Kurs ishi ilmiy rahbar: Utepov a bajaruvchi: Dauletov z mundarija kirish

Maktab yoshidagi bolalarni oilada jismoniy tarbiyalash

Bolaning tarbiyasida oila katta rol o'ynaydi. Shunday qilib, bolaning jismoniy tarbiya bilan shug'ullanishi birinchi narsa - ertalab mashq qilishdir . Shogirdning ruhi qanday sport turi bilan bog'liqligini aniqlash va uni sport maktabi va fitness markaziga yozib olish muhimdir. Bolani faol dam olishni o'rgatish juda muhim: yurish, mashq qilish, bog'da yurish, bolalar sport maydonchasida o'ynash.

Shunday qilib, o'quvchini har tomonlama rivojlantirishda jismoniy tarbiyaning o'rni shubhasiz. Bolaga jismoniy tarbiyani muhabbat bilan tarbiyalash uchun ota-onalarning faol bo'lishi kerak, chunki ular bolaning asosiy namunasidir.
Bolalarning jismoniy rivojlanishi nafaqat suyak va mushak tizimini shakllantirish, balki ayrim ijtimoiy ko'nikmalar va shaxsiy munosabatlarga ega bo'lish uchun muhimdir. Barkamol, jismonan rivojlangan bola doimo faol, faol va o'z-o'ziga ishonchli bo'ladi. Bunday maqsadlarga erishish va maktabda jismoniy tarbiya olib borish. Maktabda jismoniy madaniyat: o'tkaziladigan standartlar
Maktabning jismoniy tarbiyasi an'anaviy tarzda issiq mavsumda - ko'cha stadionida, sovuq stadionda - jihozlangan sport zalida (qishki chang'i mashg'ulotlarini tashqari) o'tkaziladi. Bunday kasb-hunarlarga ajratilgan har bir xona yoki ko'cha hududi bir qator me'yorlarga to'la javob beradi: bu yerga mo'ljallangan maktab o'quvchilarining maqbul soni, echinish xonalari va yomg'irlar soni, shiftlar balandligi, shamollatish va isitish tizimlari, turli xil rivojlanish uchun zarur bo'lgan sport jihozlari mavjudligi e'tiborga olinadi. Darhaqiqat, jismoniy taraqqiyotning rivojlanishi, hozirda boshlang'ich maktabda jismoniy madaniyatning bir qismi bo'lgan "jismoniy madaniyat - ma'danlar" ni o'z ichiga oladi. Yuqori ta'lim muassasalarining aksariyat qismida, o'rta maktabdan allaqachon kuchlanish uchun zarur bo'lgan bu element bajarilmaydi. 1-dan 3-sinfgacha bo'lgan bolalar uchun jismoniy tarbiya
Kichik maktab o'quvchilari uchun jismoniy tarbiya, birinchi navbatda, badanning uyg'un rivojlanishida, qobiliyat, harakatlarni muvofiqlashtirishga qaratilgan. Ushbu davr mobaynida ko'pincha muhim ko'nikmalar o'rgatiladi:

• 
  harakatlar bilan nafasni to'g'ri birlashtiradi;
  
• 
  uzunlik va balandlikda sakrash ko'nikmalari;
  
• 
  Birdan ikki to'p to'plash va to'plash uchun;
  
• 
  to'pni golga burib yuborish;
  
• 
  sport va jamoaviy o'yinlar asoslari;
  
• 
  toshning asoslari;
  
• 
  suzish asoslari.
  

Bu yoshdagi bolalarning motorli faoliyati juda muhimdir, chunki 7 yoshdan 12 yoshgacha bo'lgan davr eng faol o'sishni tashkil etadi va tana yanada rivojlangan bo'lsa, bu bola tug'ilish davriga nisbatan ancha uyg'un bo'ladi.

O'rta va o'rta maktabda jismoniy tarbiya va sport Bolalarning katta yoshliligi, jismoniy tarbiya vositalarini qanchalik har tomonlama va qiziqarli bo'lishiga bog'liq. Sinflar, odatda, haftasiga ikki marta rejalashtirilgan bo'lib, maktab o'quvchilari muntazam ravishda foydalanishadi va hayotlari davomida sport o'ynashga davom etishadi. O'quvchilarning sport bilan shug'ullanishi uchun jismoniy tarbiya o'qituvchilari ko'pincha biron bir sohada o'zlarining rivojlanishini sezadilar va musobaqalarda ishtirok etishni yoki maktab doiralari va bo'limlarini tashrif buyurishadi. Bu nafaqat talabaning muvaffaqiyatli sportchi sifatida namoyon bo'lishiga imkon bermaydi, balki sportga qiziqish uyg'otadi.

Maktablarda terapevtik jismoniy tarbiya kamdan-kam hollarda, va odatda - bet darslar sifatida. Ajabo jismoniy yoki ruhiy rivojlanishga ega bo'lgan bolalar odatda jismoniy ta'limdan ozod qilinadi, garchi ular odatda boshqalarga o'xshamaydi. Ters holat faqatgina sog'liqni saqlash maktablari deb ataladi, bu erda mashqlar terapiyasi asosiy yo'nalishlaridan biri hisoblanadi.
Tez-tez uchraydigan birinchi muammo - yomg'ir va dam olish xonasining etishmasligi, ya'ni. maktab o'quvchilari mashg'ulotlarga borish istagini bildiradilar. Axir, jinsiy etuklik davrida terlash jarayoni ko'pincha juda zich bo'ladi, va dush olish imkoniyatidan mahrum bo'lganda, o'quvchilar butun darslarni o'tkazib yuborishga moyil. Yana bir muammo - bu sinfdagilarning shikastlanishlari tez-tez uchrab turishi. Bu aybdor va eskirib qolgan uskunalar va xavfsizlikka kam e'tibor va boshqa talabalarning ehtiyotsizliklari bo'lishi mumkin.
Bundan tashqari, ilmiy muvaffaqiyatga erishish uchun emas, balki jismoniy ko'nikmalarga qaratilgan baholashlar, ya'ni. jismoniy madaniyatga oid belgilar, sertifikatning o'rtacha balliga ta'sir qiladi, bu noto'g'ri. Axir bu aqli emas, balki baholanadigan fizikaviy xususiyatlardir.
Umumiy o’rta ta’limning jismoniy tarbiya fanidan Davlat ta’lim standarti, maktab o’quvchilarining (I-IX sinflar) jismoniy tarbiyasini amalga oshirishni mazmuni, sifati va talablarini belgilab beruvchi asosiy me’yoriy hujjat hisoblanadi. Uning mazmuni quyidagilardan iborat. O’quvchilar sog’lomlashtirish va jismoniy tarbiyaga oid quyidagi bilim, ko’nikma va malakalarni egallashlari shart. -ovqatlanish gigiyenasini bilish va unga rioya qilish. -o’zini o’zi tibbiy nazorat qila olish. -jismoniy mashqlarni bajarish qoidalarini bilish. -asosiy turkum harakatlar ko’nikmalariga ega bo’lish. -gimnastika mashqlarini bajara olish. -saflanish, yugurish, uzunlikka va balandlikka sakrash, muvozanat saqlash, osilish va tayanish mashqlarini bajara olish. -harakatli o’yinlarni va sport o’yinlaridan biror turini o’ynay olish. -jismoniy tarbiya bo’yicha mustaqil mashg’ulotlar o’tkazish uchun zaruriy bilimga ega bo’lish. -o’zini o’zi jismoniy jihatdan nazorat qilishning asosiy ko’nikmalariga ega bo’lish. -organizmning asosiy sistemalariga jismoniy mashg’ulotlarni ta’sirini bilish. -uzoq davom etadigan yugurishda o’zini o’zi nazorat qilish usullaridan foydalana olish. -chidamlilikni oshirishga qaratilgan mashqlarni mustaqil bajarish qoidalarini bilish va ularga amal qilish. -saflanish mashqlarini bajara olish. -100 metrgacha bo’lgan masofaga yugurish, 60-100 metr masofaga bosqich bilan estafetali yugurish, 2 km masofaga notekis joylar bo’ylab, bir me’yorda sekin yugurish mashqlarini bajara olish. -yugurib kelib uzunlikka "Oyoq bukish" usulida sakrash mashqini bajara olish. -gimnastika umumrivojlantirivchi mashqlar va sodda akrobatika mashqlarni bajara olish. 1. Jismoniy tarbiya ta’limining maqsadi va vazifalari O’zbekiston Respublikasining "ta’lim to’g’risida"gi qonuniga ko’ra (7-modda) davlat ta’lim standarti davlatning ta’lim sahosida o’z fuqoralari oldidagi va har bir fuqoraning davlat va jamiyat oldidagi majburiyatlarini aks ettiradigan asosiy hujjatlardan biridir. Ta’lim tarbiya muassasalarida ta’lim uzluksizligi davomida tegishli saviyani ta’minlovchi Davlat ta’lim standarti har bir shaxsga ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va shaxsiy muammolarni hal etishga to’laqonli kirishish imkoniyatini beradi. Ta’lim muassasasida jismoniy tarbiya fanining maqsadi-o’quvchilarning sog’ligini saqlash va mustahkamlash, jismoniy sifatlar va imkoniyatlarni rivojlantirish, ularda jismoniy madaniyat asoslarini shakllantirishni kafolatlovchi shart-sharoitlar yaratib berishga majburdir. Umumiy o’rta ta’lim uchun jismoniy tarbiya fani bo’yicha Davlat ta’lim standarti jismoniy tarbiya fani mazmuniga, o’quv yuklamasi hajmiga (o’quv rejasidagi o’quv soatlar), majburiy jismoniy tayyorgarlik darajasiga (jismoniy sifatlarning rivojlanishi, harakat, malaka va ko’nikmalarning shakllanishi), kun, hafta, yil davomidagi harakat tartibining majburiy hajmiga,
