Korxonalarda marketing xizmatini boshqarishni tashkiliy tizimi

НАМАНГАН МУҲАНДИСЛИК-ҚУРИЛИШ ИНСТИУТИ

«МЕНЕЖМЕНТ» КАФЕДРАСИ
“САНОАТ КОРХОНАЛАРИДА ИШЛАБ ЧИЫАРИШНИ ТАШКИЛ ЭТИШ” ФАНИДАН
Мавзу: Korxonalarda marketing xizmatini boshqarishni tashkiliy tizimi

Курс иши

Бажарди: Кодиров Шерзод
Илмий раҳбар: проф. Р.Исматов

Наманган – 2023

Korxonalarda marketing xizmatini boshqarishni tashkiliy tizimi
Mundarija
Kirish…………………………………………………………………….
I BOB … Marketing va uning iqtisodiy ahamiyati

1. 
   Marketingning mohiyati va ahamiyati
   
2. 
   Marketing – biznes falsafasi
   
3. 
   Marketingning boshqaruv funksiyasi
   

II BOB… Marketingning tamoyillari, vazifalari va turlari

1. 
   Marketingning asosiy tamoyillari
   
2. 
   Marketingning maqsadi va vazifalari.
   
3. 
   Marketing turlari
   

III BOB…Marketingni tashkil etish tizimi
3.1. Marketingni tashkil etish tizimining mohiyati.
3.2. Marketingni tashkil etish prinsiplari.
3.3. Marketingni tashkil etish usul va uslubiyatlari

