Kongo cho'kmasi va atrofidagi balandliklar kirish

KONGO CHO'KMASI VA ATROFIDAGI BALANDLIKLAR
KIRISH.
1. Geografik joylashuvi.
2. Geologik tuzilishi va relyefi.
3. Iqlimi va ichki suvlari.
4. Tuproqlari,o'simliklari va hayvonot dunyosi.
5. Tabiiy geografik rayonlari
a) Quyi Gvineya ko'tarilmasi.
b) Azande ko'tarilmasi
c) Lunda-Shaba ko'tarilmasi
d) Kongo cho'kmasi
6. Tabiiy resurslari va ulardan foydalanish,tabiatni muhofaza qilish.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati.

KIRISH
Kongo cho'kmasi ekvatorning ikkala tomonida, Atlantika okeani va Sharqiy Afrika tog'lari o'rtasida joylashgan. Shimolda uning chegarasi taxminan 5° sh.k, janubda 10° sh.k janubroqdan o'tadi. Bu hudud Kongoning o'rta oqimidagi tekis havzani va uning atrofidagi tog'li hududlarni Kongo havzasining suv havzasini va Afrikaning boshqa daryolarini ichiga oladi.
Havzaning relyefida bir necha bosqichlar yaqqol ajralib turadi. Uning eng past qismi Kongoning o'rta oqimida balandligi 500 m dan oshmaydigan keng tekislikni tashkil etadi. U asosan qadimgi ko'l allyuviylarining qalin qatlamidan iborat bo'lib, daryolar bo'ylab yosh allyuvial yotqiziqlar chiziqlari cho'zilgan. Tekislikning yuzasi deyarli butunlay tekis, chunki o'tmishda u Atlantika okeani tomon drenaj topadigan ko'lning tubi edi. Uning qoldiqlari May-Ndombe va Tumba ko'llari, Mezazoy davrining ko'l yotiqiziqlari ostida qadimgi muzlik tuzilmalarining tekis qatlamlari-paleozoy erasining oxirida janubiy yarim sharning keng hududlarini qamrab olgan kuchli muzliklar faoliyati mahsulidir. Janub va sharqda havzaning markaziy qismining tekis yuzasi relyefida keskin yaqqol ko'zga tashlanadigan qirrali 500-1000 m balandlikdagi platoga o'tadi. Uning paleozoy va mezazoy cho'kindi yotqiziqlaridan tashkil topgan yuzasi chuqur daryo bilan kesilgan, ko'p sharsharalari bo'lgan daralar. Vodiylarning bunday mezazoy erasining oxirida sodir bo'lgan ko'tarilishlar natijasida daryo eroziyasining qayta tiklanishi natijasi bo'lib, havzaning ushbu yuqori bosqichning shakllanishiga olib keldi.
Kongo havzasi har tomondan 2000 m baland va undan yuqori balandlikdagi platolar bilan yopilgan. Janubda Lund platosi qirralarda ko'tarilib, Kongo va Zambezi daryolari havzalari orasidagi suv havzasi bo'lib xizmat qiladigan o'ziga xos kengliklardagi tizma hosil qiladi.
Afrikaga umumiy tavsif.
Afrika Maydoni 29,2 mln km.kv (orollar bilan 30,3 mln km.kv ). Aholisi 1,1 milliard kishi (2014). Ekstremal nuqtalari: shimolda - Ben-Sekka burni (37 ° 21' sh.k), janubda - Igna burni (34 ° 52' j.k), g'arbda - Kabo-Verde yarim orolidagi Almadi burni (17 ° 33'g'.u), sharqda - Somali yarim orolidagi Ras-Xafun (51 ° 27 ʹ shq.u). Materik deyarli oʻrtada ekvator bilan kesib oʻtadi. Shimoliy yarim sharga Afrikaning kengroq qismi (Almadi burnidan Ras-Xafun burnigacha 7500 km), janubiy yarimsharga esa torroq qismi (taxminan 3100 km) toʻgʻri keladi. Afrikada 54 ta mustaqil davlat bor (2013).Afrika qirgʻoqlarini shimolda Oʻrta yer dengizi, sharq va shimoli-sharqda Hind okeani va Qizil dengiz, gʻarbda esa Atlantika okeani yuvib turadi. Afrika kengligi 120 km keladigan Suvaysh bo'yni orqali Yevrosiyo bilan tutashgan. 1859-1869 yillarda qazilgan Suvaysh kanali ikki materikni bir-biridan ajratib, Qizil va O'rta dengizlarni bir-biri bilan bog'laydi.
