Kukun olish va ishlab chiqarish jarayonining tahlili

1-jadval 
Qabul qilish usuli 
Usulning asosiy turlari 
Olingan kukunlar 
Oksidlar, galogenidlar 
va 
boshqa 
birikmalarning 
kamayishi 
Qotishmalar 
va 
birikmalarning sintezi 
Termal dissotsiatsiya. 
Bug‘lanish 
va 
kondensatsiya 
Elektroliz 
Suyuq 
metallarni 
purkash, qotishma-lar, 
birikmalar 
Maydalash 
Vodorodni kamaytirish 
Uglerodni kamaytirish 
Metallotermiya 
Plazmadagi tiklanish 
Oddiy sintez 
O‘z-o‘zidan 
tarqaladigan 
yuqori haroratli sintez 
Yuqori bosimdagi sintez 
Bug‘ kondensatsiyasi 
Birikmalarning 
parchalanishi 
Suvli 
eritmalarning 
elektrolizi 
Eritmalarning elektrolizi 
Gaz bilan purkash 
Suv bilan purkash 
Aylanadigan 
elektrni 
purkash 
Qo‘pol silliqlash 
Yupqa silliqlash 
Fe, Si, Mo, W, Co, Ni qotishmalari 
Fe, W, Nb, karbidlar, boridlar, 
nitridlar 
Ti, U, Th, Zr, CG, Be, Nb, ta, 
qotishmalar 
W, Mo, karbidlar, boridlar, nitridlar 
Karbidlar, 
nitridlar, 
boridlar, 
silitsidlar, nitridlar, intermetallidlar, 
qotishmalar 
Shuningdek 
Olmos, 
bor 
nitridining 
zich 
modifikatsiyalari 
Ni,Fe,V,Zn,Al,Mg,Mn,Be,Sn,Pb 
Ni,Fe,Co,Ag,Cu,Ti,Zr,U, Si3N4 
Fe, Cu, Ni, Ag, SN, qotishmalar 
Ti, Zr, Ta, Nb, Fe, Be, B 
Fe, Cu, Al, Pb, Zn, po‘lat va 
qotishmalar 
Shuningdek 
Issiqlikka chidamli qotishmalar, 
Titan, o‘tga chi-damli metallar va 
birikmalar Sinterlangan shimgich, 
katodli yog‘ingarchilik 
Mo‘rt 
metallar, 
qotishmalar, 
birikmalar 
Kukunlarni olish usullarini shartli ravishda ikki guruhga bo‘linadi. Mexanik 
usullardagi fizik-kimyoviy jarayonlarning roli sezilarli darajada seziladi, masalan, 
silliqlash yoki purkash mahsulotlarini oksidlash yoki intensiv silliqlash sharoitida 