o’quvchilarning nazariy tayyorgarligiga (jismoniy tarbiya, gigiyena, shifokor nazorati, sport tibbiyoti, o’z-o’zini nazorat va boshqalar) qo’yiladigan talablar yig’indisini belgilab beradi. Mazkur standart o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalari, shuningdek, shaxsning asosiy ma’naviy, axloqiy va jismoniy sifatlari doirasini tartibga soladi, o’quv tarbiya jarayonida miqdoriy va sifat jihatdan baho berish tartibi va usullarini ko’rsatadi. Jismoniy tarbiya ta’limining asosiy vazifalari: -jismoniy madaniyat ta’limning darajasiga mosligi va barcha uchun barobarligini ta’minlash; -jismoniy tarbiya mazmunining xalqora mezonlarga mosligini ta’minlash, jismoniy tarbiya va sport sahosida o’quvchilarni jismoniy imkoniyatlari va bilimlariga ko’ra jahon darajasiga olib chiqish; -jismoniy tarbiya va ta’lim jarayonini ijtimoiy-davlat yo’li bilan tartibga solish; -turli yo’nalishlarda jismoniy tarbiya va ta’lim jarayonini nazorat qilish va boshqarish; -ta’limni insonparvarlashtirish; -jismoniy tarbiya ta’limi sifatini oshirish. Jismoniy tarbiya o’quvchilar sog’ligini saqlash va mustahkamlash, asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish, hayotiy zarur harakatlar, malaka va ko’nikmalarni shakllantirish, o’z-o’zini jismoniy takomillashtirish istak va ehtiyojlarni shakllantirish, jismoniy madaniyat sahosida ijobiy qiziqishlarni o’stirish faoliyatiga asosiy bo’g’in hisoblanadi. Jismoniy tarbiya fanining tarkibi. Jismoniy tarbiya fani umumiy o’rta ta’limda quyidagilardan tarkib topadi: 1. Jismoniy tarbiya darslari: - maktabga jismoniy tarbiya va ta’limning asosiy shakli. Ularning miqdori tayanch o’quv jismoniy rejasida haftasiga 2 o’quv soati hisobidan belgilangan. Xalq ta’lim vazirligining 2010 yil mart oyidagi qaroriga ko’ra belgilangan 2 soatlik dars o’quvchilar jismoniy mashqlariga bo’lgan ehtiyojini faqat 9-10% qondrilishini hisobga olib, maktab soatlari hisobidan 3 soatdan 5 soatgacha ko’paytirishni ham belgilab qo’ygan. 2. Harakat faoliyatining darsdan tashqari shakllari: - darsdan oldin o’tkaziladigan gimnastika, umumiy o’rta ta’lim darslarida jismoniy tarbiya daqiqalari va pauzalar, uzaytirilgan tanaffuslardagi dinamik pauzalar, ko’ngilochar harakatli o’yinlar. 3. Jismoniy mashg’ulotlarining sinfdan tashqari shakllari: - sport to’garaklari, fakul’tativlar, o’quvchilar qiziqishiga qarab ochilgan to’garaklar va boshqalar. 4. Umummaktab tadibirlari: - bayramlar, sport turlari bo’yicha musobaqalar, spartakiadalar, viktorinalar va boshqalar. 5. Mustaqil mashg’ulotlar:
- ko’pincha uy vazifalarini bajarish tarzida, bolalar va o’smirlar sport maktabi sport shu’balaridagi mashg’ulotlar. Safarlar, o’yinlar va boshqalar. Mashg’ulotlarning barcha shakllari haftasiga boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun 8-10 soat, 5-9 sinf o’quvchilari uchun 10-12 soat, harakat tartibini ta’minlab berish kerak. Belgilangan hajm o’quvchilarning ko’rsatilgan guruhlari uchun yetarli darajada zarur va minimal darajada majburiydir. Nosog’lom, jismoniy rivojlanish va tayyorgarlik past darajali o’quvchilar uchun maxsus (individual - differensial) rejim o’rganiladi. O’quvchilarning jismoniy tayyorgarligi darajasini belgilovchi bilim ko’nikma malakalar. 1 - sinf. Bilimlar: - ertalabki oddiy gimnastik mashqlari elementlarini bilish; - yakkama - yakka, bittadan, juft - juft, ikkitadan bo’lib qisqa masofaga yurish va yugirishlarni bilish; - kalta arqonlar, arg’amchilardan sakrash, baland bo’lagan gimnastik to’siqlardan "Chuqurcha"ga sakrash, aniq nishonga uloqtira olish; - turli to’siqlardan, gimnastik o’rindiqdan va shuningdek, gimnastik devorlarga tirmashish (yuqoriga, pastga) mashq elamentlarini bilish; - qomatni to’g’ri tutib yurish, oyoq uchida yurish, singal bo’yicha to’xtash bilan yurish, sekin va tez yurish mashqlarini bajara olish; - milliy raqs harakatlarini o’rganish va raqsga tushishni bilish; - gimnastik narvonga qo’llarga osilib turishni, shu holatda tizzalarni ko’tarib tushirishni, past turnikda bir va ikki qo’lda osilib turishlarini bajarishni bilish; - quvnoq harakatni o’yinlarni gimnastik gardishlar, to’ldirma to’p va boshqa sport anjomlari bilan bajarishni bilish; - milliy raqs harakat elementlarini bajarishni bilish; - "Alpomish" va "Barchinoy" maxsus test sinovlarini topshirish. Ko’nikmalar: - buyruq va signal bo’yicha to’htash, to’htab oyoq uchida, tovonda yurish mashqlarini bajarish; - arg’amchidan sakrash, 30-40 sm balandlikdan pastga sakrash bilan yumshoq qo’nish mashqlarini bajarish; - gimnastik narvon qiya qo’yilgan gimnastik o’rindiq ustidan yuqoriga tirmashib chiqish va pastga tushushni, gimnastik devorga tirmashib chiqish va gimnastik narvonning 3 ushlagich tayoqchasidan yengil pastga sakrab tushush mashqlarni bajarish; - 30 metr masofaga juft-juft, guruh bo’lib tez yugurish mashqlarini bajarish;
Umumiy o’rta ta’limning barcha fanlari kabi jismoniy tarbiya fani ham davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi asosida o’qitiladi. O’quv dasturi o’quv jarayonini amalga oshirishning asosiy hujjatlaridan hisoblanadi. O’quv fan dasturi jismoniy tarbiya ta’limi mazmuni, uning o’quvchilar tomonidan o’zlashtirishning eng samarali usullari, ahborot manbalari va me’yorlari ko’rsatilgan me’yoriy hujjatlar hisoblanadi. Jismoniy tarbiya fanidan tuzilgan ushbu o’quv dasturi amalda qo’llanilib kelgan dasturlarga tanqidiy yondashilib, ularning eng yaxshi jihatlari, ilg’or maktab o’qituvchilarining va boshqa mutahasislarning ijobiy ish tajribalari e’tiborga olingan holda qayta ishlab chiqilgan. Maktabda haftasiga 2 soat o’tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi bola organizmiga to’laqonli jismoniy yuklama berish uchun yetarli emasligini hamda ilmiy tadqiqotlarga ko’ra o’quvchilarning kundalik harakatga bo’lgan fiziologik 45 daqiqali jismoniy tarbiya darsi faqatgina 11% ni hisobga olgan holda O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’lim vazirligi 1-4 sinf o’quvchilari bilan qo’shimcha mashg’ulot darslarni o’tkazish uchun maktab ixtiyoridagi soatdan foydalanishga, haftasiga 3 soatgacha, agarda qayerda imkoniyat bo’lsa, 4-5 soatli jismoniy tarbiya soatlarini o’tishga ruhsat etildi. Respublikamizning urf-odati va milliy an’analariga ko’ra, yosh hususiyatlarini hisobga olgan holda, o’quvchilarning jinsiga qarab sinfni ikki guruhga bo’lish masalasi hal etildi. Qiz bolalar bilan (8-9 sinflarda) darsni ayol o’qituvchi olib borishni maqul deb topdi. Jismoniy tarbiya darslarini o’tkazishdan maqsad - bolalarning salomatligini saqlash, ularning jismonan yetuk bo’lib etishishlari uchun shart-sharoitlar yaratish va mashg’ulotlarda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish ko’nikmalarini shakillantirish. Qanday holatda bo’lmasin, barcha imkoniyatlardan foydalanib, jismoniy tarbiya darslarini muntazam tashkil etish, ularda o’quvchilarning faol qatnashishini ta’minlash, organizmiga foydali yuklamalar berish juda muhim. Shunday qilib, 1-sinfdan 4- sinfgacha maktab dasturidagi bo’limlar bo’yicha o’quv yiliga tavsiya qilinadigan o’quv soatlar quyidagicha belgilangan.
2.1 Maktab o’quvchilariga mos keladigan sport o’yinlarini tashkil qilish
Jismoniy tarbiya nazariyasi (umumiy asoslari) o‘quv fani sifatida jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlashda hamda maxsus bilim va ma’lumot olishda asosiy fan bo‘lib xisoblanadi. O‘zbekiston Davlat Jismoniy tarbiya instituti, Viloyat pedagogika intstituti va Universitetlarida, kasb-xunar kollej jismoniy tarbiya fakultetlarining o‘quv rejalarida bu fan jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy madaniyat va sport xaqida bilimlarining to‘la tizimida o‘tish kursini ta’minlaydi uning mazmuni jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy tushunchalari tashkil etadi va shu asosida boshqa ayrim nazariy va metodik bo‘lim turlari o‘rganiladi. Jismoniy tarbiya ijtimoiy hodisalarga taa’luqlidir. Bu hodisalarni xarakterlash uchun jismoniy tarbiyaning kelib chiqishi sabablari uning jamiyat hayotida tutgan o‘rni: jismoniy tarbiyaning tarixiy xarakteri: jismoniy tarbiyaning jamiyatdagi sinfiy maqsadi: jismoniy tarbiyaning rivojlanishida mexnat foaliyatining mazmuni va xarakteri: yutuqlari va boshqa omillarning ahamiyati kabilarni anglab olishlari shart. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, bu omillar jismoniy tarbiyada aloxida - ahamiyatda ega emas, balki murakkab bog‘langan holda ta’sir ko‘rsatadi. Jismoniy tarbiyaning moxiyatini tushunish uchun eng avvalo uning maxsus mazmunini aniqlash lozim. Bu fan tarbiya jismoniy tarbiya nazariyasi, sport fiziologiyasi, sport psixologiyasi, jismoniy mashqlar biomexanikasi hamda sport turlarining nazariyasi va metodikasi kabi turli xil fanlar bilan bog‘liq xolda o‘rganiladi. Fanning mazmunini: - talabalarga jismoniy madaniyat fanining nazariy asoslarini va amaliy tatbiqlarini o‘rgatish hamda ularni amalda tatbiq etish ko‘nikmasini hosil qilishning nazariy va amaliy tomonlarini o‘rganishga yo‘naltirilganligi bilan izohlash mumkin.