KIRISH
Ko‘pgina rahbarlar va tadbirkorlar o‘z biznes muammolari va kundalik faoliyatlari bilan shunchalik band bo‘ladilarki, bozordagi o‘z holatlarini baholash uchun vaqt sarflashni xohlamaydilar yoki vaqt topa olmaydilar. Shuni anglash kerakki, marketing tadbirkorlar uchun o‘z biznesini yaxshi anglash, o‘z mijozlariga yaqinlashish, yangi bozorlarni zabt etgan holda muvaffaqiyatli raqobatlashish va rivojlanish uchun muhim ahamiyatga ega. Shuni inobatga olib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Vazirlar Mahkamasining majlisida qilgan ma’ruzalarida: «Turli korxona va tarmoqlar faoliyatini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, qayerda rahbarlar marketing va marketing tadqiqotlari bilan jiddiy shug‘ullanayotgan bo‘lsalar, o‘sha joyda barqaror faoliyat ta’minlanmoqda, foyda va dividend olinmoqda, o‘z vaqtida ish haqi to‘lanmoqda»1 – deb ta’kidlagan edilar. Marketing – iste’molchilarning hozir va kelajakdagi talablarini qondirishga
qaratilgan tovarlar ishlab chiqarish va sotish, xizmatlar tashkil etish, natijada foyda olish bilan bog‘liq faoliyat turidir. Bularning barchasi endi ish boshlayotgan biznesmenlardan tortib, katta hayotiy tajribaga ega bo‘lgan tadbirkor, siyosatchi, san’atkor, sportchiga qadar marketing – bozor jarayoni to‘g‘risida chuqur bilimga ega bo‘lishni talab qiladi. Marketingning nazariy va amaliy asoslarini chuqur bilish tijorat xavf-xatarini o‘z vaqtida his qilish va kamaytirish, uning variantlarini hisoblashda mavjud bo‘lgan turlardan eng maqbulini tanlash, raqobat sharoitida bozorni yuqori sifatli tovar va xizmatlar bilan to‘yintirish, doimiy talab mavjud bo‘lgan sharoitda xaridorlarning turli guruhlari uchun sotish, narxini aniqlash va oqibatda ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bizning iqtisodiy adabiyotimizda marketing muammolariga bag‘ishlangan izlanishlar yetarli darajada emas. Chunki tom ma’nodagi bozor munosabatlari mamlakatimizda asta-sekin rivojlanib bormoqda. Sobiq sotsialistik jamiyatdagi ishlab chiqarish, savdo va umuman milliy iqtisodiyotning ko‘pgina sohalarida yakkahokimlik, reja va yuqoridan boshqarishning hukmronligi sababli marketing tushunchasi tom ma’noda amaliyotga kirib kelmagan edi. Lekin keyingi yillardagi o‘zgarishlar – iqtisodiy taraqqiyotimiz bozor iqtisodiyotisiz mumkin emasligini har tomonlama isbotlab berdi Bu esa o‘z navbatida qisqa davrda uning asoslarini o‘rganishimiz zarurligini ko‘rsatmoqda. Mana shunday biz uchun qiyin davrda, xorij marketing masalalarini yechishda to‘plangan boy tajribasidan foydalanmaslik kechirib bo‘lmas xato bo‘lar edi. Shuni ham unutmaslik kerakki, biz eng katta taqchillikni – vaqt taqchilligini ham yengishimiz zarur. Ayrim iqtisodchilar marketing faqat rivojlangan bozor sharoitidagina faoliyat ko‘rsatishi mumkin deb hisoblashishadi. Bizning fikrimizcha, aynan shu marketing jamiyatga tez, tejamli va talafotlarsiz bozor iqtisodiyotining kirib kelishi uchun ko‘proq yordam beradi. O‘tish davrida bozor iqtisodiyoti holatini aks ettiruvchi marketing prinsi plari bizga vaqtni boy bermasdan bozorni o‘zlashtirishda o‘z mustaqil yo‘limizni aniqlab olishimizga va huquqiy davlat qurishimizga yordam beradi deb umid bildiramiz. Qo‘lingizdagi qo‘llanma keyingi yillarda mamlakatimiz va xorij marketingini tashkil etish va amalga oshirishda to‘plangan boy bilimlarni o‘rganish asosida yuzaga keldi. Bu qo‘llanmaning maqsadi tadbirkorlarga marketing rejasini tayyorlashda,uni ishlab chiqishda foydalaniladigan asosiy tamoyillar bilan tanishishga yordamlashishdan iborat. Mamlakatimizda kichik tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchilarni bozorda o‘zlarining munosib o‘rinlarini egallashlarida marketingni samarali tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Iste’molchilarning didiga mos tovarlarni va xizmatlarni shakllantirishda, raqobat kurashida muhim va hal qiluvchi ahamiyatga molik bo‘lgan marketing faoliyatini amalga oshirish hozirgi kunda eng dolzarb masalalardan biridir. Marketing – bozorda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni faollashtirish shakllarini, tovarlarni ishlab chiqarish hamda sotish muammolarini yechish, bozorda vujudga keladigan o‘zgarishlarga tezda moslashish, iste’molchilarga tabaqali yondoshish, raqobatbardosh yangi tovarlarni vujudga keltirish va ularni ishlab chiqarishni tashkil etish, bozor konyunkturasini o‘rganish va bashorat qilish hamda ta’sirchan reklamani rivojlantirish masalalarini o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan.Marketing iste’molchilarning hozirgi va kelajakdagi talablarini qondirishga qaratilgan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish hamda sotish natijasida foyda olish bilan bog‘liq faoliyat turidir.Marketing fani raqobatni, iste’molchilar xulqini modellashtirishni, tovarning sifatini, uning raqobatbardoshligini, mijozlarni rag‘batlantirishni,reklamani va bozorni chuqur o‘rganadi.Marketing bu biznes falsafasi, fikrlash tarzi va iqtisodiy tafakkur yo‘nalishi, tadbirkorlik faoliyati va butun iqtisodiyot bo‘yicha amaliyot faoliyatidir. Ushbu o‘quv-amaliy qo‘llanma Respublikamizda mavjud barcha o‘rta maxsus kasb-hunar kollejlarining iqtisodiyot yo‘nalishida tahsil oluvchi o‘quvchilarga mo‘ljallangan.

