Kongo cho'kmasi va atrofidagi balandliklar kirish

Iqlimi va ichki suvlari.
Ekvator chizigʻi materikni teng ikki qismga boʻlib turganidan Afrikaning ekvatordan shim. va janubiy tomondagi qismlari bir xil iqlim mintaqalariga ega: ekvator iqlimi zonasidan keyin ekvator musson iqlimi, tropik va subtropik iqlim zonalari keladi. Ekvatordan shim. va janubiy tomonda yil fasllari bir-biriga teskaridir, yaʼni shimolida yoz boʻlganida janubida qish boʻladi va aksincha, Janubiy yarim sharda yozda oylik oʻrtacha temperatura 30°dan ortiq boʻlganda, shim. qismida pasayib 10°, 25°ga tushadi. Yozda Afrikaning shim. yarmida oʻrtacha oylik temperatura 25°-30° (Sahroi Kabirda), janubiy yarmida esa 25°, eng janubida 12° boʻladi. Afrikadagi Tripoli shahri (Liviya) yaqinida Yer yuzida eng yuqori temperatura (58°) qayd kilingan. Kongo botigʻi va Gvineya qoʻltigʻining shim. sohilida juda koʻp (yiliga 1500-2000 mm) yogʻin tushadi. Afrikada eng seryogʻin joy Debunja (Kamerun togʻi etagi)da, yiliga 9655 mm yogʻin tushadi. Yogʻin miqdori, Sudanda janubidan shimolga tomon kamayib boradi. Qolgan rayonlarda ekvatorga hamda Hind okeaniga yaqinlashgan sari ortadi (200 mm dan 1500 mm gacha); Sahroi Kabirda, Kalaxarining janubi-gʻarbida va Namib choʻlida, iqlimni sovitib yuboradigan Bengaliya oqimi taʼsiri natijasida ahyon-ahyondagina bir oz yomgʻir (100-200 mm) yogʻadi. Afrikaning shim. va janubiy chekkalarida yomgʻir qishda (yiliga 600-700 mm) yogʻadi.
Afrikaning yer usti va yer osti suvlari uning ichki suvlarini tashkil qiladi. Ularni havzalar bo'yicha o'rganib chiqamiz. Bular Atlantika va Hind okeani havzalari hamda berk havzalardir. Afrikaning yer usti suvlari daryolar, ko'llar, suv omborlari, kanallardan iborat. Afrikaning eng yirik Nil, Kongo, Niger, Oranj daryolari hamda Viktoriya, Tanganika ko'llari Atlantika okeani havzasida joylashgan.
Nil - eng uzun (6671 km) daryo. U Sharqiy Afrika yassitog'ligidan boshlanadigan Oq Nil bilan Efiopiya tog'ligidan boshlanadigan Ko'k Nil irmoqlarining qo'shilishidan Nil nomini oladi. Uning irmog'i Kagera 3° j.kdan boshlanib, Viktoriya ko'liga quyiladi. Oq Nil shu ko'ldan oqib chiqadi. Nil daryosi O'rta dengizga quyilish joyida katta delta hosil qiladi. Yuqori va o'rta oqimlarida ostonalar ko'p. Suv qurilmaning 70%i sug'orishga, bug'lanishga va tuproqqa shimiga sarf bo'ladi. Vatandoshimiz Al-Farg'oniy (IX asr) birinchi bo'lib Nil daryosi misolida suv sarfini o'lchaydigan "nilometr" qurilmasini bunyod etgan.
Kongo (Zair) yordamga (4320 km) ko'ra Afrikada, lekin sersuvligi (1414 km.kub) va havzasining maydoniga (3691 ming km.kv) ko'ra dunyoda Amazonka daryosidan keyingi o'rinda turadi. Uning Lukuga irmog'i Tanganika ko'lidan boshlanadi. Daryoning suv sarfi yil davomida o'zgarmaydi. Bunga sabab yillik yog'inlarning bir me'yorda yog'ishidir. Kongo quyi va yuqori natijalarda ko'plab ostonalar va sharsharalar hosil qilgan. Jumladan, quyida keltirilgan Livingston sharsharalar guruhi mavjud. O'rta o'qishda ekvatorni ikki marta kesib o'tadi. U Nil daryosidan farq qilib, delta hosil qilmaydi.
