarning oltingugurt bilan qo'shilib hosil qilgan birikmasi sul’fidlar deb ataladi. Ular tog' jinslarida, ko'pincha ma'danlar tarkibida ko'p uchraydi. Sul’fidlar sinfi 250 ga yaqin mineralni, ya'ni ma'lum bo'lgan minerallarning taxminan 10% ini tashkil qiladi. Ko'pchilik sulfidlar gidrotermal yo'l bilan hosil bo'ladi, biroq magmadan, uchuvchi komponentlaridan ham hosil bo'ladi. Gаllоid birikmalar Bu sinfgа vоdоrоdli kislоtаlаrining turlаri: ftоr, хlоr, brоm vа yоd hоsil qilgаn minerаllаr kirаdi. Yer po’sti tаrkibidа bulаrning 2000 gа yaqin minerаllаri bоr. Bulаrdаn Ftоr vа Хlоrlаr ko’p tаrqаlgаn. Ftоrlаr – NaF kislоtаsining tuzlаridаn hоsil bo’lgаn minerаllаri. Bulаr gidrоtermаl, hаqiqiy mаgmаtik vа pnеvmаtоloid jаrаyonlаridа hоsil bo’lаdi. Ulаrdаn bа’zilаri cho’kindi yo’l bilаn vujudga kеlаdi. Хlоridlаr - хlоridi minerаllаr (Nа, K vа MgS2 lаr). kumush, mis, qo’rg’оshin, simоb tuzlаri kаm uchrаydi. Ko’pinchа хlоridlаr ko’l vа dеngiz hаvzаlаridа kimyoviy cho’kindi tаriqаsidа vujudgа kеlаdi. Ulаr suvsiz vа suvli хlоridlаrgа bo’lingаn. Gаllоidlаr O’zbеkistоnning Qurаmа, Chоtqоl vа Hisоr tоg’ tizmаlаridа uchrаydi. Оksidlаr vа gidrоksidlаr Kislorod va suv bilan 40 ga yaqin elementlar turli xil birikmalar hosil qiladi. Yer po`stidagi oksidlarning umumiy og`irligi 17% ni tashkil etadi. Bundan 12% kremnezyom oksidi, 3,9% temir oksidi va gidroksidi, qolgan qismida aluminiy, marganes, titan va xrom oksidlari va gidroksidlari tashkil qiladi. Bu guruhga kiradigan minerallar sodda va murakkab oksidlar, gidroksidlar deyiladi. Tabiatda keng tarqalganlariga: kuprit - CuO, korund – Al2O3, gematit – Fe2 O3, ilmenit – FeTiO3 , megnetit - FeO Fe2 O3 , shpinel – MgAl2 O4 , xrizoberill – BeAl2 O4 , rutil – TiO2, kassiterit – SnO2, priluzit – MnO2 , uranit, kvars – SiO2 va boshqalar kiradi. Kаrbоnаtlаr Karbonatlar sinfiga 80 dan ortiq minerallar tabiatda keng tarqalgan. Bularga kalsit –CaCO3, magnezit – MgCO3, siderit – FeCO3 , smitsonit – ZnCO3, rodoxrozit – MnCO3, serussit – PbCO3, malaxit – Cu2 [CO3 ] (OH)2 , azurit – Cu3 [CO3]2, (OH)2 suvli karbonatlarga soda – NaCO3 10 H2 O kiradi. Kаrbоnаtlаr - yer po’sti umumiy mаssаsining 2 % tini tаshkil etаdi. Bu minerаllаr O’zbеkistоn territоriyasining hаmmа yeridа uchrаydi. Sul’fatlar Bu guruh minerallariga sulfat kislotaning selenatli va selenitli birikmalari kiradi. Bu sinfga kiruvchi minerallar 175 dan ortiq, ularning ayrimlari qo`shimcha anionlar [PO4], [AsO4](CO3] tufayli hosil bo`ladi. Sulfatlarning tuzilishida [SO4]-2 anionining ahamiyati ulkan, bunda olti valentli oltingugurtni kislorodni qurshab olgan va ular faqat yirik ikki valentli kationlar bilan birikishi natijasida barqaror panjaralar hosil qiladi. Sulfat minerallarini hosil qilishda faol