I BOB. MARKETING VA UNING IQTISODIY AHAMIYATI

1 Marketingning mohiyati va ahamiyati
Marketing – (Marketing) ingliz tilidan olingan bo‘lib, bozor faoliyatinio‘rganish ma’nosini anglatadi.Marketing – bozorda iste’molchilarga mahsulotlarni to‘g‘ri shakllangan narxlarda yetkazib berishni o‘rgatadi. Marketing – ayirboshlash yo‘li bilan ehtiyoj va talablarni qondirishga yo‘naltirilgan inson faoliyatining turi, bozordagi barcha qatnashchilarning o‘zaro manfaatlariga asoslangan harakatlarini, talabni shakllantirish va qondirish uchun birlashtirishdir. Marketing – bu tovar harakatining barcha bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi, talab va taklifni o‘rganish, mahsulot ishlab chiqarish dasturini yaratish, sotish va iste’mol qilish bilan bog‘liq bo‘lgan turli xildagi xizmatlar ko‘rsatish vaiste’moldan chiqqandan keyin u tilizatsiyalashni tashkil qilish kabi bozormuammolarini yechishda yaxlit-tizimli (kompleks-sistemali) yondashishdir.Мarketing XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida xaridor talabiniqondirishga mo‘ljallangan, korxonalarning ishlab chiqarish-sotish, savdofaoliyatlarini tashkil qilish va boshqarish tizimi sifatida paydo bo‘lgan. Biroq,sobiq sotsialistik, moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini reja asosida, ma’muriy boshqarish asos bo‘lgan jamiyatda, marketingni eng dastlabki tashkilbo‘lish zarurati, negizi ham o‘z-o‘zidan yaroqsiz, keraksiz holga keldi. Ayniqsa, 50–80-yillardagi xo‘jalik yuritishda baholashdagi yalpi miqdoriy ko‘rsatkichlarning ustunligi, yirik xo‘jalik va vazirliklarning yakkahokimligi noshud, kun sayin yemirilib borayotgan, «kasallangan» xo‘jalik mexanizmining yaratilishiga olib keldi. Xarajatlarning o‘sib borishiga asoslangan iqtisodiyot – asosiy maqsad sifatli tovar ishlab chiqarish, pirovard mo‘ljal, xaridorlar talabini qondirish va fan-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilishni tezlashtiruvchi o‘zgaruvchanlik, moslashuvchanlik kabi ishlab chiqarishni rag‘batlantiruvchi harakatlardan mahrumdir.Ishlab chiqarish va umuman xo‘jalik yuritishga marketing nuqtayi nazaridan yondashish xaridorga ta’sir qilishning keng jabhalarini o‘z ichiga oladi. Bu bozor uchun bo‘lgan raqobat kurashining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga olib keladi. Bozor doirasida sabab-natija aloqalarini tahlil qilishning 6 maxsus usullarini qo‘llab, xaridorlar talabi, ehtiyoji, didi va ta’bi to‘g‘risida axborotlar to‘plab, korxona va tashkilotlar, marketing konsepsiyasi u yoki bu tovarga va xizmatga xarid qiziqishini shakllantirish uchun iqtisodiy, tashkiliy, texnik va ijtimoiy (sotsial) yo‘nalishlarni tashkil qiladi. Ular talabni mumkin bo‘lgan rivojlanish istiqbolini aniqlaydilar, uni maqsadli yo‘nalishini shakllantirish uchun qarorlar qabul qiladilar va ko‘rilgan tadbirlar samaradorliginialbatta nazorat qiladilar. Xarid masalaga marketingli yondashishdagi har tomonlama tahlilning o‘ziga xosligi, bozordagi yuz beradigan jarayonlarni hisobga olishgina emas, balki ishlab chiqarish korxonalari, tovarlarni yetkazib beruvchi vositachilar, ulgurji va chakana savdo korxonalari hamd