---

Международный научный журнал № 1(100), часть 1 
«Научный Фокус» май, 2023 
657 
aralashmalarni "ishqalash" (ikkinchisi tarkibiy qismlarni birgalikda maydalash orqali 
qotishma kukunlarini ishlab chiqarish uchun mexanik qotishma uchun ishlatiladi). Shu 
bilan birga, yakuniy operatsiya sifatida ko‘plab fizik-kimyoviy usullar mexanik 
maydalashni o‘z ichiga oladi. 
Oksid kukunlarini ishlab chiqarish usullari ham xilma - xilligi bilan ajralib turadi-
qattiq fazali sintez, termal parchalanish, qo‘shma yog‘ingarchilik, kriyokimyoviy 
usullar va boshqalar [3, 14]. 
Ishlab chiqarish usuli zarrachalarning kattaligi va morfologiyasini, kimyoviy 
tarkibini, kukunlarning fizik, fizik-kimyoviy xususiyatlarini, ularning presslash va 
sinterlash xatti-harakatlarini aniqlaydi. Ko‘pgina metall kukunlari, qotishmalar, 
birikmalar bir necha usul bilan olinishi mumkin va optimal usulni tanlashda ikkita 
omil hal qiluvchi rol o‘ynaydi: tayyor mahsulotga qo‘yiladigan talablarni qondirish va 
iqtisodiy mulohazalar. 
Zarrachalar shakli va o‘lchamlari keng bo‘lgan deyarli har qanday kukunlarni 
ishlab chiqarishni ta'minlaydigan turli xil ishlab chiqarish usullarining boyligi chang 
texnologiyasining afzalliklaridan biri bo‘lib, uni yangi materiallar yaratishda juda 
moslashuvchan va ko‘p qirrali qiladi [1,14]. 
Materialning dispers holati va ixcham jismlar o‘rtasidagi sezilarli farq 
kukunlarning katta yuzasi bilan bog‘liq bo‘lgan ortiqcha sirt energiyasining mavjudligi. 
Kukun zarralarining kichik o‘lchamlari (taxminan ^ 0,01 mkm) bilan fizik 
xususiyatlardagi anomaliyalar paydo bo‘la boshlaydi [13]. Kukunlar ansamblining 
suyuq va qattiq jismlar o‘rtasida oraliq pozitsiyani egallagan o‘ziga xos bir-biriga 
bog‘liq bo‘lmagan jism sifatida jamoaviy harakati ixcham materiallar bilan 
taqqoslaganda o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Kukunlar ansamblining suyuq va qattiq 
jismlar o‘rtasida oraliq pozitsiyani egallagan o‘ziga xos bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan 
jism sifatida jamoaviy harakati ixcham materiallar bilan taqqoslaganda o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega. Dispers holatning qayd etilgan o‘ziga xos xususiyatlaridan tashqari, 
aralashmalarning ko‘payishi, toksikligi, yonuvchanligi, kristall tuzilishidagi nuqson va 
boshqalarni ham ko‘rsatish mumkin - bularning barchasi chang Materialshunoslik 
muammolarini bayon qilishda dispers holatning xususiyatlarini sinchkovlik bilan tahlil 
qilishni talab qiladi. 
Odatda kukunlarning xususiyatlari odatda fizik, kimyoviy va texnologik bo‘linadi. 
Shu bilan birga, to‘liqroq tavsiflash uchun fizik-kimyoviy va yopishqoq xususiyatlarni, 
ya'ni kichik zarralar ishtirokidagi holat diagrammalari yoki quyma jismlarning ichki 
ishqalanish parametrlari to‘g‘risidagi ma'lumotlarni ham ko‘rib chiqish maqsadga 
muvofiqdir. 
Quyida kukunlarning kattaligi va morfologiyasi, kristall tuzilishi va nuqsonlari, 
termal va termodinamik xususiyatlar, o‘tkazuvchanlik tipidagi xususiyatlar va 
boshqalar tavsiflanadi. Kukunlarning hajmi va morfologiyasi. Ushbu parametrlar 
kukunlarning deyarli eng muhim xususiyatlaridir, chunki ular asosan kukunlarning 
presslash va sinterlash xatti-harakatlarini, g‘ovakliligini, don hajmini va shuning uchun 