Jismoniy tarbiya nazariyasi pedagogik fan bo‘lib, u insonning barkamolligini boshqarishning umumiy qonunlarini, shuningdek bu qonuniyatlari asosida kishilarining jismoniy tarbiyasi vazifalari, metodlari va ish shakllarini aniqlaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi fanining mazmuni bir so‘z bilan aytganda shaxsni har tomonlama jismoniy kamol toptirishga yo‘naltirilgan va Vatan mudofaasiga tayyorlaydigan tarbiya to‘g‘risidagi bilimlarni majmuini tashkil qiladi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy tarbiya amaliyotdagi hamma turlarini, hamda aralash fanlarning dalillarini umumlashtiradi. Buni o‘rganish hamma sport pedagogik mutuxassisliklarga umumnazariy asos bo‘ladi.
Fanni o‘qitishdan maqsad – bo‘lajak kadrlarga “Jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi” fani bo‘yicha atroflicha va chuqur kasbiy bilimlar berish. Talabalarga gimnastika turlarining mashq elementlarini, umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatish, harakatli o‘yinlar bo‘yicha ota bobolarimiz o‘ynab kelgan o‘yinlarni tiklash, harakatli o‘yinlar tashkil qilish va o‘tkazish, ularni tahlil qilish, harakatli o‘yinlarni o‘qitishda qo‘llanadigan turli usullar bilan nazariy va amaliy tanishtirish, jismoniy tarbiya tizimining rivojlanishi, uning tarixiy qonuniyatlari, vositalari, o‘qitish metodlari, o‘rgatish bosqichlari, jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish usullari haqida nazariy va amaliy ta’lim berish, bolalarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash va barkamol avlodni tarbiyalashga mos bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat bo‘lib, ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida o‘qitishning faol uslublaridan foydalangan holda nazariy bilim beriladi, amaliy mashg‘ulotlarda esa ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida egallangan bilimlarini amalda bajarish orqali amaliyotga tadbiq etiladi hamda ko‘nikma va malakalari shakllantiriladi.
Fanning vazifasi – Jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi fanini o‘qitishda bo‘lajak mutaxassislarga gimnastikaning mashq elementlarini o‘rgatish, harakatli o‘yinlarni tashkil qilish va o‘tkazish, o‘yinlarni tahlil qilish, harakatli o‘yinlarni bolalarning yoshiga mos holda tanlash, maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya ishlarini rejalashtirish hamda tashkil etishni o‘rgatish, gimnastika, harakatli o‘yinlarni kelib chiqishi, qisqacha tarixi, turkumlari, rivojlanish bosqichlari, pedagogik ahamiyatini anglatish, gimnastika mashqlari va harakatli o‘yinlarni tasnifini anglatish, uning tarixiy qonuniyatlari, vositalari, o‘qitish metodlari, o‘rgatish bosqichlari, jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish usullari bo‘yicha nazariy bilimlarni o‘rgatish, jismoniy sifatlarni tarbiyalash va rivojlantirish yo‘llarini o‘rgatishdan iborat.
Jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasiga - maktabgacha yoshdagi bolalarga jismoniy tarbiya asoslarini, maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishining yosh xususiyatlarini, jismoniy tarbiya vazifalari va vositalari, metodlarini, yosh bosqichlariga qarab o‘quv ishlarini rejalashtira olishni, har bir yosh bosqichlariga qarab jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkaza olish, guruhdan tashqari olib boriladigan jismoniy tarbiya shakllarini bilish va ularni farqlay olishni, jismoniy tarbiya bo‘yicha mashg‘ulotlarda qo‘llaniladigan harakatli o‘yinlar haqida keraklicha tasavvurlarga ega bo‘lishlarini ta’minlashi kerak. Bundan tashqari - Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining tarixiy qonuniyatlari, vositalari, o‘qitish metodlari, o‘rgatish bosqichlari, jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish usullarini; ertalabki badan tarbiya va jismoniy tarbiya dastur bo‘limlari bo‘yicha mashg‘ulot jarayonlarga rahbarlik qilish haqida ham keraklicha ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari lozim.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining bo‘limlarida jismoniy madaniyatning umumiy o‘rta ta’lim hamda amaliy - kasbiy tayyorgarlik shuningdek, kundalik turmushda ahamiyat kasb etuvchi harakat ko‘nikmalariga o‘rganib boradi. Bundan tashqari sport, jismoniy tarbiyaning asosiy komponentlaridan biri hamda sport faoliyatining maxsus shakli sifatida sport musobaqalari taxlil qilishni ham o‘rganadilar.
Shunday qilib, Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani jismoniy madaniyat va sport bo‘yicha mutaxassislar uchun professional ta’limotning ilmiy fundamentiga kirituvchi kengaytirilgan bo‘limlari majmuasini o‘z ichiga oladi. Uning ahamiyati faqat bu bilimlar qiymati bilan ifodalanmaydi, u bo‘lg‘usi mutaxassisga jismoniy madaniyatning butun sohalarida kasbiy - faoliyat mazmunini to‘liq tushinishga imkoniyat yaratadi, o‘quvchilarning dunyo qarashlarini o‘zgartiradi, jamiyatning boshqa sohalaridagi mutaxassisliklarning umumiy ish faoliyatlari bilan bog‘laydi va yangi ko‘rinishdagi bilim, usul va metodlarini egallashni, zarur bo‘lgan yuqori darajali professional dunyoqarashini shakllantirishga yordam beradi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bu inson jismoniy kamolatini boshqarishning umumiy qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lganligi uchun bu fanni egallash jismoniy tarbiyaning barcha bo‘g‘inlariga tegishli masalalarini hal qilishga to‘g‘ri yondoshish imkonini beradi.
 2. Jismoniy madaniyat nazariyasi fanining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. Jismoniy tarbiya - bu insonni jismoniy kamolotga erishishiga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon bo‘lib, asosan ikki yoqlamalik jarayonga asoslangandir.
Jismoniy madaniyat jarayonida aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi. Jismoniy madaniyat nazariyasi ijtimoiy, tabiiy va pedagogik fanlar bilan bog‘liqdir.
Jismoniy madaniyat nazariyasining g‘oyaviy asosi shaxs haqidagi falsafiy ta’limot hisoblanadi.
Jismoniy madaniyat nazariyasining ilmiy - tabiiy asosi anatomiya, fiziologiya, gigiena, bioximiya, biomexanika, biologiya va boshqashu kabi tabiiy fanlar majmuasidan tarkib topgandir. Tabiiy fanlar sohasida erishgan yangi yutuqlar jismoniy tarbiya nazariyasi tomonidan jismoniy mashqlarni o‘rgatish usullari, vositalarini tanlashni asoslash, qo‘yilgan vazifalarni hal etishning samarali yo‘llarini ishlab chiqishda foydalaniladi.
Biomexanika harakat texnikasini tadqiqot qila borib, uni bajarilishni baholashga, hatoliklarni bartaraf etish yo‘llarini belgilashga hamda harakat malakalarini shakllantirishda eng yaxshi natijalarga erishishga yordam beradi.
Bioximiya tomonidan jismoniy mashqlar bajarilish ta’sirida kishi organizmida, jumladan, muskullarda bo‘ladigan ximiyaviy jarayonlarni o‘rganish natijasida olgan ma’lumotlar mashg‘ulotlarni o‘tkazishda uning metodikasini takomillashtirishga yordam beradi.
Tabiiy fanlar asosida erishilgan yangiliklar jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy mashqlarga o‘rgatishning vosita va usullarini tanlash uchun, mashg‘ulotlarni o‘tkazish metodikasini ishlab chiqishga imkoniyat yaratadi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi pedagogik ta’limlar tizimi tarkibiga kiradi psixiologiya, pedagogika, sportning gimnastika, yengil atleka, sport o‘yinlari, suzish va boshqalar kabi ayrim turlari jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi bilan chambarchas bog‘langan, jismoniy mashqlarga o‘rgatishning usullariga tayanadi.
Harakatga o‘rgatish masalalarini ishlab chiqishda jismoniy tarbiya nazariyasi o‘rgatishning umumiy didaktik, tamoyillari va metodlariga, aqliy, axloqiy, nafosat, mehnat va boshqa tarbiyalar metodlariga tayanadi. Jismoniy madaniyatning boshqa yo’nalishlar bilan bog’liqligi Jisman etarli darajadagi rivojlanganlik normal aqliy rivojlanishga sharoit yaratadi.
“Har qanday mehnat – bu aqliy, jismoniydir. Agar aqliy va jismoniy mehnat orasidagi farqni ajratsak, bittasida asosiy rolni miya, ikkinchisida muskullar wynaydi. Miyaning faoliyati muskullarning o’zaro faoliyatiga, muskullar faoliyati esa miyaning boshqarishi orqali amalga oshiriladi”, - degan edi Chernishevskiy.
Jismoniy bilimlar asoschisi P.F. Lesgaft ko’rsatganidek, aqliy va jismoniy rivojlanish bir-biri bilan uzviy bog’liq. Aqlning wsishi va rivojlanishi o’z navbatida jismoniy rivojlanishni taqazo qiladi.
Jismoniy tarbiyaning vazifasi shunda muvaffaqiyatli hal qilinadiki, shug’ullanuvchilar jismoniy mashqlarni ongli ravishda tushunib bajarsalar yoki ular sport mashg’ulotlariga qiziqib, tashabbus kwrsatib ijodiy yondashsalar, organizmda harakat malakalarini to’g’ri shakllanishi, funkcional qobiliyatlarini rivojlanishi uchun umumiy maxsus bilimlarga tayanishlari lozim bo’ladi.
Jismoniy tarbiyada yoki sportda talantni ochish shug’ullanuvchida umumiy jismoniy rivojlanganlik va tayyorlanganlik hamda soha bwyicha chuqur malakaviy bilimlarga ega bwlish, bosh miya, muskullar faoliyatidan foydalanish kwr-kwronalikka ywl qwymaslikni talab qiladi. Mashg’ulotga ongli munosabatda bwlmaslik talantni swnishiga sabab bo’ladi. Eng havflisi shug’ullanuvchida bir tomonlamalilik, faqat sport bilan shug’ullanishgagina odat shakllanadi – jamiyat uchun esa boqimandalar ko’payadi.