Eng tor joyi 13 km bo'lgan Gibraltar bo'g'ozi Afrikani Yevropadan ajratib turadi.Sohil chizig'ining uzunligi 30500 km. Sohillari yomon ajratilgan, marjon riflari kam uchraydi, qulay joylar kam. Eng yirik qoʻltiqlar: Gvineya, Gabes va Sidra. Eng katta yarim orol - Somali.Afrikaga (dunyo qismlari sifatida) Hindiston (Madagaskar, Komor, Maskaren, Amirante, Seyshel, Aldabra, Pemba, Mafiya, Zanzibar, Sokotra) va Atlantikadagi (Madeira, Kanar orollari, Kabo-Verde, Annobon , San-Tome, Prinsipi, Bioko va chekka orollar - Asension, Sent-Yelena va Tristan-da-Kunya) orollari kiradi. Orollarning umumiy maydoni 1,1 million km.kv.Afrika materiklarning eng issig'i hisoblanadi. Afrika ekvatorning har ikki tomonida joylashgan. Asosiy qismi tropik ekvotorial kengliklarda. Shuning uchun ham temperatura ko'pincha juda baland bo'ladi. Materik ichki qismlarining relyefi ancha tekis va atrofi berk bo'lganidan Afrika iqlimi o'ziga xos kontinentlardir.
Tekislik relyefining ko'pchilikni tashkil etishi va geografik o'rni materikda geografik zonallikning yaqqol namoyon bo'lishiga sharoit yaratgan. Tabiiy sharoiti nisbatan bir xil bo'lgan va deyarli kenglik bo'ylab cho'zilgan keng polosalar qonuniy ravishda ekvatordan shimol va janubga tomon almashina boradi. Zonal struktura materikning kattagina va relyefiga ko'ra bir xil bo'lgan shimoliy qismida yaqqol namoyon bo'lgan. Miloddan oldin ko'p asrlar ilgariyoq materikning soholiga va ichki rayonlariga Osiyo va Shimoliy Amerika xalqlari: finikiyaliklar, misrliklar, karfagenlar kelib turishgan. Ilk o'rta asrlarda Sharqiy va Shimoliy Afrikaga Arabiston yarim orolidan arablar kelgan.
XV asrda portugallar Hindistonga boradigan yo'l qidirib, Afrikaning sohillarini tekshirishgan. Bu esa qul savdosi hamda yevropaliklarning Afrika mamlakatlarini zabt etish davrining boshlanishi edi. XVIII asr oxirida va XIX asrda Angliya bilan Fransiya materikning ichki qismlarida bir qancha mustamlakalar zabt etdilar. Shundan keyin kashfiyotlar va tadqiqotlar boshlanib ketdi. 1788 yilda inglizlar Afrika ichki qismlarini kashf etishga yordam assotsatsiyasini tuzdilar. Bu assotsatsiya yirik ekspeditsiyalar tashkil qildi. Afrikadagi eng yirik daryolar: Niger, Nil, Kongo va Zambezi daryolari havzalarining tadqiq etishi bilan bog'liq asosiy geografik problemalarning hal qilinishi XIX asrdagi tadqiqotlarning ijobiy samarasi edi. Markaziy va Janubiy Amerikani o'rganishga ingliz olimi D. Livingston katta hissa qo'shdi. Bu olim 30 yil davomida (1843-1873 yillarda) Atlantika okeanidan Hind okeanigacha, Keyptaun burnidan deyarli ekvatorgacha bo'lgan katta maydonlarni o'rgandi.
