Ko`rish idrokini tadqiq etish

Ko`rish sezgisi va idroki va uni o`rganish metodlari

R e j a :

1. 
   Idrok xossalarining umumiy tavsifi.
   
2. 
   Passiv va faol tuyish orqali shaklni idrok qilish.
   
3. 
   Idrokning konstantligini o`lchash.
   
4. 
   Ko`rish idrokidagi adaptatsiyani o`rganish.
   

Hozirgi zamon psixologiyasida ob`ektiv borliqni aks ettirishning bir nechta darajasi farqlanadi: sensor, pertseptiv (birlamchi obrazlar), tasavvur va xayol (ikkilamchi obraz), nutq- fikrlash darajalaridir. Idrok ham sezgilar kabi ob`ektiv borliqni bevosita aks ettiruvchi jarayonlar tarkibiga kiradi.

Idrok deganda, ob`ektiv vokelikdagi predmet va hodisalarning sezgi a`zolariga bevosita ta`sir etishi natijasidagi sub`ektiv aks ettirish tushuniladi. Bu ta`sir natijasida sub`ektda narsa va hodisalarning yaxlit obrazi shakllanadi. Sezgilardan farqli o`laroq idrok hissiy bilishning yangi bosqichi bo`lib, predmet va hodisalarni barcha xususiyatlari bilan birgalikda aks ettirilishidir.
Idrok obrazlarida ob`ektlarning muhim xususiyatlari: fazodagi joylashgan urni (lokalizatsiya), uzoq-yaqinligi, yo`nalishi, rel’efi, hajmi, davomiyligi, izchilligi va boshqalar aks ettiriladi. Bu xususiyatlar idrokning makon va zamondagi tuzilishini tashkil etadi. SHu bilan birga idrok modallik va intensivlik (jadallik) xususiyatiga ham ega. Idrokning modalligida analizatorlar qabul qilayotgan tashqi qo`zg`atuvchilarning sifat jihatdan farqlari ajratiladi. Intensivligi esa tashqi olamdan kelayotgan qo`zg`atuvchilarning miqdoriy quvvat ko`rsatkichlarini aks ettiradi.

Idrok ruhiy jarayon sifatida yana yuksakrok xususiyatlarga ham egadir. Bu xususiyatlar - predmetlilik, konstantlik, yaxlitlik, ma`lum tartibda tuzilganlik va umumiylikdan iborat.

Mazkur mavzuda biz tuyish va ko`rish idrokini eksperimental o`rganish metodlariga, ularni tahlil qilishining eng oddiy usullariga murojaat qilishimiz mumkin.
“Tuyish” tushunchasidan ikki xil o`rinda foydalanilishi mumkin. Birinchidan - teri sezgirligini ifodalash maqsadida. Bu holda uning - harorat, og`riq va taktil sezgirlik turlari farqlanadi. Ikkinchi tomondan - gaptik sezgirlik sifatida namoyon bo`lib, uning taktil va kinestetik turlari ajratiladi. Gaptik sezgirlik - paypaslab ko`rish orqali hosil bo`ladi. Agar ob`ekt qo`lda tinch holatda tursa, bu passiv tuyish bo`ladi. Tekshiriluvchi predmetni paypaslab ko`rganda faol tuyish haqida so`z borishi mumkin. Predmetni paypaslab ko`rish jarayonida ikki qo`l ham ishtirok etsa bimanual tuyish hisoblanadi. Predmetlarning shakli idrok qilishda aktiv va passiv tuyishning rolini aniqlash maqsadida quyidagi tajribani o`tkazish mumkin. Tajriba IV bosqichdan iborat. Har bir bosqichda qo`zg`atuvchi sifatida shakli va murakkabligi jihatidan turlicha bo`lgan 3 tadan figura yoki geometrik shakl beriladi. V bosqichda esa tuyish obrazlari hosil bo`lishida har ikki qo`lning o`zaro ta`siri o`rganiladi.
Tajriba jihozi - qattiq kartondan yasalgan burchaklari va shakli bir - biridan farq qiladigan geometrik shakllardir.
Tajriba natijalari I - IV bosqichlar uchun alohida va V bosqich uchun alohida tahlil qilinadi. Tekshiriluvchilarning javoblari 5 ballik shkala asosida baholanadi. Har bir bosqich bo`yicha o`rtacha qiymat aniqlanadi va xulosa chiqariladi.
Idrok sharoiti o`zgarsa ham tashqi muhitdagi predmet va hodisalarni o`zgarmasdan idrok qilinishi idrokning konstantligi deb aytiladi. Bu muammoning qiziqarli tomoni shundaki, tashqi olamdagi predmet va hodisalarni ko`z pardasidagi tasviri doimo o`zgarib turadi ammo idrok obrazi o`zgarmasdan turaveradi.