Niger-samaraga va havzasining maydoniga ko'ra Afrikaning suv daryosi. Yuqori va quyi oqimlarida ostonalar va sharsharalar ko'p. O'rtada foydalanish Sahroyi Kabirga tutash tekis va botiq relyefli cho'l zonasidan oqib o'tadi. Daryo o'z yo'nalishini bir necha marta (shimolga, sharqqa, janubga tomon) o'zgartiradi. Quyi foydalanishda katta delta hosil qiladi.
Oranj daryosi Afrikaning janubida joylashgan. U sharqda Drakon tog'laridan boshlanib, g'arbda Atlantika okeaniga quyiladi. Daryo tor o'zandan oqadi. Ostonalar va sharsharalari ko'p. Kema qatnamaydi. O'rta qurilmalarda suvi cho'llarni o'zlashtirishga sarflanadi.
Afrikaning Zambezi, Limpopo, Rufiji, Tana, Jubba, Uabi-Shebelle va boshqa ko'plab kichik daryolari Hind okeani havzasidan o'rin olgan. Bulardan eng yirigi Zambezi daryosidir (uzunligi 2660 km). Daryoda ko'plab ostonalar va sharsharalar hosil bo'lgan. Quyi foydalanishda delta tarkib topgan va kemalar qatnaydi. Daryodagi Viktoriya sharsharasi keng (1800 m) suvni hosil qilib, 120 m balandlikdan tor daraga oqib tushadi. Bu dunyodagi eng kuchli va go'zal manzarali sharsharalardan.
Berk havzada joylashgan Shan daryosi Chad ko'liga quyiladi. Afrikaning barcha daryolarida baliqlar mo'l. Viktoriya, Tanganika, Nyasa ko'llari asosiy ko'rinadi. Viktoriya tektonik botiqda, qolgan ikkitasi Afrika yer yorig'ida, barchasi oqar ko'llardir. Chad, Rudolf, Rukva oqmas ko'llar guruhiga kiradi. Chad ko'liga yog'ingarchilik paytida daryolar ko'p suv chiqaradi. Bu yerga ko'l maydoni ikki baravar kengayadi.Rudolf va Rukva sho'r ko'llardir.
Yer osti suvlari. Afrikaning qurg'oqchil ostida yagona suv manbaiga ega. Sahroyi Kabir, Namib, Kalahari va Somali cho'llarida yer osti suvlari topilgan. Tadqiqotchilar moliyaviy chorva mollari uchun, balki ma'lum katta qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orish va bog'larni bunyod etish uchun yer osti suv havzalari borligini ishlab chiqqan.
Afrika ko'llari. Qit'aning asosiy ko'llari - Viktoriya, Nyasa, Tanganika va Chad. Viktoriya ko'li materikning sharqiy qismida joylashgan. U yer qobig'ining tektonik chuqurligida joylashgan. 68 000 kvadrat metr maydonni egallaydi. Suv omborining o'rtacha chuqurligi 40 m.Ko'l hajmi bo'yicha dunyodagi chuchuk suv havzalari orasida ikkinchi o'rinda turadi.
Markaziy Afrikadagi Tanganika - eng uzun ko'l. U 676 km ga cho'zilgan.Nyasa xuddi shu zonada joylashgan. Tanganikadan kichikroq. Ko'lning uzunligi 560 km.Relikt suv omboriga Chad ko'li misol bo'la oladi. Ya'ni, u o'tmishda mavjud bo'lgan ulkan suv omboridan qolgan. Hozirgi vaqtda u uzoq vaqt yog'ingarchilik bo'lmagan holda alohida kichik suv omborlariga bo'linishi mumkin. Suv sho'r. Ko'l materikning markaziy qismida joylashgan. Yer qobig'ining chuqurligida joylashgan. Uning o'rtacha chuqurligi atigi 1,5 m, eng muhimi 11 m gacha.