Sport trenirovkasi sirlariga shwng’ish, uni tushunish, shug’ullanuvchi mahoratini oshishiga olib keladi. Bunga faqat har tomonlamalilik orqaligina erishish mumkin. Jahon rekordlarini wrnatish, chempionlik lavozimlari uchun kurashish, sportchidan yuqori saviya, chuqur bilim va jismoniy qobiliyatni talab qiladi. Bunga erishish uchun esa mashaqqatli mehnat, wtkir intellekt sohibi bwlishlik talab qilinadi.
Aqliy va jismoniy tarbiyanig o’zaro bog’liqligi masalasi tabiiy-ilmiy fanlarning tadqiqotlari asosida ulug’ rus fiziologi İ.M. Sechenov va İ.P. Pavlov tomonidan isbotlangan. “Men butun hayotim bwyi aqliy va jismoniy mehnatni sevdim, ko’proq ikkinchisini. Ayniqsa, miyada paydo bo’lgan fikrni hal qilish uchun aqlimni qo’lim bilan bog’laganimda o’zimni juda yaxshi his qilar edim”, - deb yozgan edi ulug’ rus olimi İ.P. Pavlov.
Demak, jismoniy tarbiya intelektining aqliy tarbiyasi bilan o’zaro uzviy bog’liq holda amalga oshirilishi lozim.
Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy tarbiya
Har qanday jamiyat azal-azaldan o’zining axloq normalari va ularning talablari bilan biri-biridan ajralib turgan, ayrim holda keskin farqlangan. Bu talablar va normalardan jamiyatning mavqei, wrni, darajasini belgilash, baholashda foydalanilgan. Axloqiy tarbiya ularga jamiyat a`zolari rioya qilishidek zarur muammolarni hal qilishda jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlari, sport trenirovkalari, turli xil musobaqalar va kwngil ochish tadbirlari axloq normalarini shakllanishi, tarbiyalanishida vosita rolini hozirgi kunda ham wynab kelmoqda. Wzaro munosabat, muloqot, umuminsoniy qadriyatlar, millati, xalqi, davlati, shoni-shuhrati uchun qayg’urish hissiyoti jismoniy tarbiya jarayonida to’g’ridan-to’g’ri tarbiyalangan.
Mamlakat sportchisining axloqi – bu, millat vakili, mavjud jamiyat kishisining axloqidir. Wzbek sportchisining axloq normalari maxsus, alohida emas. Ular ham mazkur jamiyatning oddiy a`zosining axloqi normalaridan farq qilmaydi. «Sportchining axloqi» degan axloqni tuzushga urinish sharq xalqlari axloq normalaridan uzoqlashishga olib keladi.
Biz qisqa fikrli, tor o’ylaydigan faqat sport bilan shug’ullanadigan baquvat, yaxshi xazm qilish organlariga ega bo’lganlarni emas, fikrlar doirasi keng, ma`naviy boy, kirishuvchan, tashkilotchilik qobiliyati yaxshi bo’lgan individni tarbiyalashni nazarda tutmog’imiz lozim. Bu sifatlar ko’proq navqiron mamlakatimiz yoshlari uchun taaluqlidir.
Sportchi va fizkul`turachilar axloqiy tarbiyasining asosiy xususiyatlari, uni jismoniy tarbiya jarayonini yo’lga qo’yilishi quyidagi yo’nalishda va shaklda bo’lishiga e`tibor qaratilmoqda:
1. Jamoatchilik burchiga ijtimoiy munosabatda bwlish, jamiyat ishini o’z shaxsiy ishi bilan teng qwyish, jamiyat va davlat ishini darajasini pasaytirmaslik. O’zining jismi tarbiyasiga ongli munosabatda bwlish, Vatan mudofaasiga doimo tayyorlik har bir jamiyat a`zosining umumiy burchiga aylangan bwlishligi sport hayotidagi maqsadni birligi va umumiyligi barcha uchun yagona qonuniy ahamiyatga ega bwlishligi, uni jamoa faoliyatida gavdalanishi, jamiyati jismoniy madaniyati tarixi, an`analari, millatining shoni uchun jamoaning kuchini umumlashtira bilishlik xususiyati.
Mamlakat sportchisi xalqaro maydondagi g’alabalarning hal qiluvchi omili ekanligi, o’z xalqi, Vatani oldidagi javobgarlik burchini his qilabilishlik xususiyati.
2. Jamoat mulkiga (sport inshoati, undagi jihoz va anjomlarga) ijtimoiy munosabatni sport maydonlarini jihozlash va qayta jihozlash ishida ishtirok etish.
3. Jamiyat a`zolarining axloq normalarini eng asosiy mehnatga ijtimoiy munosabatda bwlishlikdir. Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish shug’ullanuvchi mehnatda, ishlab chiqarish jarayonida har tomonlama garmonik rivojlanishini amalga oshirish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Sportchini sport natijasiga erishishi mashaqqatli bo’lib, chidamli mehnatni talab qiladi. U rekordlarnigina yangilash bilan mehnat jarayoni uchun iroda, intizom, mehnat qilishga odatni shakllantiradi, mehnatni qadrlashga wrganadi.
4. Jismoniy madaniyat jamiyat qonunchiligiga bwysunishga wrgatadi. Gimnastika, wyinlar, sport, turizm va boshqa jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish tarbiyalanuvchilardan belgilangan qoidaga, tartibga qat`iyyan rioya qilish talabini qwyadi. Ularga bwysunmaslik sportchini yoki tarbiyalanuvchini umumiy maqsaddan uzoqlashtiradi. Sport faoliyati sportchi hayotini havf ostida qoldirishi – masalan, twp uchun kurashayotganda wyinchilar bir-biri bilan twqnashib ketdi. Kimdir aybdor. Qwpollikka javob qilgingiz keladi. Lekin sportchi axloq normalari, o’zini qwlga olish va nizoli holatni tinch ywl bilan hal qilish uchun lozim bo’lgan axloqiy normalar, talablarni ustun kelishi xususiyati.
5. Gumanizm, insonni hurmat qilish, kelajak uchun, tinchlik uchun kurashishga zamin, bir-birini qwllash, yordam berish, ayniqsa, musobaqalar davomida o’zaro wrtoqlik yordami o’z raqiblariga nisbatan hurmat ruhida turkiy xalqlarda wta yuqori bo’lganligi, mustahkam salomatlik va jisman tayyorgarlik jamiyat a`zosining axloq normalari, irodasi va boshqa xususiyatlarni tarbiyalash xususiyatlarini shakllantiradi.
Jismoniy tarbiya jarayonida estetik tarbiya
Jismoniy tarbiya jarayonida estetik tarbiyaning ham alohida vazifalari hal qilinadi va yo’lga qo’yiladi:
1. Muomila estetikasini tarbiyalash. Gimnastika, sport, wyinlar, turizm, yuqorida bayon etilganidek, insonning barcha xususiy tomonlarini namoyon qiladi. Sportchilarning yurish-turishi sport hayotiy jarayoni va undan tashqarida havas qilgudekdir. Chunki uning asosida sharq xalqlari axloq normalari yotadi. Yomon muomala estetikaga zid deb baho beriladi.
2. İnson gavdasining kwrinishi, shakli-shamoyilini ta`minlanadi. Jismonan garmonik rivojlangan odam gavdasining chiroyliligi, sog’likning hayotiy qobiliyatlarining yaxshiligi belgisidir. Chernishevskiy: «inson go’zalligi haqida gapirar ekanmiz, uning tarkibiy qismi shuni belgilaydiki, bizda u ajoyib taassurot qoldiradi. Unda hayot namoyon bo’ladi, biz uni tushunamiz», - degan edi.
V.V. Gorinevskiy esa: «go’zallik baxtga qarshi sog’lik bilan qarama-qarshilikda emas, nosog’lik esa, aksincha, normadan chetga chiqiboq, go’zallik tushunchasini buzadi», - degan edi.
3. Go’zallikni qabul qila bilish qobiliyatini, sport texnikasi, harakatlar nafisligi ifodasida yashirin go’zallikni his qila olishni tarbiyalash yotadi. Harakat texnikasi go’zallik, harakat nafosati, uning mazmunini ifodalashning o’zi ham go’zal.
Jismoniy tarbiya jarayonida foydalanilayotgan harakat faoliyati bir-biriga wxshash emas. Lekin ularning har biri – yugurishning chiroyliligi, balandlikka sakrash, rekord og’irlikni kwtarishi texnikasi, gimnastika snaryadlarida «ishlash mahorati»-hammasi go’zal.
Futbol maydonidagi wyinga qarab baho berish: «chiroyli wyin bwldi», «wyin juda qiziqarli chiqdi», «jamoa hujum paytida to’p bilan muomala sanoatining yuqoriligini chiroyli namoyish qildi» deb va hokazolar.
Sportdagi harakat go’zalligini tushunish tomoshabin yoki shug’llanuvchiga huzur bahsh etadi. Sport kurashida go’zallikni, chiroylilikni kwra olsak, bu bizning estetik didimizni, saviyamizni darajasini kwrsatadi.
Boks estetik sport turi emas, deb baho beradilar. Bu mulohaza to’g’rimi? Yuqori texnik tayyorgarlikka ega bo’lgan bokschilar harakati olam-olam zavq beradi. Qolaversa ruhiy, axloqiy, jismoniy sifatlarni rivojlantiradi, namoyon qiladi. Yaxshi bokschi mard, irodali, botir bwlishi amaliyotdan aniq. Did bilan tushunib, tomosha qila olishni o’zi estetik zavq beradi, uni tarbiyalaydi. Takomillashgan harakat texnikasi, avtomatizm darajasidagi harakat kwnikmasiga ega bo’lgan sportchi yoki fizkul`turachilar harakat faoliyatini erkin, ravon, keraksiz kuch sarflashlarsiz, keraksiz harakatlarsiz bajaradilar.
Jismoniy madaniyat tarixi madaniyatning boshqa sahifalariga nisbatan ilmiy tadqiqot jihatidan kechroq fan sifatida qurildi. Uning rivojlanishini ma’lum vaqtga maxsus bilimlar tizimini shakllantirish bilan umuman bog‘liq bo‘lmagan deb hisoblash mumkin emas. Albatta jismoniy madaniyat shakllanib, borgan, lekin uzoq vaqt imperik xarakterga ega bo‘lgan.