Ko`zning optik xususiyatiga ko`ra uch o`lchamli jismlar ko`z to`r pardasida ikki o`lchamli qilib aks ettiriladi. SHunga ko`ra teng bo`lgan, lekin turlicha uzoqlikda bo`lgan jismlar ko`z to`r pardasida turlicha hajmda aks ettiriladi.

Eksperimental tajribaga qo`yiladigan talablarga rioya qilgan holda konstantlik koeffitsientini aniqlash mumkin.

A
V₁

L₂

L₁

Tekshiriluvchining ko`zi bilan etalon kvadratli ekran o`rtasidagi oraliq L₁. _etalon kvadratning tomoni A ko`z tur pardasidagi tasvir V<sub>1</sub>. Ammo tekshiriluvchi A ga teng deb S ni tanlaydi. S. V dan katta A-V - 100 % idrokning konstantligini ifodalaydi. Bunday tuzatish, tekshiriluvchi etalonga teng kvadratni tanlanganda to`g`ri bo`lardi. Konstanlik hodisasi boshqacha ifodalanadi va u quyidagicha

S - V ning ayirmasiga teng bo`ladi. Konstantlik koeffitsienti quyidagicha hisoblanadi;

bu erda K - konstantlik koeffitsienti, A - etalonning real xajmi.
S - etalonning ko`rinadigan xajmi, V - kvadratning L <sub>2</sub> masofadagi tasviri, (L <sub>2 -</sub> L <sub>1</sub>) dan qanchalik kichik bo`lsa, V ham A dan shunchalik kichik bo`ladi. S - V nisbat idrokning nisbiy konstantligini bildiradi. A - V

Agar S q A, K q 100 % bo`lsa, S q V K q 0,0 % bo`ladi.

Optikadan ma`lumki, yorug`lik nuri ko`z qorachig`ida (gavharida) kesishib teskari tasvirni vujudga keltiradi. Obraz to`g`ri obraz hosil bo`lishi uchun teskari tasvirlarga asoslanish shartmi, degan savolga javob berish kerak bo`ladi. Bu savolga faqat eksperimental yo`l bilan javob berish mumkin. Agar maxsus (qisqartirib ko`rsatadigan) ko`zoynak orqali uzoq vaqt davomida qarab turilsa asta-sekin moslashish (adaptatsiya) vujudga keladi. Bunda ko`rish idrokning sifati ortib boradi. Vaqt qisqarib, ob`ektni aniq idrok qilish ortib boradi. Laboratoriya tajribasi orqali adaptatsiya koeffitsientini aniqlash mumkin.

bu erda t₁ va t₂ - I va II sinov paytidagi vazifani echish tezligining o`rtacha qiymati.
Idrok aniqligini hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi.