---

Международный научный журнал № 1(100), часть 1 
«Научный Фокус» май, 2023 
658 
sinterlangan materiallarning xususiyatlarini aniqlaydi . Dispersiya oralig‘ini taxminan 
quyidagi sinflarga bo‘lish mumkin: 0,001-0,1 mkm (UDP ultradispers kukunlari), 0,1 
mkm (ingichka dispers), 10-200 mkm (o‘rta dispers), 200-1000 mkm (qo‘pol dispers). 
Kukunlarning ayrim turlari uchun mahsulot va uning maqsadiga nisbatan boshqa 
tasniflar ham qabul qilinadi. Shunday qilib, temir kukunlari uchun dispersiya odatda 
to‘rtta sinf bilan tavsiflanadi: katta (> 450 mkm), o‘rtacha (160-450 mkm), kichik (< 
160 mkm) va juda kichik (< 56 mkm). Olovga chidamli metallar va qattiq qotishmalar 
ishlab chiqarishda qo‘pol taneli kukunlarga zarracha hajmi S 10 mikron bo‘lgan 
kukunlar kiradi. 
Monodispers kukunlari juda kam uchraydi. Deyarli har doim polidispers 
aralashmalari bilan shug‘ullanish kerak, ular uchun granulometrik tarkib haqida 
ma'lumot muhim, ya'ni.zarrachalarning o‘lchamlari bo‘yicha taqsimlanishi haqida. 
Granulometrik tarkibni aniqlash (granulometrik yoki dispersiyani tahlil qilish) bir 
necha usullar bilan amalga oshirilishi mumkin: 40 mkm gacha bo‘lgan zarralarni 
aniqlash uchun elak tahlili, mikroprezion elaklarda - 5 mkm gacha); sedimentatsiya 
tahlili (~50 mkm dan ~ 1 mkm gacha bo‘lgan zarralarni aniqlash uchun); 
konduktometrik tahlil (250-0,5 mkm); mikroskopik tahlil (100-1 mkm - optik 
mikroskopiya, 1-0,001 mkm - elektron mikroskopiya). 
Ushbu va boshqa granulometrik tahlil usullarining tafsilotlari haqida 
to‘xtamasdan, shuni ta'kidlaymizki, deyarli hech qanday usul dispersiyaning butun 
diapazonini qamrab olmaydi. Bu, shuningdek, zarrachalar shaklini o‘lchash natijalariga 
ta'siri, ularning aglomeratsiyaga moyilligi (yopishish) aniqlanadi; ayniqsa, nozik 
kukunlar va UDP bo‘lsa, dispersiyani o‘rganish uchun bir nechta usullardan 
foydalanish. 
Granulometrik tahlil natijalariga ko‘ra quyidagi miqdorlarni baholash odatiy 
holdir: zarrachalarning o‘rtacha diametri ularning soni bo‘yicha
⃗⃗⃗⃗ , o‘rtacha chiziqli 
diametri
⃗⃗⃗⃗ , sirtdagi o‘rtacha diametrlar
⃗⃗⃗⃗ va massa (yoki hajm) bo‘yicha 
⃗⃗ 
⃗⃗ 
: 
⃗⃗⃗⃗ ∑
∑
(1) 
⃗⃗⃗⃗ ∑
∑
(2) 
⃗⃗⃗⃗ ∑
∑
(3) 
⃗⃗⃗⃗⃗ ∑
∑
(4) 
bu erda n-zarralar soni i-bu o‘lchovli sinf. 
Jadval 2. 
Har xil mis kukunlarining zarracha kattaligi va tenglik koeffitsienti
⃗⃗ 
⃗⃗
Fraksiya,mk
m 
O‘rta 
o‘lcham 
D 
mkm 
Kukun 
elektrolitik kamaytirilgan atomizatsiya qilingan 
⃗⃗⃗⃗ , mkm
⃗⃗⃗⃗ , mkm
⃗⃗⃗⃗ , mkm
106-150 
128 
143 
1.12 
130 
1.02 
114.1 
0.89 