ular bilan bog‘liq boshqa barcha tashkilotlarning bozor bo‘g‘inlari tizimidagi tezkor va uzoq vaqtga mo‘ljallangan aniq maqsadlarini o‘zgarishini tahlil qilishdir. Marketing xo‘jalikning ma’lum bir tarmog‘iga, masalan, ishlab chiqarishga yoki savdoga taalluqli deb o‘ylash noto‘g‘ri bo‘lur edi. U bozorga xizmat ko‘rsatuvchi barcha xo‘jalik subyektlarini o‘z ichiga oladi va ulardan birgalikda va yaxlit (kompleks) foydalanilganda, birgalikdagi faoliyatning so‘nggi natijasi uchun umumiy strategik yo‘nalishi mavjud bo‘lgan holdagin uning vosita va usullari samarali natija beradi.Bizning iqtisodiyotimiz sharoitlaridan kelib chiqqan holda, bundaynatijalar quyidagilar bo‘lishi mumkin: bozor va milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqqan holda iste’mol tovarlari ishlab chiqarish va xizmatlarni tashkil qilish, tovar aylanishi miqdori va tarkibini shakllantirish, bozor talablari nuqtayi nazaridan milliy iqtisodiyotning istiqbolini aniqlash va hokazolar. Marketingli yondashish, markazdan turib boshqarish va rejalashtirishdan nima bilan farq qiladi? Bunda korxona va tashkilotlarning ish amaliyotida bozor talabi umuman hisobga olinmas edi. Marketing esa sotish uchun taklif qilinayotgan tovarning ham, unga almashinadigan va aholining turlicha bo‘lgan tabaqalarining daromadlariga asoslangan pul oqimining ham aniq manzili bo‘lishini talab qiladi. Markazlashtirilgan rejalashtirishdagi yalpi-qiymatli yondashuv pul vaayniqsa, tovar masalasini hech qanday boshqarmaydi, aksincha, uni ma’nosiz o‘rtacha xaridor deb ataluvchi xaridorga yo‘naltiradi. Hattoki, yetarli imkoniyatlar mavjud bo‘lgan holda ham, talab va taklif orasida muvozanat bo‘lmaydi, chunki korxonalar shunday sharoitda faoliyat ko‘rsatadiki, ular uchun bozor talablariga moslashishning keragi yo‘q bo‘lib qoladi. Faqat ishlab chiqarish rejasini bajarish va oshirib bajarish kerak bo‘ladi. Keyin bozorning o‘zi unga kelib tushgan tovarni yutib ketadi. Bizning iqtisodiyotimizda mavjud bo‘lgan doimiy taqchillilik qonuni shundan iborat edi. Bordi-yu ishlab chiqarilgan tovarning biron-bir qismi bozorda o‘ziga xaridor topa olmasa, korxona hech qanday zarar ko‘rmas va u hech qanday moddiy javobgarlikka tortilmas edi. Bunaqa «ish»dan kelib tushadigan zarar jamiyat «yelkasiga» og‘ir yuk bo‘lib tushar edi, xolos. Marketingli qarorlar qabul qilish korxonalardan bozorga mumkin qadar moslashishni va davlat iqtisodiy siyosatiga to‘liq javob berish bilan birga, ishlab chiqarishning samaradorligi va foydaliligini oshirish, mehnatnnatijalaridan moddiy manfaatdorlikni oshirishga asoslangan, o‘zining rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilishni har vaqtmtalab qiladi. Nima uchun bunday hol sodir bo‘ladi? Chunki, marketingli yondashuvda qiymat qonuni va tovar ishlab chiqarishning boshqa iqtisodiy qonunlari qat’iy amal qiladi. Ana shu asosida faqat bozorgina tovar-pul almashinuvini ta’minlaydi. Ishlab chiqilgan moddiy boyliklar pul ekvivalentiga almashtirilmas ekan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish tugallangan va to‘liq bo‘lmaydi va yangi ishlab chiqarish davri sikli boshlanishi o‘zo‘ zidan mumkin