Конституциявий ҳУҚУҚ мавзу: Конституциявий ҳуқуқининг умумий тавсифи ва унинг назарий асослари

Ёдда тутинг:

Конституцияларнинг турланишига шакли, қабул қилиниш тартиби, амал қилиши ва бошқалар таъсир қилади.

Энг аввало Конституциялар ёзилган ва ёзилмаган Конституцияларга бўлинади. Аксарият мамлакатларнинг конституциялари алоҳида тартибда қабулқ илинган, ягона ҳужжат тартибида мавжуд бўлган Конституция бўлиб, улар ёзилган конституция деб эътироф этилади.
Айрим мамлакатларда Конституциялар ягона ҳужжат шаклида бўлмай, турли муносабатларни тартибга солувчи турли ҳужжатлар қабул қ илинган бўлиб, улар ҳам конституция ҳисобланади. Ҳатто конституциявий келишув ҳужжатлари, одатлар ҳам Конституция ҳисобланади. Бундай мамлактлар Конституциялари ёзилмаган Конституция деб ҳисобланади. (Буюк Британия, Швеция ва ҳоказо). Бундай мамлакатларнинг конституциялари ҳам кучли конституциявий тузум бўлишини таъминланмоқда.
Конституциялар яна қабул қилиниш тартибига қараб ҳам турланади.
Асосан Конституциялар лигитим восита орқали, яъни кўпчилик эътироф этган йўллар билан қабул қилиниши мумкин, халқ томонидан (референдум йўли билан) қабул қилиниши – Россия, Франция Конституциялари, Конституция қабул қилиш учун махсус чақирилган таъсис мажлиси томонидан қабул қилиниши АҚШ, Италия, Ҳиндистон конституциялари, ёки қонунчилик органи – Парламент томонидан қабул қилиниши мумкин (Ўзбекистон Конституцияси). Айрим мамлакатлар Конституциялари олдин парламентда қабул қилиниб, кейин референдум орқали қабул қилинган (Испания Конституцияси). Бундай тартибда қабул қилинган Конституциялар ҳадъя қилинмаган Конституциялар ҳисобланиб, уларни қабул қилиш тартиби демократик ҳисобланди. Жаҳон Конституциявий тажрибасида кам учрасада октроир (юқоридан ҳадъя қилинган) Конституциялар ҳам учрайди. Ўз давлати учун монарх-давлат бошлиғи томонидан ҳадъя қилинган конституция бунга мисол бўлади. Япония императори томонидан хадъя қилинган Конституция хадъя қилинган Конституциядир. Октроир Конституцияларининг иккинчи гуруҳига мустамлакачи давлат ўз мустамлакасига мустақиллик бераётганда қабул қилинган конституцияларни келтириш мумкин. Буюк Британия ўз қарамоғидаги кўпгина давлатларга Конституция ҳадя қилган.
Конституцияларни мамлакт доҳийси, йўлбошчиси номи билан аташ ҳам тажрибада маълум. 1936 йилги СССР Конституцияси Сталин Конституцияси, 1977 йилги СССР Конституцияси – Брежнев Конституцияси, 1993 йилги Россия конституцияси Ельцин Конституцияси деб ҳам аталади. Сабаби шу йўлбошчилар конституция қабул қилишда етакчи рол ўйнаган.
Конституцияга ўзгартириш киритиш тартибига қарб юмшоқ ва қаттиқ конституцияларга бўлинади. “Юмшоқ” конституцияга ўзгартириш киритиш тартиби оддий қонунга ўзгартириш кириш тартибига ўхшаган бўлади.
“Қаттиқ” Конституцияга ўзгартириш киритишда мураккаб тартиб ўрнатилган. Масалан шундай таклиф тушгандан сўнг муҳокама учун маълум вақт ажратилади, ўзгартириш киритиш учун мутлақ кўпчилик овози талаб этилади, агар Конституция федератив давлат Конституцияси бўлса, ўзгартиришни федерация субъектлари ҳам мақуллаши талаб этилади.
АҚШ Конституциясини ҳақиқатдан қаттиқ Конституция деса бўлади. Уни қабул қилинганлигига 225 йил ўтган бўлса унга бор йўғи 27 қўшимча киритилган, уни ҳам 10 таси дастлабки икки йилда 1787-89 йилларда киритилган.
Россия Конституцияси ҳам қаттиқ Конституция ҳисобланади. Ўзбекистон Конституциясига ўзгартириш киритиш учун оддий қонунларга нисбатан анча мураккаб тартиб ўрнатилган.
Бундан ташқари Конституцияларни вақтинча ва доимий конституцияларга бўлиш мумкин. Вақтинча конституциялар ўтиш даврида, кўпинча давлат тўнтаришларидан кейин қабул қилинади ва маълум вақт фаолият кўрсатади. Доимий Конституциялар муддати йўқ узоқ вақт давомида амалда бўлади. АҚШ Конституцияси ҳозир IV аср юзини кўрган энг кекса конституциядир.