---

Международный научный журнал № 1(100), часть 1 
«Научный Фокус» май, 2023 
659 
75-106 
90.5 
101.5 
1.12 
100.5 
1.11 
79.4 
0.88 
53-75 
64 
79.9 
1.25 
74.5 
1.16 
62.5 
0.98 
45-53 
49 
63.5 
1.30 
60.5 
1.23 
50.1 
1.02 
38-45 
41.5 
52.9 
1.29 
47.9 
1.15 
41.1 
0.99 
Zarrachalar hajmini o‘lchashning bilvosita usuli o‘ziga xos sirtni aniqlashdir; 
sferik zarralar uchun diametrni o‘ziga xos sirt bilan bog‘laydigan nisbat quyidagicha: 
(5) 
bu erda S-o‘ziga xos sirt;
– mayda donador materiallar zichligi. 
(1)-(4) formulalar bo‘yicha
⃗⃗⃗ qiymatlari odatda mikroskopik, cho‘kindi va 
konduktometrik tahlillar ma'lumotlaridan aniqlanadi. Ishonchliligini oshirish uchun 
turli xil usullar, shu jumladan bilvosita usullar bilan olingan
⃗⃗⃗ ta'riflarining natijalari 
(3) va (5) formulalar yordamida hisoblangan
⃗⃗⃗⃗ qiymatlarini taqqoslash kerak. O‘rta 
va katta dispersli kukunlar uchun granulometrik tahlilning eng keng tarqalgan usuli bu 
elak tahlilidir. Uning natijalarini o‘rtacha chiziqli diametr bilan taqqoslash qulay. Biz 
buni turli xil kelib chiqishi (elektrolitik, kamaytirilgan va püskürtülmüş)mis kukunlari 
misolida, zarrachalarning sezilarli darajada farq qiladigan shakli bilan tasvirlaymiz (1-
rasm). 1) [16]. Jadvalda. 2 zarrachalar hajmini aniqlash natijalari keltirilgan turli 
fraksiyalar. 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki. 2 va shakl. 1, parametr£ ga qanchalik baland bo‘lsa, 
zarrachalarning shakli qanchalik murakkab bo‘lsa va ularning kattaligi qanchalik 
kichik bo‘lsa, o‘rtacha diametri taxminan 50 mkm bo‘lgan ma'lum bir maksimalni 
kuzatish mumkin. Maydalangan kukunlar uchun, elektrolitik va kamaytirilganlardan 
farqli o‘laroq, kichik fraktsiyalar zarrachalarning yanada muntazam shakliga ega. 
Tahlil paytida mikroskopik o‘lchov natijalari shuni ham yodda tutish kerakki, ular 
zarracha o‘lchamlarini maksimal barqarorlik holatida aks ettiradi. 
Tartibsiz geometrik shakldagi chang zarralari uchun ekvivalent diametrning 
tasviri kiritiladi (hajmi zarracha hajmiga teng bo‘lgan to‘pning diametri yoki maydoni 
zarracha proektsiyasining maydoniga teng bo‘lgan aylananing diametri) va shakl 
omillari haqida - cho‘zilish l, uzunlikning qalinlikka nisbati va tekislash b, kengligi va 
qalinligi nisbatiga teng. 1 = b = 3 holat uchun D ni mikroskopik usullar va elakdan tahlil 
qilish usuli bilan aniqlash natijalari 2,3 koeffitsientga farq qilishi mumkin va cho‘zilish 
effekti oblatelik ta'siridan ustun turadi [17]. 
Aglomeratsiyaning o‘rtacha sirt diametrlarini o‘lchash natijalariga ta'sirini sferik 
mis va volfram oksidi kukunlari ma'lumotlari bilan ko‘rsatish mumkin (jadval. 3) [17]. 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki. 3, faqat atomizatsiyalangan misning sferik, 
aglomeratsiyalanmagan zarralari uchun
ni aniqlash natijalarining maqbul mos 
kelishi kuzatiladi. Aglomeratsiyalangan volfram oksidi kukunlari uchun (2-rasm).
qiymatlari 1 - 2 tartibda farq qilishi mumkin. 

---

Международный научный журнал № 1(100), часть 1 
«Научный Фокус» май, 2023 
660 
1-rasm. Elektroliz (a), qaytarilish (b) va purkash (c) yo‘li bilan olingan mis kukuni 
(D - 106 + 150 mkm) zarralarining o‘tadigan yorug‘likdagi mikrograflari. 
Kukunlarning dispers tarkibini turli xil analitik funktsiyalar bilan tavsiflash 
mumkin, masalan, normallashtirilgan taqsimlash funktsiyasi yoki Rozin-Rammler 
formulasi: 
F(t)=100/√ ∫ ( 
)
, (6) 
F(D)=100[1-exp(-D/ 
)
a
], (7) 
bu yerda t=lg(D
i
/D
50
)/lg σ (D
50
-tahlil qilinayotgan namunadagi D
50
dan kichik 
yoki kattaroq zarrachalar soni (massasi) 50% bo‘lgan median diametri; σ - standart 
og‘ish); D