emas. Eng kam xomashyo, materiallar, mehnat va moliya resurslar sarfi bilan talabni ko‘proq, to‘laroq qondirishga imkon beradigan marketing strategiyasining ma’nosi ham ana shunda. Shunday qilib, marketing usullaridan foydalanish korxona manfaatlari va maqsadlarini, jamiyat maqsadlari va manfaatlari bilan birlashtiradi, iqtisodiyot taraqqiyotiga mikro va makroiqtisodiy yondashuv birligini ta’minlaydi.Respublikamiz o‘zining ijtimoiy maqsadlari va iqtisodiy dasturlarini faqat bozor mexanizmi orqaligina amalga oshirishi mumkin. Bunga biznikeyingi vaqtdagi tovar-pul munosabatlari va bozor iqtisodiyotining rivojiham ishontirmoqda. Bozor – tovar xo‘jaligining iqtisodiy kategoriyasi bo‘lib, tovar ishlab chiqarish va muomalasi qonunlari asosida tashkil etilgan ayirboshlashdir. Boshqacha qilib aytganda, bozor sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) va xaridor (iste’molchi) lar o‘rtasida sodir bo‘ladigan barcha iqtisodiy munosabatlaryig‘indisini o‘z ichiga oladi. Bozor aloqalari va munosabatlari oldi-sotdi akti sifatida oddiy tovar ayirboshlashdan tubdan farq qiladi. Bu avvalambor tovar-pul munosabatlarini takror ishlab chiqarishning mumkinligi va zarurligi hamda tovar xo‘jaligini yuritishning sharoitlarida ko‘rinadi. Bozor mexanizmi xaridor talabini qondirishga, ishlab chiqarish xarajatlarini qoplay olishga, barqaror ishlayotgan har bir korxonaning foydaliligini ta’minlashga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga manfaatdorligini paydo qilishga va mahsulot sifatini oshirishga qodir xo‘jalik yuritish qurolidir. Boshqaruvning iqtisodiy usullari amal qilgan sharoitda milliy iqtisodiyotning asosiy bo‘g‘ini bo‘lmish korxona va birlashmalarning huquq va mas’uliyatlari kengayadi, ularning tovar ishlab chiqaruvchilar sifatidagi roli oshadi. Tovar-pul munosabatlarining bundan keyingi rivoji iqtisodiyotning nodavlat sektori (kooperativlar, hissadorlik jamiyatlari, ijarachilik,xususiy ishbilarmonlik) ning kengayishi bilan bog‘liqdir. Respublikamiz korxonalarining chet el firmalari bilan hamkorligi, ishlab chiqarish vositalari bilan erkin ulgurji savdoga o‘tish ham tovar-pul munosabatlari ning mustahkamlanishiga va respublikamizda bozor munosabatlarining taraqqiyotiga xizmat qiladi.Tayyor mahsulotlarni sotishni – marketingning asosiy vazifasi deyishimiz unchalik to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki, sotishgacha har bir tadbirkor bozordagi muhitni, ya’ni iste’molchilarning sotib olish qobiliyati, didi, iste’molchilarga kerak bo‘ladigan mahsulotlar va ularni ishlab chiqarishgachan bo‘lgan jarayonlarni o‘rganib, ularni bozorga olib kelishlari va undan keyingina sotishni amalga oshirishlari mumkin.Marketing nafaqat mahsulotlarni reklama qilish yoki ularni sotish,balki bozorni o‘rganish asosida olib borayotgan faoliyatimizdan manfaat ko‘rish va faoliyatimizni rejali, tartibli olib borib yaxshigina foyda olishimiz ham demakdir. Marketingning asosiy maqsadlari talabni shakllantirish va rag‘batlantirish, sotish, bozordagi ulush va foydaning hajmini kengaytirish maqsadida qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlari va tadbirkorlik faoliyati ish rejalarining asoslanishini ta’minlashdan iborat. Kichik tadbirkorlik faoliyatlarini boshqarish jarayonida marketing bo‘yicha yondoshishning asosiy shiori bu – “ishlab hiqarilgan mahsulotni sotish emas, balki sotiladigan mahsulotni ishlab chiqarish” degan ibora mavjud. Bu tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarishni boshlash jarayonidan oldin aniq iste’molchilar ehtiyojlarini mukammal o‘rganishlari kerakligini, olingan ma’lumotlarga muvofiq mahsulotlarning kamchiliklarini tuzatishlari va takomillashtirishlari, faqat shundan keyin ushbu mahsulotni bozorga chiqishi kerakligini bildiradi. Marketing faoliyatida iste’molchilar asosiy o‘rinni egallaydilar.Tadbirkor o‘z iste’molchilari sonini ko‘paytirib borishga doim harakat qiladi. Buning uchun esa, u bozorni o‘rganib, yangi iste’molchilarga va o‘zlarining doimiy mijozlari uchun tovarlar va xizmatlar ko‘rsatish turlarini kengaytirib borishlari kerak. Marketingning mohiyati deganda, tadbirkorlik faoliyatini olib boorish jarayonida ishlab chiqariladigan tovarlar yoki ko‘rsatiladigan xizmatlarni iste’molchilarga ularning iqtisodiy-ijtimoiy darajasiga qarab va sotib olish imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda faoliyat olib borish tushuniladi.Tadbirkor o‘z faoliyati davomida marketing tadqiqotlarni olib borishni yaxshi anglashi kerak va ushbu sohani yaxshi bilishi lozim. Kichik tadbirkorlik faoliyatlarida faqatgina marketing bo‘limini olib borayotgan marketing tadqiqotlari qoniqtirmasligi kerak.Marketing tushunchasi keng qamrovli bo‘lib, buni nafaqat kichik tadbirkorlik faoliyatlaridagi marketing bo‘limi yoki xodimining ish olib borishi, balki hamma soha vakillari o‘z bilimi va vakolati doirasida olib brogan faoliyatlari yig‘indisigina bozorda ishonchli natijani kutish mumkin. Tadbirkorlikning samarali vositasi hamda asosi bo‘lib, marketing hisoblanadi, chunki u tadbirkorlik faoliyatida qaror qabul qilish va uni ishlab chiqishda hamda tadbirkorlik faoliyatini boshqarish tizimida, uni tashkil etishda, rejalashtirish va nazorat qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Marketing asosida bozorni har taraflama o‘rganish yo‘nalishlarining asosiylaridan quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish zarur: talabni o‘rganish;bozor tarkibini aniqlash; tovarni o‘rganish; raqobat sharoitlarini tadqiq qilish; sotish shakli va uslublarini tahlil etish.Marketing tadbirkorlik faoliyatining bozorda ishlash uslubi bo‘lib,iste’molchilar va ularning talab istaklarini o‘rganish, ularga mos tovarlar yaratish, narx belgilash, tovarlarni yetkazib berish, taqdim etish, sotish, xizmat ko‘rsatishni uyushtirish usullari, vositalari, tartib-qoidalari majmui hisoblanadi. Bularning hammasi birinchi asosiy maqsadga talab bilan taklifni o‘zaro muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.Marketing – iste’molchilar, bozorning aniq segmentlari talabini hisobga olish, aniqlangan talablarga mos yangi tovarni ishlab chiqish, rag‘batlantirish va reklama tadbirlari asosida uni sotishni tashkil qilish hamda tovarlar harakatini aniqlash konsepsiyasidir. Jahon amaliyoti