Jismoniy harakat amaliyotida keng qo‘llanishi bilan jismoniy madaniyat jamiyat hayotida muximroq hodisa bo‘lib qolgan hamda uning ilmiy tushinib olinishida talab kuchaygan. Shu bilan bir vaqtda haqiqiy imkoniyatlar osha boshlagan.
Mamlakatimizda jismoniy tarbiya nazariyasining asoslari inqilobgacha qadar buyuk olimlar va jamoat arboblari tomonidan ilgari surilgan.
Jismoniy tarbiya tizimining tuzilishi ko‘p yillar davomida uning ilmiy asoslari avlodlarning jismoniy va har tomonlama garmonik rivojlanishi hamda jismoniy ta’limning rivojlanishi uchun optimal sharoitlarni yaratishda ko‘pgina ilmiy va amaliy yutuqlarni ifodalab berdi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasini umumlashtiruvchi qonuniyatlar kengaytirilgan, monografik bayoniga ega bo‘ladi hamda oliy jismoniy madaniyat ta’limining o‘quv fani sifatida shakllantiriladi.
Jismoniy madaniyat bilan bevosita bog‘langan maxsus fan orasida jismoniy tarbiya nazariyasi umumlashtiruvchilardan biridir. Lekin, u jismoniy madaniyatning umumiy nazariyasini butunligicha bayon eta olmaydi, chunki jismoniy madaniyat faqat jismoniy tarbiya shaklida mavjud emas. Jismoniy madaniyat sohasidagi yana bir umumlashtiruvchi ilmiy bilimlarning rivojlangan bo‘limlaridan biri "sport nazariyasi" dir. Uning tezkorlik bilan rivojlanishida ayniqsa so‘nggi bir necha 10 - yilliklar davomida kattalizator sifatida
Olimpiada va umuman xalqaro sport sifatida erishiladigan yuqori yutuqlar doimiylik bo‘lib keladi. U o‘z holicha tabiiy laboratoriya bo‘lib inson qobiliyatini aniqlash va maksimal rivojlantirishning yangidan - yangi yo‘llarini aniqlashning yirik tadqiqot resurslarini jalb etadi. Bu albatta sport haqidagi ilmiy bilimlarni tezkorlik bilan to‘plashda o‘z ifodasini topdi.
Sport nazariyasi hozirgi kunda dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida sport bo‘yicha professional mutaxassislarni tayyorlashning asosiy fani sifatida shakllana boshladi. Shu bilan bir qatorda jismoniy madaniyatdan foydalanishning ijtimoiy mehnatda muhim, hamda an’anaviy jismoniy tarbiya va sportga moslashtirilmaydigan komponent va shaklarining bir qanchasi oxirgi vaqtgacha fandan foydalanish sohasida chiqarib tashlanganday bo‘ladi.
Avvalo gap insonni, jismoniy madaniyatga mustaqil yaqinlashtirish shakllari, ishlab chiqarishdagi jismoniy madaniyat, madaniyatning soglomlashtiruvchi - tiklovchi va ayrim boshqa shakllari haqida, boradi, bularning hammasi ahamiyatning bo‘sh vaqtini, dam olish va madaniy faoliyatini ko‘proq tug‘diradi. Ommaviy jismoniy amaliyotning bu kengaytirilgan bo‘limlari muhim ilmiy ta’minotni talab etadi.
Jismoniy madaniyat bog‘liq bo‘lgan hodisalar o‘rganuvchi ilmiy fanlar ko‘p vaqt ichida differensiya yo‘li bilan borilgan. Shuning natijasiga jismoniy madaniyatning ayrim tomonlariga qisman tegishli bo‘lsa ham ko‘pgina xususiy fanlar vujudga kela boshladi. Shularning bir qismi amaliyotning jismoniy - sport bo‘limida katta o‘rin egallab, maxsuslashtirilgan kasbiy bilimlarni o‘z ichiga olgan. Boshqa qismi maxsus tabiiy fanlarni o‘z ichiga olgan (anatomiya, fiziologiya, biologiya, biomexanika, tibbiyot, gigiena, psixilogiya va h.k.) bo‘lib, ular jismoniy madaniyat sohasida vujudga kelmasdan, balki tarmoq sifatida kengaytirilgan. Shu bilan bir vaqtda umumlashtiruvchi fanlar shakllana boshlagan. Masalan: XX asr sikllarida jismoniy madaniyat sobiq Sovet institutlarining birinchi o‘quv rejalariga jismoniy madaniyat nazariyasi va umumiy metodikasi, kompleks fani kiritilgan. Lekin kelib chiqadigan aniq materiallarning to‘liqmasligi va ayrim boshqa sabablar fanning butun ilmiy ko‘rinishida shakllanishiga halaqit bergan. So‘nggi 10 yilliklarda fanning turli sohalarida informatsiyaning tez o‘sishi bilan bogliq ravishda ilmiy bilimlarni integratsiyalash oqimi kuchayib boradi. Gap shundaki, inson faoliyatining u yoki bu faoliyatiga bo‘laklab ta’sir etadigan xususiy ilmiy ma’lumotlarning to‘planishi o‘z holicha ishning mazmunini to‘la tushunishga kafolat bermaydi, hamda amaliyotni ilmiy optimizatsiyalash uchun yetarli asos bo‘lmaydi. Undan tashqari umumiy nazariya mantiq jihatidan tartibda keltirilmagan xususiy ma’lumotlar to‘plamini butunlay tushunishdan cheklash ham mumkin. Shuning uchun ham zamonaviy dunyo miqyosidagi ilmda "informatsiya oqimi" xavfi ta’sirida tahlil qilish yo‘li bilan foydalanishga va umumiy nazariyalarni ishlab chiqarishga e’tibor kuchayib, ular ko‘pgina xususiy ma’lumotlarni integrallashga, haqiqiy dunyoning bir butunligini ifodalovchi umumiy konsepsiyaga birlashtirishga olib keladi. Shunday qilib jismoniy madaniyat nazariyasi deb shartli ravishda keng ma’noli jismoniy madaniyat amaliyotida nazariy ifodalovchi bo‘limlarning hamma to‘plamiga aytiladi, hamda u yoki bu qonun qoidalarini tushuntiradi, uni ratsional tarzda boshqarishga xizmat qiladi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi shakllanishining salmoqli ta’siri sotsiologiya, antopologiya, ijtimoiy psixologiya, ijtimoiy jarayonlarni tashkil etish va boshqarish umumiy nazariyasi, tarbiyaning umumiy nazariyasi va ko‘pgina boshqa umumlashtiruvchi fanlar rivojlanishida seziladi.
Jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilgan-ligi tamoyili shug‘ullanuvchilarning jismoniy mashqlar bilan mashg‘ul bo‘lishida ularni sog‘ligiga javob berish maosuliyatini o‘rtaga tashlaydi. Jismoniy madaniyat tashkilotchilari, trenerlar, davlat, xalq oldida shug‘ullanuvchilarning sog‘ligiga javob beribgina qolmay, uni musta’kamlashga va takomillashtirishgaham javob beradilar.
Jismoniy mashqlar bilan vrach va pedagog nazorati ostida shug‘ullanilsagina, u ijobiy effekt beradi. Noto‘g‘ri foydala-nish esa shug‘ullanuvchi sog‘ligiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Shuning uchun biologik xususiyatlari - yoshi, jinsi, sog‘liginihisobga olish, tizimli vrach va pedagog nazorati tarbiya jarayonida yetakchi omildir.
Amalda rejasiz ishlash o‘ta salbiy oqibatlarga olib keladi. Tanlangan uslubiyatlar, mashqlarning me’yori, bajarish intensivligi, yuklamaning umumiy miqdorini tanlashdagi pedagogning arzimas xatosi shug‘ullanuvchi uchun o‘ta qimmatga tushishi mumkin.
Shundayhollarga duch kelish mumkinki, sport natija-larini vaqtinchalik o‘sishi, jismoniy tayyorgarlik ko‘rsatkich-larining ortishi, organizmda vaqtinchalik sportchi uchun sezilmaydigan patologik o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Kelib chiqadigan yomon oqibatlar jismoniy madaniyat va sportning obro‘siga salbiy ta’sir etadi.
Shu sababli vrach nazorati dalillarini eotirof etish bilangina cheklanmay, asosiy eotibor ularning ta’liliga qaratilishi lozim. Nazoratni tizimli emasligi salbiy oqibatlarga olib kelishi muqarrardir.
Jismoniy tarbiyani sog‘lomlashtirish bilan bog‘lab olib borish tamoyili vrach, pedagog va shug‘ul lanuvchining kunlik muntazam muloqotini talab qiladi.
Jismoniy tarbiya tamoyillari bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liqlikni taqazo etadi. Shundagina ular ahamiyatini saqlab qoladi.
Jismoniy tarbiyaning mehnat vaharbiy amaliyot bilan bog‘liqligi uning yetakchi tamoyilidir. Shu tamoyilgina mamlakatimizda jismoniy tarbiyaning asosiy qonuniyatini ifodalaydi, uning ahamiyati jamiyatimiz aozolarini ijodiy mehnatga va Vatan mudofasiga tayyorlashdadir.
Shaxsnihar tomonlama rivojlantirish tamoyili ijti-moiyhayotga - ishlab chiqarish vaharbiy ishini amalga oshiradiganhar tomonlama rivojlangan shaxsga talabni oshiradi,har tomonlama jismoniy, ma’naviy rivojlangan-larni tarbiyalash mamlakat iqtisodiyoti va mudofaasini ta’minlashda muhim rolp o‘ynaydi.
Ko‘p yillik jismoniy tarbiya jarayonida jismoniy mashqlar, tabiatnining sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillardan jismoniy tarbiyaning vositasi sifatida foydalaniladi.
Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi bo‘lib, u tarixan gimnastika, o‘yinlar, sport va turizm tarzida guruhlarga ajratilib, tarbiya jarayonining vositasi sifatida foydalanib kelindi.
Jismoniy mashq deb, jismoniy tarbiya qonuniyatlari talablariga javob beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakat faoliyatlarining turli turkumi tushuniladi. Bunday harakat faoliyatlari gimnastika, o‘yinlar, sport, turizm mashqlari sifatida tarixan tizimlashtirildi, usuliyati to‘plandi va to‘ldirildi.