kationlardan: Ca, Ba, Na, Pb, K, Mg, Cu, Zn ning roli katta Vol’framatlar va molibdatlar Bu guruhga 15 dan ortiq minerallar kiradi. Ularning aksariyati volfram va molibden kislotalarining tuzlari. Minerallarning asosiy qismini Ca, Fe, kamroq Pb, Mn+2, Cu+2, kationlar tashkil qilib, ba`zan o`zaro izomorf qatorlarini hosil qiladi. Vol’framat guruhiga gubnerit – MnWO – ferberit – FeWO4 izomorf aralashma qatori minerallari kiradi. Bularning ko`p xususiyatlari bir-biriga juda yaqin va tabiatda ular keng tarqalgan. Vоl’frаmаtlаr endоgеn shаrоitidа, yer po’stining chuqur qismlаridа skаrn vа gidrоtyerаl shаrоitlаrdа hоsil bo’lаdi. Vоl’frаmаtlаrning аsоsаn ikkitа minyerаli kеng tаrqаlgаn. 1.Vоlfrаmit 2. Shiееlit Volfrаm mеtаll qоtishmаlаridа ishlаb chiqаrishdа, hаrbiy tехnikа mеtаll ishlаb chiqаrishdа, bоshqа minyerаllаr tаrkibigа qоtishmа sifаtidа qo’shilаdi vа elеktrоlаmpаlаr, simlаrш ishlаb chiqаrishdа qo’llаnilаdi. Vоlfrаmаtlаrning minyerаllаri kаm tаrqаlishigа qаrаmаy O’zbеkistоndа Vоlfrаm kоnlаri vа uning zахirаlаri "Ingichkа" dеb nоmlаngаn vоl’frаm kоnidа mаvjud, Urgut yuqоrisidаgi Sаlguzоr ; tоg’lаridа "Yaхtоn" dеb nоmlаngаn vоl’frаm kоni, Sаmаrqаnddа "Ko’ktоsh" dеgаn kоn, Nurоtа tоg’ tizmаsidа "Lаngаr” dеb аtаlgаn vоl’frаm kоni tоpilgаn.
Ushbu guruh minerallari fosfor, margimush va vanadiylarning tuzlari bo`lib, tabiatda kam tarqalgan. Ularni hosil qiluvchi kationlar – Al, Fe, Mn, Ca, Zn, Cu va Rb. Fosfatlar, arsenatlar va vanadat minerallarining ichki tuzilishini tashkil qilishda qo’yidagi tetraedrlar radikali [PO4]-3, [AsO4]-3 va [VO4 ]-3 muhim hisoblanadi. Silikаtlаr Silikatlar sinfiga juda ko’p minerallar kiradi. Tabiatda ma’lum bo’lgan mineral turlarining taxminan 3/1 qismi silikatlarga to’g’ri kaladi. A.YE. Fersmanning hisobiga ko’ra silikatlar yer po’stining 75% tashkil etadi. Juda ko’p silikatlar, hamma magmatik tog’ jinslarda ularning gidrotermal o’zgargan xillarida ham kontakt-metasomatil mahsulotlardagina emas, balki ularning nurash mahsulotlarida ham, juda ko’p cho’kindi tog’ jinslarida (asosan gil va gilli slaneslarda) ham, nihoyat xilma-xil kristallangan slaneslarda ham eng muhim jins tuzuvchi mineral bo’lib qoladi. Deyarli hamma foydali qazilma konlarining mineral tarkibida, faqat ruda minerallarining yo’ldoshi sifatida emas, balki ko’p hollarda qimmatli metallarga (Ni, Zn, Be, Zr, Li, Cs, Rb, U, TR va h.k.) ega bo’lgan mineral sifatida ham katta rol o’ynaydi. Silikatlardan iborat bo’lgan metallmas foydali qazilmalar ham juda ko’p. Bir qator silikatlar (zumrad, akvamarin, turmalin, topaz, rodonit, nefrit va boshqalar) qadimdan qimmatbaho hamda bezak toshlari sifatida ishlatilib kelinmoqda. 4-jadval
Download 1.47 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|