bunda l₁ - birinchi idrokning aniqligi, l _{2 -} ikkinchi idrokning aniqligi.
Eksperimental yo`l bilan geometrik shakllarni idrok qilishdagi illyuziyalarni ham o`rganish mumkin.
1. Bizni o`rab turgan va mavjud bo`lgan barcha narsa va hodisalar o`zga xos xususiyatlarga ega. Xususiyatlar bu predmetlarning belgilaridir. Belgi bu predmetni boshqalardan ajratadigan omilidir. Xususiyatlar bevosita bizning ongimizda aks etib, bunda sezgi organlari ko`rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish, teri tuyushni roli katta. Bu eng oddiy psixik jarayon bo`lib, narsa va hodisalarning xususiyatlari fizik jarayonlarni sezgi organlariga bevosita ta’sir etishi natijasida ularning xususiyatlarini alohida-alohida namoyon bo`lishi sezgi deb ataladi. Sezgi paydo bo`lishi uchun nima zarur? 1. Buning uchun biror sezgi organiga ta’sir etuvchi predmet zarur. 2. Sezuvchi apparat zarur.
Aks etish xususiyatiga va retseptorlarining joylashgan urniga qarab sezgilar odatda 3-guruhga ajratiladi. 1. Tashki muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan hamda tananing yuzasida retseptorlari bo`lgan eksterotseptiv sezgilar. 2. Tananing ichki a’zolarida va to`qimalarida joylashgan hamda ichki a’zolarning holatini aks ettiradigan retseptoralarga ega bo`lgan interotseptiv sezgilar. 3. Retseptorlari mushaklarda va paytlarda o`rnashgan propriotseptiv sezgilar: ular gavdamizning harakati va holati haqida axborot berib turadi. Ba’zi sezgi turlarida adaptatsiya hodisasi mavjud bo`lib, organizmning har qanday sharoitda ham tashqi muhitning o`zgarishlariga va taassurotlariga moslashish ko`nikish imkoniyatini beradi. Sezgilar doimo ta’sirning kuchiga bog`liq bo`ladi, shuning uchun sezgilar ma’lum chegara ichida hosil bo`ladi. Sezgilar doimo bir-biriga ta’sir etadi va o`zaro munosabatda bo`ladi. Analizatorning sezgilari insonning mehnat faoliyati jarayonida shakllanadi va takomillashadi.
Sezgining paydo bo`lish sxemasini quyidagicha ko`rsatish mumkin:
Sezgi jarayoni ob’ektiv olamni to`g`ri aks etishini ta’minlovchi tashqi qo`zg`atuvchilarni tanlash va energiyani qayta ishlovchi sensor harakatlar tizimidan iboratdir.
Sezgilarni o`ta miqdorda ko`pligi, hamda tashqi olam energiyasini ong hodisasiga aylanishi haqida aniq fikrlarni I.M.Sechenov bergan. Agar insonni uyg`oq vaqtini o`rta hisobda 12 soat deb olinadigan bo`lsa va har bir faza bo`yicha o`rta sonni oladigan bo`lsak, ko`rish sezgisini 5 qismchalarga bo`lsak, ko`z orqali 8 ming sezgi, quloqdan undan kam emas, muskullar harakatida esa undan ham sezgi yuzaga kelar ekan. Bir haftada u 56 ming, 1 oyda 204 mingni, 1 yilda 2 millionga yoqin sezgi hosil bo`ladi.
Idrokda esa doimo idrok etuvchi shaxsning hislatlari uning idrok etayotgan narsalariga munosabati, kishining extiyojlari, qiziqishlari, intilishlari, istaklari va his – tuyg`ulari u yoki bu tarzda aks etadi.
Idrok - bu narsa va hodisalarni bizni sezgi organlarimizga ta’sir etishi asosida ularni yaxlit obrazlarining yuzaga kelish jarayonlaridir. Idrok qiziqishlarimiz va irodamiz bilan qanday darajada bog`liqligiga ko`ra ixtiyoriy va ixtiyorsiz idrokka ajratilishi mumkin. Ixtiyoriy idrok kuzatishda yaqqol namayon bo`ladi. Kuzatish bu ma’lum anik anglashgan maqsad bilan qilinadigan hamda ixtiyoriy diqqat yordamida amalga oshiriladigan ixtiyoriy rejali idrokdir.
Psixologlarning fikricha inson nimaniki idrok qilsa, uni figura va fonda idrok qiladi. Figura shunday narsaki, uni aniq anglash, ajratish, ko`rish, eshitish va tuyush mumkin. Fon esa aksincha, noaniqroq, umumiyroq narsa bo`lib, aniq ob’ektni ajratishga yordam beradi. Masalan: gavjum bozorda ketayotgan taqdirda ismimizni birov aytib chaqirsa, darrov o`sha tarafga qaraymiz. Ism – figura bo`lsa, bozordagi shovqin-suron – fon rolini o`ynaydi. Idrok sezgi jarayonlaridan tashkil topadi. Sezgilar yaxlit tarzda idrok jarayonini ta’minlaydi. Idrok ongli, maqsadga qaratilgan murakkab jarayon bo`lib, unda shaxsning u yoki bu ob’ektga shaxsiy munosabati va idrokdagi faolligi aks ettiriladi.
2. Sezgilar uchun quyidagi xususiyatlar xos – adaptatsiya, sensibilizatsiya, senesteziya.