Kreativ fikrlash

Nazorat va muhokama uchun savollar 
 
 
1. Noodatiy fikrlashning mazmun va mohiyati nimalardan iborat? 
2. Noodatiy fikrlashni shakllantirish usullarini tushuntiring? 
3. Noodatiy fikrlash mohiyati nimalardan iborat? 

---

77 
V BOB. “VERTICAL THINKING” (vertikal fikrlash) VA 
“LATERAL THINKING”(lateral fikrlash) 
 
5.1. Vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF) ta’riflari. 
5.2. VF va LF ning ahamiyati. 
5.3. VF va LF ning xususiyatlari. 
Mavzuni o’zlashtirish jarayonida talaba: 
− vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF), ularning mazmun-
mohiyati, shuningdek ularning o’ziga xos xususiyatlari haqida tasavvur 
va bilimga; 
− vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF) usullaridan 
foydalanish va jarayonda faol ishtirok etish, VF va LF ni tashkil etish 
qoidalarini tahlil qilish ko’nikmalariga; 
− muammoni hal qilishda VF va LFni samarali qo’llash, asosiy 
qoidalarga rioya qilgan VF va LFni tashkil etish, muammo va vaziyatga 
qarab VF yoki LFni turini tanlash, samarali usullardan foydalanish 
malakasiga ega bo’ladi. 
5.1. Vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF) ta’riflari 
Vertikal fikrlash - bu odatda tanlangan, analitik va ketma-ket 
bo’lishni o’z ichiga olgan muammolarga yondashuv turi. Buni lateral 
fikrlashga qarama-qarshi deb aytish mumkin edi.
14
Vertikal tafakkur 
ongsiz va ong ostidagi jarayonlar orqali qo’shimcha sezgi, tavakkal qilish 
va tasavvurni ishlatishni o’z ichiga olgan lateral fikrlashdan farqli o’laroq, 
ma’lumot olish yoki qaror qabul qilish uchun oqilona baholash orqali 
14
Whetten, David (2011). Developing Management Skills. Upper Saddle River, N.J.: Prentice Hall. p. 744. ISBN 978-
0-13-612100-8. 

---

78 
ko’proq ongli yondashuvdan iborat. Fikrlashning bunday turi odamlarni 
muammoni echishda ketma-ket yondashishga undaydi, bu erda ijodiy va 
ko’p yo’nalishli javob beparvo deb topiladi. Vertikal mutafakkirlar 
muvaffaqiyatsizlikka yoki qarama-qarshi fikrlashga yo’l qo’ymaslik uchun 
tashqi ma’lumotlar va dalillarga tayanishni afzal ko’rishadi. 
Muammolarni hal qilish usuli sifatida “vertikal fikrlash” tushunchasi 
birinchi marta Edvard de Bono tomonidan kiritilgan va uni 1970 yilda 
“Lateral Thinking: Creativity Step by Step” nomli nashridan boshlab 
topish mumkin. Kitobda vertikal fikrlash kontseptsiyasi “tanqidiy fikrlash” 
bilan juda ko’p o’xshashliklarga ega ekanligini ko’rish mumkin. De Bono 
o’z matnida bu ikki tushunchani ajratib turuvchi asosiy omil tanqidiy 
fikrlash faqat aql bilan o’ylashni o’z ichiga oladi, vertikal fikrlash esa 
shaxsdan muammo yechimini topishda tartibni qo’llashni talab qiladi, deb 
tushuntiradi.
15
Vertikal fikrlashda tanlangan, faqat harakatlanadigan aniq yo’nalish 
bo’yicha, shuningdek ketma-ketlikda harakat qilinadi. 
Lateral (yon tomondan) fikrlash - bu darhol aniq bo’lmagan fikrlash 
orqali bilvosita va ijodiy yondashuv yordamida muammolarni hal qilish 
uslubi. Unga faqat an’anaviy bosqichma-bosqich mantiq yordamida erishib 
bo’lmaydigan g’oyalar kiradi. Bu atama birinchi marta 1967 yilda Edvard 
de Bono tomonidan “Lateral Thinking Use” kitobida ishlatilgan. De Bono 
Sulaymon Hukmini lateral fikrlashga misol qilib keltiradi, bu yerda shoh 
Sulaymon bolaning ota-onasi to’g’risidagi nizoni bolani yarmini kesishga 
15
“Vertical Thinking Vs. Lateral Thinking”. Custom training and elearning, anywhere anytime!. Retrieved 2015-11-04. 

---

79 
chaqirib, o’z qarorini ushbu buyruq qabul qilgan reaksiyalarga qarab hal 
qiladi.
16
Edvard de Bono, shuningdek, yonma-yon fikrlashni hazil bilan 
bog’laydi, chunki tanish naqshdan yangisini kutilmagan uslubga o’tkazish 
borligini ta’kidlaydi. Aynan mana shu ajablanib, kulgi va yangi 
tushunchalarni vujudga keltiradi, bu dastlab aniq bo’lmagan boshqa fikr 
uslubini ko’rish qobiliyatini osonlashtiradi. De Bononing fikriga ko’ra, 
lateral fikrlash ijodkorlikning “vertikal” mantiq, muammolarni hal 
qilishning klassik usuli sifatida standart idrok etishdan ataylab 
uzoqlashadi.