tajribalari asosida o‘tkazilgan izlanishlar va statistic ma’lumotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, tashkil qilingan xususiy korxonalarning 50–60 foizi faoliyat yuritishning dastlabki 3 yili ichida inqirozga uchrashi mumkin. Agarda siz shu kabi xususiy korxonaning rahbari bo‘lsangiz va bu holatga duchor bo‘lmay desangiz o‘z ustingizda va ko‘zda tutgan rejalaringiz ustida ko‘p mehnat qilishingizga to‘g‘ri keladi. Xususiy korxonalarning inqirozga uchrashiga va yopilib ketishiga bir qancha sabablar ta’sir qiladi. Bu sabablar ichida asosiy o‘rinlardan birini marketing egallaydi.Xo‘sh marketing o‘zi nima? Bozormi? Sotuvlarmi? Yo‘q. Marketing— xaridorlar ehtiyojini qondirish va daromad olish maqsadida mahsulot, xizmat, qimmatli qog‘ozlar bozorida olib boriladigan keng qamrovli faoliyat turidir. Marketing ishlab chiqarish jarayonini bozor talablariga moslashtirish uchun xizmat qiladi.Marketing faoliyatini amalga oshirish muhiti quyidagi besh qismgabo‘linadi: – nazorat qilinadigan omillar; – nazorat qilinmaydigan omillar; – o‘z maqsadiga erishishni tashkil qilishda yutuqlar yoki muvaffaqiyatsizliklar darajasi; – teskari aloqalar – moslashuvchanlik.Kichik tadbirkorlik faoliyatini nazorat qilish jarayoni omillariga tad10 birkor tomonidan boshqarishni quyidagicha amalga oshirishi, ya’ni o‘zaro faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan qarorlarini amaldagi qonunchilikka binoan qabul qilishi, yuqori tashkilot rahbariyati tomonidan aniqlik kiritiladi. Ushbu nazoratni quyidagi chizmada ko‘rishimiz mumkin: Biznesda marketing tadqiqotlari Marketing tashqi muhiti Bozor tadqiqoti Imkoniyatlari Maqsadli bozor M a r k e t i n g d a s t u r I Nazorat Samara- Budjet Xodim- Kommu- Taqsi- Baho Tovar Bashoturlari dorlik xarajati lari nikativ mot siyo- siyo- rat siyosati siyosati sati sati qilish Tadbirkorlik faoliyati rejasi Yangi tovarlar Tovarlarni ishlab chiqish Kommunikativ siyosat Taqsimlash Bozor Iste’molchilar 1-chizma. Marketing faoliyatining chizmasi. Mamlakatimizda marketingning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobatning kuchsizligi.
2. Mahsulotlar ishlab chiqarish hajmining taraqqiy etmaganligi.
3. Taqsimlovchi va qayta taqsimlovchi vositachi tuzilmalarning an’anaviy kuchli ta’siri bilan asoslanadi.
Kichik tadbirkorlik faoliyatini marketing tadqiqotlari asosida nazorat qilinadigan hamda nazorat qilib bo‘lmaydigan sohalarining chizmasini quyidagicha keltirish mumkin: Nazorat qilinadi Nazorat qilinmaydi. Biznes boshqaruvi muvaffaqiyati yoki Iste’molchilar muvaffaqiyatsizligi Marketing Raqobat Hukumat qarori Iqtisodiyot Texnologiya Axborotlar
Marketing faoliyat yuritadigan atrof-muhit doirasi.
Marketingning tarkibiy tuzilishi mikromarketing va makromarketing
turlaridan iborat. Mikromarketing – tadbirkorlik faoliyatida ishlab chiqarishni
shakllantirish, mahsulotlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga borish
oqimini boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat hisoblanadi. Uning vazifasi
iste’molchilar talabini qondirish bilan bir qatorda tadbirkorning oldigaqo‘ygan maqsadlariga erishishdan iborat.