Jismoniy mashqni vujudga kelishi tarixan qator darsliklarda (A.D. Novikov, B.A. Ashmarin va boshqalar, 1966, 1979) Ibtidoiy jamoa tuzumi davriga to‘g‘ri keladi deb ko‘rsatiladi. Jismoniy mashqning vujudga kelishida oboektiv sabab qilib ibtidoiy odamning qorin to‘ydirish maqsadida ov qilishi, suboektiv sabab sifatida ongning shakillanishi deb qaraldi.
Ibtidoiy qurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam o‘z o‘ljasini (ovini)holdan toldirguncha quvlagan. Bu bilan ovchi organizmi katta jismoniy tayyorgarlikka muhtojlik sezgan. Jismoniy tayyorgarligi etarli bo‘lmagan-larining o‘zlari oviga em bo‘lgan. SHunga ko‘ra vaqt o‘tishi bilan ibtidoiy odamlar ovga gala-gala bo‘lib chiqadigan bo‘ldilar.
Ibtidoiy qurollar: tosh, qirrali tosh boylangan nayza, xas-cho‘p bilan nomigagina berkitilib quyilgan chohlardan va boshqalardan ovchilar foydalana boshlashgan, ijtimoiy ong shakllana boshlangan. Ovda ishtirok etolmay qolgan qabilani qariyalari yoshlarga toshni nishinga otish, uni zarbini kuchaytirishni mashq qildira boshlagan va bu bilan tarbiyaga asos solingan tarbiya jarayonining elementlari shakillana boshlagan. Keyinchalik uloqtirish, quvib etish yoki qochish uchun yugurish, sakrashlar mashq qilina boshlangan. Bu esa jismoniy mashqlarni hamda jismoniy tarbiyaning elementlarini vujudga kelishi va shakillanish davri deb qaralgan. SHu kunga kelib bu mashqlar hozirgi zamonning engil atletika, gimnastika, sport o‘yinlari, yakka kurashlari, turizm va sportning boshqa turlari tarzida jismoniy tarbiya jarayoni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda. Jismoniy mashqlar xillarining ko‘payishiga insonning mehnat faoliyati ham ta’sir ko‘rsatdi. Ma’lumki, mehnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlik-dek insonning jismi (harakat) sifatlarining ma’lum darajadagi tayyorgarligi, uning rivojlanganligini talab qiladi.
Tarbiya amaliyotida, asosan, inson mehnat faoliyatida qo‘llaydigan harakatlarini ko‘proq mashq qiladi. Jismoniy mashqning rivojlanishida diniy marosimlar, bayramlardagi o‘yinlar, raqslar, harbiy faoliyatdagi, sanoatdagi ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakatlar vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Jismoniy mashqlar tabiatini tabiiy qonunlar I.M. Sechenov va I.P. Pavlovning ilmiy dunyo qarashlarida ochib berilgan. Ixtiyoriy harakat Sechenovning fikricha, ong va aql bilan boshqariladi hamda biror maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Pavlov esa harakatlarni fiziologik mexanizmini ochib,harakatlar bosh miya pustloq qismining to‘plash xususiyati bilan bog‘liqligini birinchi, ikkinchi signal sistemasi, shartli hamda shartsiz reflekslarning aktiv ishtirokida vujudga kelishligini ilmiy isbotladi.
Jismoniy mashqlarning pedagogik turkumlari
Jismoniy mashqlarning turkumlarga bo‘linishi – bu ularning eng muhim belgilariga muvofiq bir-biriga bog‘langan guruhlarga taqsimlanishidir. O‘qituvchi turkumlar yordamida jismoniy mashqlarning xususiyatini aniqlay oladi, binobarin, mashqlarni tanlashni engillashtiradi, bu pedagogik vazifa talablariga javob beradi. Modomiki, jismoniy tarbiya fani rivojlanib borar ekan, yangi ma’lumotlar bilan uzluksiz boyib turadi, turkumlash esa doim bir xilda bo‘lib qolmaydi.
Har qaysi jismoniy mashq bitta emas, balki bir necha o‘ziga xos belgilarga ega. SHuning uchun aynan bir xil mashq har xil turkumlarda ifodalangan bo‘lishi mumkin. Masalan, tortilish anatomik belgilar bo‘yicha (qo‘llar va mushaklar uchun mashq) turkumlarda ham, asosan, harakat sifatlarining (ko‘proq kuchning) rivojlanishini aks ettiruvchi turkumlarda ham namoyon bo‘ladi. Binobarin, har qanday holat uchun yaroqli yagona turkum yaratilgan bo‘lishi mumkin emas; turkumda pedagogik vazifalarni echish uchun eng ahamiyatli belgilarni hisobga olish kerak.
Jismoniy tarbiya tizimlari tarixan tarkib topgan belgilari bo‘yicha jismoniy mashqlar turkumlariga (gimnastika, o‘yin, turizm, sport) bo‘linadi. Bu turkumlar bo‘yicha jismoniy mashqlar besh guruhga taqsimlanadi.
1. Sun’iy yaratilgan faoliyatlarda harakatlar xilma-xilligini tavsiflovchi gimnastika mashqlari, ularning samaradorligi organizmga, uning tuzilishiga ta’sir o‘tkazadi, shuningdek, barcha harakatlar koordinatsion murakkabligi va uyg‘unligi bilan belgilanadi.
Harakatlarning sog‘lomlashtiruvchi turlaridan tarkib topgan o‘yin mashqlari (yugurish, uloqtirish va h.k.) o‘zgaruvchan o‘yin vaziyatlari bilan muvofiqlikda turli xil variantlarda bajariladi va umuman organizmga ta’sir qilish samaradorligi bo‘yicha va harakatning pirovard natijasi bo‘yicha baholanadi.
Sayohatdagi jismoniy mashqlarga yurish, yugurish, sakrash, to‘siqlarni engish, chang‘ida yurish, velosipedda yurish, qayiqda suzish va boshqalar kiradi.
Sog‘lomlashtiruvchi sharoitlarda yurish, yugurish, sakrash, to‘siqlarni engib o‘tish, chang‘ida yurish, velosipedda yurish, qayiqni eshkak bilan eshish qo‘shilib, sayohatchi uchun jismoniy mashqlarni tashkil etadi. Ularning samaradorligi organizmga majmuali ta’sir o‘tkazish, joylardagi to‘siqlar va masofani engish natijasi bilan baholanadi. Sportdagi mashqlar maksimal sport natijalariga erishish uchun ixtisoslashtirish predmetidir va yagona sport turkumlari bilan muvofiqlikda sun’iy standartlashtirilgan oxirgi guruhga, agar ularga qayd qilingan belgilar tegishli bo‘lsa, birinchi uchala guruh kiritilishi mumkin bo‘ladi (sport gimnastika mashqi, sport o‘yin mashqi, sport sayohatchi mashqi).
Ushbu turkumlarning shartliligi bu guruh mashqlarini tavsiflovchi belgilar tafovutida ko‘rinadi. SHuning uchun masalan, yugurish, garchi to‘rttala guruhda turli variantlarda ifodalangan bo‘lsa ham, shunga o‘xshash turkumlar jismoniy mashqlarning faqat umumiy mo‘ljalida berilgan.
2. Mushak faoliyatining belgilari bo‘yicha beriladigan jismoniy mashqlar turkumi ( harakat sifatlarining rivojlanishiga ta’sir qiluvchi belgilar bo‘yicha).
Tezlik-kuch mashqlari shug‘ullanuvchidan nisbatan qisqa vaqt ichida maksimal harakat qilishni talab etadi (masalan: qisqa masofaga yugurish, sakrashlar); chidamlilik namoyon qilishni talab qiluvchi jismoniy mashqlar (masalan, uzoq masofalarga yugurish, chang‘ida yurish va b.).
O‘zgaruvchan sharoitlarga muvofiq zo‘r berish darajalarini muntazam almashtiruvchi, harakatlantiruvchi sifatlarni namoyon qilish majmuasini talab etuvchi jismoniy mashqlar (o‘yinlar, yakkama-yakka kurashish). Bu turkumning shartliligi bir tomondan, jismoniy mashqni tanlab olishga imkon beradi. Uning yordami bilan harakat sifatlarining rivojlanishiga samarali erishish mumkin. Ikkinchi tomondan, u yoki bu xususiyatli mashqni muvaffaqiyatli bajarish uchun qaysi zaruriy sifatga ega bo‘lishni bilish.
3. Ilmiylik vazifasini echish uchun ularning ahamiyati bo‘yicha jismoniy mashqlar turkumlari. Ushbu turkumlarning shartliligi shundan iboratki, unda harakat ko‘nikmasi, ko‘nikmani shakllantirishga va harakat sifatlarining rivojlanishiga qaratilgan mashqlar sun’iy ravishda ajratiladi, ayni bir vaqtda har ikkala jarayon ajralmasdir. Biroq bunday turkumlashning amaliy ma’nosi yo‘qolmaydi. U mashqni o‘rgatishning har bir bosqichida etakchi vazifalarni echish uchun tanlashga yordam beradi va ko‘p darajada ularni echishga ko‘maklashadi.
4. Asosan ayrim mushaklar guruhining rivojlanish belgilari bo‘yicha jismoniy mashqlar turkumlari: elka kamarida qo‘llar mushaklari uchun, bo‘yin va gavda mushaklari uchun, bel va oyoqlar mushaklari uchun nazarda tutilgan. Bu turkum ichida mashq boldir-tovon mushagi uchun, tizza mushagi uchun va hokazolarga bo‘linadi; tikka turib, o‘tirib, yotib, individual va juft bo‘lib, predmetlar bilan va predmetlarsiz bajariladigan mashqlarda jismoniy sifatlarning rivojlanishi uchun beriladigan mashqlar.
5. Sport turlari bo‘yicha jismoniy mashqlar turkumlari.
Sportning har bir turi o‘ziga xos mashqlar turkumlariga ega. Pedagogik turkumlashdan tashqari biomexanikada (statik, dinamik, siklli, atsiklli, kombinatsiyalashtirilgan va boshqa jismoniy mashqlar) mashqlarga, fiziologiyada esa turli kuch bilan (maksimal, submaksimal, katta va mo‘‘tadil quvvatli) bajariladigan mashqlarga bo‘lish qabul qilingan.