XIX asrning ikkinchi yarmida Nil daryosi bilan Kongo daryosining suvayirg'ichidan o'lkalarni rus olimi V.V.Yunker o'rgandi. XX asrning birinchi yarmida butun kontinent yoki uning ayrim qismlari va o'lkalari geografiyasi bo'yicha yirik asarlar paydo bo'ldi.
1960 yildan Afrikani tadqiq etishda jiddiy qiziqishlar boshlandi, chunki bu davrga kelganda sobiq mustamlakalar o'rnida yosh mustaqil davlatlar paydo bo'la boshlagan edi. Bu davlatlarning ko'plarida sotsialistik mamlakatlar, birinchi navbatda Sovet Ittifoqining aktiv yordamida juda boy tabiiy resurslar, foydali qazilmalar, gidroenergetika resurslari, chuchuk yer osti suvlari va boshqalarni qidirib topish hamda ulardan foydalanish sohasida katta ishlar qilmoqdalar. Bundan tashqari, Afrikaninig turli rayonlarida bilimning xilma xil sohalari uchun katta nazariy ahamiyatga ega bo'lgan tadqiqotlar olib borilmoqda: Sharqiy Afrika rift zonalari oblasti kompleks o'rganilmoqda. Antropogen paleografiyasi, jumladan insonning dastlabki tarixi o'rganilmoqda va hokazo.
Afrika qirg'oqlarini Atlantika va Hind okeanlari o'rab turadi. Atlantika okeani Afrika qirg'og'i yaqinida yirik qo'ltiq Gvineya qo'ltig'ini hosil qiladi. Afrikaning kam parchalangan g'arbiy qirg'oqlari bo'ylab qambar (eni 100 km gacha bo'lgan) materik sayozligi polosasi cho'zilgan. Bu sayozlikning tik yonbag'ri suv osti platolariga va ularni ajratib turgan botiqlarga tik tushib borgan. O'rta Atlantika tizmasida sharqda Afrika ro'parasida chuqurligi 3000 m dan 7200 m gacha bo'lgan. Kanar, Yashil Burun, Gvineya, Angola, Kap va Aguliyas kotlovinalari joylashgan. Kotlovinalarning tubi tekis bo'lib, ayrim joylarda tog'lar ko'tarilib turadi. Bu tog'larning vulqonlardan iborat tepalari suv yuzasida Kanar orollari, Yashil Burun orollari va boshqa orollarni hosil qilgan. 22° j.k yaqinida Angola kotlovinasi bilan Kap kotlovinasi orasida Afrika qirg'oqlariga suv osti Kit tizmasi yondoshib kelgan.J
Atlantika okeanining Afrika qirg'oqlari yaqinida shimoliy va janubiy yarim sharlarning passat havo sirkulyatsiyasi asosiy o'rin tutadi. Natijada har ikkalasiyam shar oqimlaridek murakkab berk sistemalar vujudga keladi. Shimol va janubda yuqori kengliklarda ekvator tomonga sovuq oqimlar kanar va Bengaliya oqimlari oqib keladi. Bu oqimlar shimoliy va janubiy aylanma oqimlarning sharqiy tarmoqlari bo'lib, Afrikaning g'arbiy qirg'oqlariga ancha sovuq suvlar oqib keladi. Bengaliya oqimi esa ayniqsa kuchli, uning ta'siri ekvatorga seziladi. Afrikaning g'arbiy qirg'oqlari bo'ylab doimo esib turadigan janubiy yo'nalishdagi shamollar okeanning yuzasidagi suv qatlamini surib ketadi, natijada okean ostidan sovuq suvlar yuzaga chiqib, ekvator tomonga to'xtovsiz oqib turadi. Bo'r davri - Afrikaning markaziy va janubiy hududlarida olmosli kimberlit quvurlarining shakllanish davri bo'ldi. Afrikani shimol va janubdan o'rab turgan Hind okeanining shimoli-g'arbiy qismi Gondvananing parchalanib ketishi natijasida bo'r davridan keyin paydo bo'lgan. Bu qism tubining past balandligi bilan xarakterlanadi. Kotlovinalarni ajratib turadigan suv osti tizmalarining tepalari vulqon va marjon orollari shaklida suv yuzida ko'tarilib turadi.