2-chizma.

Umuman bu ijtimoiy-iqtisodiyjarayon bo‘lib, mahsulot yoki xizmatlarga bo‘lajak (potensial) talab-tarkibnio‘rganish, shuningdek, ushbu talabni va taklifni shakllantirish,iste’molchilarga mahsuloti haqidagi axborotlarni berish, ishlab chiqarganmahsulotlarini tegishli joyga, kerakli vaqtda yetkazib berish yo‘llari bilano‘z maqsadiga erishishni qondirishni ko‘zlaydi.Makromarketing – tadbirkorlik faoliyatidan chetga chiqadi va turli korxonalar,birlashmalar, konsernlar, uyushmalar va tarmoqlar darajasidaamalga oshiriladi. Umuman kengroq ma’noda makromarketing tushunchasimamlakatning milliy iqtisodiyoti miqyosida mahsulotlarni yaratish va uningpirovard iste’molchiga tomon ko‘chish jarayonida qatnashadigan faoliyathamda tadbirkorlarni birlashtiradigan tizimdir. Ushbu tizim barcha ishlabchiqarish, savdo, transport, reklama, axborot va boshqa marketing vazifalarinibajaradigan xizmatlarni qamrab oladi. Makromarketingning vazifasi– butun mamlakat bo‘yicha marketing xizmatlari oqimini boshqarishni tartibga solishdan iborat. Marketing tashqi muhiti – tadbirkorlik faoliyati yoki boshqa kata tashkilotlar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va huquqiy omillar majmuidir. Umuman marketing ichki va tashqi muhitlarga bo‘linadi. Ichki muhitni shakllantiruvchi omillari tadbirkor tomonidan nazorat qilinadi, unda texnologik jarayonlarning moliyaviy ahvoli, tashkiliy tuzi12 lishi, bozorni tanlash va boshqalar bilan bog‘liqdir. Nazorat qilinadigan omillarni tadbirkorning o‘zi va uning marketing xizmati bo‘limi boshqaradi.Marketingni tashkil etish – marketing xizmatlarini boshqaradigan idoralarning tashkiliy ko‘rinishi bo‘lib, u yoki bu topshiriqni bajarish uchun bo‘ysunish va javobgarlikni belgilaydi. Jahon bozorida mahsulotlarning quyidagi xususiyatlariga alohida e’tibor beriladi:
– tovar rangi;– bog‘lami (g‘ilofi);– tashqi ko‘rinishi;– erganomik xususiyatlari ilova qilinadigan hujjatlar tavsifi, foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar va boshqalar.
Mahsulotning bir qismi zamonaviy degan maqomga ega va xaridorlar ularni ana shu xislati uchun sotib oladilar. Tovarni ishlab chiqarishdan oldin, uning iste’mol xususiyati tahlil qilib chiqiladi. Tovarni o‘rganish: raqiblar tovarlariga qaraganda o‘z mahsulotlarimizning yangiligi va raqobatbardoshligi, uning mahalliy qonunchilik tartib va qoidalari talabiga to‘g‘ri kelishi, hozirgi va kelajak iste’molchilar ehtiyojlarini qondira olish qobiliyatlari, xaridorlar talablari va davlat hujjatlari asosida modifikatsiyalash va hokazo. Xaridorlarni o‘rganish: mahsulotimizning asosiy iste’molchilari kimlar, uni ishlatish usullari, tovarning qaysi belgilari uchun iste’molchilar sotib olishyapti, iste’molchilarni sotib olishga nima majbur qilmoqda, iste’molchilarni xatti-harakatlarini shakllantiruvchi omillar, ehtiyojlari yaqin keladigan mijozlarni ajratib olish imkoniyati, iste’molchilar tarkibini narxlash, qondirilmagan iste’molchilar talabiga fan-texnika yutuqlari ta’siri. Bozor holatini o‘rganishda, uning geografik joylanish hajmi tovarlar va ishlab chiqaruvchilar tarkibi raqobatning shiddati konyunkturasi va uning istiqboliga ahamiyat beriladi. Bozor eng avvalo, butun bozor konyunkturasini kompleks tadqiq etish, ishbilarmon doiralar fikricha biznesmenga
xatolarga yo‘l qo‘ymaslik, xo‘jalik masalalarida bir qarorga kelishda qaltislikni
kamaytirishga yordam beradigan muhim omil hisoblanadi. Marketingni tashkil qilish – tadbirkor o‘z faoliyatini bir necha yo‘nalishda amalga oshirishi mumkin:1. Funksional – bunda javobgarlik, taqsimot, sotish, ta’minot va Tovar harakatini tashkil qilish tushiniladi. 2. Tovarning ko‘rinishi va ishlab chiqarish tamoyili bo‘yicha tashkil etish. Unda funksional tamoyillari asosida amalga oshiriladi .