Bir necha turkumlarning mavjudligi o‘qituvchiga ayni qo‘yilgan masalalarga eng ko‘p darajada muvofiq keladigan xilma-xil mashqlarni tanlash imkonini beradi.
3.Jismoniy mashqlarning ta`sirini belgilovchi omillar
Har xil jismoniy mashqlarning samarasi turli xil yoki turli xildagi jismoniy mashqlar bir xil tarbiyaviy ta`sir ko’rsatishi amaliyotda isbotlangan. Demak, bu jismoniy mashqlar doimiy bir xil ta`sir xususiyatiga ega emasligining isbotidir.
Tarbiya jarayonida jismoniy mashqlarning samarali ta`sirini belgilay oladigan omillarni bilish pedagogik jarayonni boshqarishni osonlashtiradi. Bu omillar quydagicha guruhlanadi:
1. O’qituvchi va o’quvchilarning shaxsiy tavsifi omili. Ta`lim jarayoni ikki tomonlama – o’quvchilar wqiydi, o’qituvchi wqitadi. Shuning uchun jismoniy mashqlarning ta`siri keng darajada kim wqitayotganligiga va kimlarni wqiyotganligiga, axloqiy sifatlariga va iqtidori (intellekti)ga, jismoniy rivojlanganligiga va tayyorgarligi darajasiga, shuningdek, birlamchi bajara olish malakasi, qiziqishi, harakat faolligi hamda boshqalarga bog’liq.
2. İlmiy omillar – jismoniy tarbiyaning qonuniyatlarini tomonidan anglanishi me`yorini xarakterlaydi. Jismoniy mashqlarning pedagogik, psixologik, fiziologik xususiyatlari qanchalik chuqur ishlab chiqilgan bwlsa, pedagogik vazifalarni hal qilish uchun ulardan shunchalik samarali foydalanish mumkin.
3. Metodik omillar – jismoniy mashqlardan foydalanishda amal qilinadigan juda keng qamrovdagi talablar guruhini umumlashtiradi.
Jismoniy mashqni o’qitish davomida yoki boshqa pedagogik vazifani hal qilish uchun qwllanayotgan usuliyat (jismoniy qabiliyatni ochsin, o’zlashtirishni osonlashtirsin) masalan, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda quyidagilar hisobga olinadi, birinchidan jismoniy mashqdan kutilayotgan samara, ya`ni bu mashq bilan qanday vazifalar (bilim berish, tarbiyalash, yoki sog’lomlashtirish)ni hal qilish; ikkinchidan, jismoniy mashqni tuzilishi, statik yoki dinamik mashqmi, ciklik, aciklik harakatmi yoki boshqasimi; uchinchidan, mumkin bo’lgan takrorlash usuliyatlari (bwlaklarga ajratib yoki mashqni twla bajarish bilan o’rgatish maqsadga muvofiqmi, takrorlashlar oralig’ida aktiv dam olishni qwllash kerakmi yoki passiv dam olishni ta`minlay oladimi vahokazolar). Jismoniy mashqlarning bunday xarakteristikasi qwyilgan pedagogik vazifalarni hal qilish uchun jismoniy tarbiya vositalari va metodlarini tanlash imkonini beradi.
Jismoniy mashqlarning samarasi optimal yuklamani belgilay olish orqaligina bwlishi mumkin. Faoliyatda yuklamaning davomiyligi hamda uning intensivligi, takrorlash chastotasi (interval va dam), takrorlashlar oralig’idagi dam olishning xarakteriga bog’liq. Yuklamani boshqarishda yuqorida kwrsatilayotgan hollarning o’zaro munosabati hisobiga olinishi shart. Masalan, mashqning bajarilish davomiyligining ortishi uning intensivligining pasayishiga olib kelishi qonuniyati bilan belgilangan.
Jismoniy mashqning natijasi uning ijro usuliga bog’liq. Masalan, arqonga uch usul bilan tirmashib chiqish erkin usul bilan tirmashib chiqishdan samaraliroqdir, chunki uch usul qwllanganda balandroqqa chiqish imkoni bo’ladi.
Jismoniy mashq bajargandan swng organizmda maxsus funkcional o’zgarish vujudga keladi va u ma`lum vaqtgacha organizmda iz qoldiradi, saqlanib turadi. Vujudga kelgan o’zgarish fonida keyingi mashqning ta`sir samarasi yanada boshqacharoq bwlishi mumkin. Dastlabki va swngi mashqda mashg’ulot samaradorligi ortishi yoki pasayishi mumkin. Masalan, diqqat uchun mashqlar navbatidagi qiyin koordinaciya talab qiluvchi harakatlarni bajarishni osonlashtirsa, dumbaloq oshish mashqlaridan swng muvozanat saqlash mashqlarini o’zlashtirish qiyinchiliklarga sabab bwlishi mumkin. Ta`sirning oz yoki kuchlilik darajasi o’zining chuqurligi va davomiyligi, o’quvchi holati uning jismoniy, aqliy tayyorgarligi va hokazolarga bog’liq. Mashqlar ta`sirining kompleksini ishlab chiqish harakat faoliyatining asosiy ta`siri samarasini hisobga olishga imkoniyat yaratadi. Jismoniy tarbiya jarayoni mashqlar ta`siri tizimini har bir yosh guruhi uchun ishlab chiqishni taqazo etadi.
2.2 Maktab o’quvchilarining sportga bo’lgan qiziqishini nazariy va amaliy taraflama rivojlantirish
Barcha xodisa va jarayonlarga o‘xshash jismoniy mashqlar o‘zining mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashqni bajarishda sodir bo‘ladigan mexanik, biologik, psixologik jarayonlarning to‘plami jismoniy mashqlarning mazmunini vujudga keltiradi, ularning ta’siridan harakat faoliyati uchun qobiliyat rivojlanadi. SHuningdek mashq mazmuniga uning bo‘laklarini to‘plami, masalan, uzunlikka sakrashda tanaga tezlik berish, depsinish havoda uchish, erga tushish zvenolari hamda mashqni bajarishda hal qilinadigan vazifalar, shuningdek mashqni bajarishdan organizmda sodir bo‘ladigan funksional o‘zgarishlar haqidagi nazariy bilim va amaliy harakat malakalari kiradi. Bu elementlarning barchasi jismoniy mashqning umumiy mazmu-nini vujudga keltiradi. Jismoniy mashqning shakli ularning ichki va tashqi strukturasining muvofiqligida ko‘rinadi. Mashqning ichki strukturasiga shu faoliyatni bajarishda ishtirok etadigan skelet muskullari, ularning qisqarishi, cho‘zilishi, buralishi vah.k., biomexanik, bioximik bog‘lanishlari – energiya sarflanishi, yurak-tomir, nafas olish, nerv boshqaruvi va boshqa organalardagi jarayonlar, ularning o‘zaro bog‘liqligining, o‘z ichiga oladi. Biologik, mexanik, psixologik va boshqa jarayonlarning mashq bajarishda birini biri bilan aloqasi, o‘zaro kelishilganligi yugurish mashqlarida boshqacha bo‘lsa, shtanga ko‘tarishda boshqacha, ya’ni ichki struktura turlicha bo‘ladi.
Mashqning tashqi shakli, tashqi strukturasi esa o‘sha mashqning tashqi ko‘rinishi, harakatni bajarish paytiga ketgan vaqt yoki kuch sarflash meoyori va harakat intensivligini ko‘rinishi bilan xarakterlanadi.
Jismoniy mashqlar shakli va mazmuni o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir-birini taqazo etadi. Mazmunning o‘zgarishi shaklni o‘zgarishiga olib keladi. Mazmun shaklga nisbatan asosiy rolni o‘ynaydi. Masalan, har-xil masofada tezlik sifatining namoyon bo‘lishi yugurish texnikasining ham turlicha bo‘lishiga sababchi bo‘ladi (qadamning kattaligi, chastotasi, tananing holati vah.k.). SHakl mazmunga ta’sir ko‘rsatadi. Aniq ma’lum bir harakat uchun namoyon bo‘layotgan jismoniy sifatlar shu jismoniy mashqni bajarishdagi malakaga ta’sir qiladi. SHuning uchun suzuvchi kuchi bilan gimnastikachi kuchi, shtangachi kuchi biri-biridan farqlanadi. Jismoniy mashqni shakli va mazmunining ratsional muvofiqligiga erishish jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining asosiy muammolaridandir. Bu muammo qisman harakat malakasi va ko‘nikmasiga, shuningdek jismoniy sifatlariga ham ta’luqlidir.
Jismoniy mashqlar texnikasi
Texnika to‘g‘risidagi tushunchani pedagogik yoki biomexanik nuqtai nazardan o‘rgansa bo‘ladi.
Pedagogik nuqtai nazardan harakat vazifasini oson samarali hal qilish uchun tanlangan harakat faoliyatini- jismoniy mashq texnikasi deb atash qabul qilingan.
Samaradorlik o‘quvchilar organizmiga eng oqilona ta’sir o‘tkazish bilan ifodalanadi. Ammo ulardan eng maqbuli texnikaviy bajarilish deb ataladi. Masalan, har xil usullar bilan suzish mumkin (krol, chalqancha va boshqalar), biroq ba’zilar klassik usullarning birortasidan ham foydalanmasdan suzadilar.
Bajarilish usullarining samaradorligi o‘quvchining individual fazilatiga, jismoniy tayyorgarlik darajasiga hamda qo‘yilgan vazifalarga (masalan, agar uncha katta bo‘lmagan balandlikka arqonda tez chiqish kerak bo‘lganda “bir qo‘lda” usulini qo‘llaydilar, qattiq arqonda bitta usulni – kanatni oyoqlar bilan ushlash usulini qo‘llaydilar, yumshog‘ida – boshqasini) bog‘liq.
Jismoniy mashqlar texnikasi muntazam ravishda rivojlanadi: odatlangan texnika takomillashtiriladi, ba’zida esa usullar barham topadi, yangilari tuziladi. Bu jarayon qator sabablar bilan belgilanadi:
1. Sport tayyorligi darajasiga talablarning muntazam o‘sayotganligi.
2. Harakatlar bajarilishining mukammallashgan usullarini uzluksiz izlash, muvofiq tekshirishlar natijasi va rolining oshishi.
3. YAngi sport anjom-jihozlarining yuzaga kelishi.
Jismoniy mashq texnikasi etakchi sportchilarning (muayyan vaqt uchun) harakat bajarish usullarini amaliyotda tekshirish va ilmiy tahlil qilish, izlanish natijasidir. Bunday zamonaviy texnika harakatni bajaruvchilarning barchasi uchun teng darajada eng oqilona asosni aks ettiradi va shu sababli andozali texnika deb ataladi.
Andozali texnika bajarilishning ba’zi usullarida individual tuzilishi jihatidan chetga chiqishni istisno qilmaydi. Texnikani individuallashtirish ikki yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi: individuallashtirishning bir xil andozali yo‘li bo‘yicha, u standart texnika chegarasida ayrim shaxslar guruhlari jismoniy tayyorgarligi va qomatning andozali fazilati bilan muvofiqlikda o‘zgarishlar kiritiladi; insonning shaxsiy fazilatlarini hisobga oluvchi maxsus individuallashtirish yo‘li bo‘yicha sport-texnikaviy ko‘nikma aynan maxsus individuallashtirishning yuqori darajasini ham aks ettiradi (amaliyotda uni “o‘z usuli” deb tavsiflaydilar).
Texnikani individuallashtirishga asosiy e’tiborni bolalarni harakatga o‘rgatayotgan vaqtda qaratish kerak. Andozali texnika faqat harakatning tuzilish asosini aks ettiradi va kattalarning harakatlarini tahlil qilish yo‘li bilan quriladi. Bolalar jismoniy tayyorgarligi va gavdasining tuzilish xususiyatlari bilan muvofiqlikda texnikani individuallashtirish muammosi vujudga keladi. Masalan, kichik maktab yoshidagi bolalar yugurish vaqtida boldir-tovon tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari sababli tovonning oldingi qismiga bosishda qiynaladi.
Texnika- grekcha so‘z bo‘lib, “bajara olish san’ati” degan ma’noni bildiradi. Jismoniy mashq texnikasi doim o‘zgarib turadi va takomillashadi. Takomillashgan harakat texnikasi yuqori natija ko‘rsatish garovi bo‘lib, unga sportchilarning tinimsiz ter to‘kishi orqali erishiladi. Sportchining jismoniy tayyorgarligini ortishi yoki uning gavdasi tuzilishi, jismoniy rivojlanganlikni ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichlarning turli-tumanligi, sport turi- jismoniy mashqlar bajarish texnikasini asosini, uning zvenolari yoki detallarini o‘zgarishiga, almashishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Harakat faoliyatiga ta’sir etuvchi harakatlarning ahamiyatliligi darajasi bir xil emas. SHuning uchun harakat texnikasi: texnika asosi (negizi), uning asosiy zvenosi va texnika detallari degan qismlarga bo‘linadi.
Texnikaning asosi deganda, harakat orqali qo‘yilgan vazifani bajarish uchun kerak bo‘ladigan harakat faoliyati tizimining o‘zak qismi tushuniladi. Qo‘llangan usullar tananing qismlarini o‘zaro kelishgan holda, harakat faoliyatining ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy sifatlarining keraklicha namoyon qilinishini taqazo etadi. Usul samarali bo‘lsa, amaliyotda unumli qo‘llanilishi mumkin va uzoq vaqt o‘zining hayotiy-amaliyligini saqlab qoladi. Texnika asosida etakchi harakat deb ataladigan negiz ajraladi, ya’ni harakat unga, birinchi navbatda, harakatning natija ko‘rsatishi bilan bog‘liq. Masalan, tayanib sakrash vaqtida qo‘llar bilan siltanish.
Texnikaning asosiy zvenosi – bu ma’lum bir harakatdagi asosiy mexanizmning eng muhim va hal qiluvchi qismidan iborat. Masalan, yugurib kelib balandlikka sakrovchilar uchun texnikaning asosiy zvenosi sakrash, oyoqni yuqoriga siltab, tez birlashtirishdan, uloqtirish uchun - yakunlovchi zo‘r berishdan, gimnastikada egilib ko‘tarilish (istalgan usul uchun) - tos-son bo‘g‘inlarini o‘z vaqtida va tez kerish ( keyinchalik to‘xtatish)dan iborat bo‘ladi.Sport harakatlarida asosiy zvenoni bajarish nisbatan qisqa vaqt oralig‘ida bo‘ladi hamda muskullarning ko‘p kuch sarflashini talab etadi.
Texnikaning detali- bu harakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, zvenolariga ziyon etkazmaydigan qo‘shimcha harakatlar yoki shu harakat mexanizmi tarkibidagi eng mayda bo‘laklardir. Uni harakat tarkibida bajarsa ham bajarmasa ham bo‘ladi. Masalan, uzunlikka sakrashda kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan, kimdir tezlanishni asta-sekinlik bilan boshlaydi. Individual xususiyatlardan to‘g‘ri foydalanish individual texnikani ko‘rsatadi. Individual texnika mazkur sportchi uchun eng takomillashgan texnika hisoblanadi. Sport texnikasining xususiyatlari 7-chizmada ko‘rsatilgan.
Harakatlar xarakteristikasi
Insonning harakatlari murakkab bir butunlikni tashkil etadi. Harakat aktining bir butunligi bu akt tashkil topadigan harakatlarning o‘zaro bog‘liqligida va o‘zaro ta’sir etishida namoyon bo‘ladi; harakat detallaridan birining o‘zgarishi natijasida fazada, boshqa bir qator detallarning vaqt jihatidan o‘zgarishi ro‘y beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida harakatlarning tuzilishi haqida gapiriladi. Harakatning tuzilishi – uning yagona bir butunlik sifatidagi barcha tarkibiy qismlarining o‘zaro qonuniy bog‘lanishidir.
Insonning barcha harakatlari fazoda va ma’lum bir vaqtda sodir bo‘ladi, shuning uchun harakatlarning fazoviy, vaqt va fazoviy-vaqt xarakteristikalarini o‘z ichiga olgan kinematik tuzilishi haqida gapirish mumkin. Harakatning kinematik tuzilishi dinamik tuzilish bilan, ya’ni mazkur harakatga sabab bo‘lgan tashqi va ichki kuchlarning o‘zaro aloqasi bilan belgilanadi.
Bir butun murakkab harakatda harakat tuzilishining yana bir muhim tomoni – ritmik tomoni, harakatning vaqt va kuch munosabatlarini majmuali holda aks ettiruvchi tomonlari ajratib ko‘rsatiladi.
Harakatning kinematik va dinamik tuzilishi o‘zaro bog‘langan, ulardan birining o‘zgarishi qonuniy ravishda ikkinchisining o‘zgarishiga olib keladi.
Pedagogik nuqtai nazardan har bir aniq jismoniy mashqni bajarishda bu xarakteristikalardan har birining ahamiyati har xil bo‘ladi. O‘qitishning turli bosqichlarida ulardan ba’zi birlari asosiy rol o‘ynasa, boshqalari vaqtincha ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘ladi. Biroq, barcha xarakteristikalarning harakatlarda birgalikda, bab-baravar namoyon bo‘lishi jismoniy mashqning texnik jihatdan juda to‘g‘ri bajarilishini ta’minlaydi.
Gavdaning holati va gavda qismlarining harakat traektoriyasi (yo‘li) jismoniy mashqlar texnikasining fazoviy xarakteristikasiga taalluqlidir.
Ko‘pgina jismoniy mashqlarni bajarish vaqtida gavda va uning qismlari bir-biriga nisbatan holatini o‘zgartiribgina qolmaydi, balki muskullarning statik taranglashishi hisobiga erkin suratda harakatsiz holatni saqlab qoladi.
Ko‘pchilik jismoniy mashqlarning foydaliligi ko‘p hollarda faqat dastlabki holatga bog‘liq bo‘lmaydi, balki harakat jarayonidagi butun gavda holati yoki uning ayrim qismlari holatining muayyan, ancha foydaliroq vaziyatda bo‘lishiga ham bog‘liq. Masalan, suzuvchining gorizontal holati, konkichi va velosipedchining bukchayib olishi tashqi muhit qarshiligini kamaytiradi va bu bilan gavdaning tezroq oldinga harakat qilishiga imkon beradi. CHang‘ida tramplindan sakrashda gavdaning ko‘proq yotiq bo‘lishi gavdaning pastga tushishidagi havoning qarshiligini oshiradi, ayni vaqtda gavdaning oldinga siljishida havoning qarshiligini kamaytiradi va bu bilan sakrash masofasini uzaytiradi.
Harakat jarayonida gavda holatini o‘zgartirish bilan dinamik tayanch reaksiyalar yo‘nalishini o‘zgartirish va shu tufayli gavdaga mazkur yo‘nalish shartlari uchun qulay bo‘lgan tezlanish berish mumkin. Bularga qisqa va uzoq masofalarga yugurishda, turgan joydan va yugurib kelib uzunlikka sakrashdagi depsinish fazalarida gavda holatlarining turli xilda bo‘lishi misol bo‘la oladi.
Jismoniy mashqlarning ba’zi turlarida umumiy holat va gavdaning ayrim qismlari holatiga maxsus talablar quyiladi. Bu talablar jismoniy mashqlarning faqat biomexanik jihatdan maqsadga muvofiqligi bilan emas, balki harakatlarning chiroyli bajarilishi nuqtai nazaridan ham kelib chiqadi. Masalan, konkida figurali uchishda, suvga sakrash va gimnastikada mashqlarning faqat koordinatsion murakkabligi emas, balki gavda holatining aniqligi, harakatlarning dadil va erkinligi, nafisligi va boshqa shu kabi tashqi ko‘rinishlar ham hisobga olinib baholanadi.
Har qanday harakatda gavdaning harakatlanayotgan qismi traektoriyasini ajrata bilish kerak. Traektoriyaning o‘zida uch narsani: traektoriyaning shakli, yo‘nalishi va harakat amplitudasini ko‘rsatib o‘tish mumkin.
Traektoriyasining shakliga ko‘ra harakatlarni to‘g‘ri chiziqli va egri chiziqli turlarga bo‘lish mumkin. Kuzatishlar odam hech vaqt to‘g‘ri chiziqli harakatlar qilmasligini ko‘rsatadi. Gavdaning biror qismini qisqa masofaga katta tezlik bilan harakat qildirish kerak bo‘lgan hollarda (masalan, boksda to‘g‘ridan zarb berish) to‘g‘ri chiziqli harakatlarning ahamiyati ko‘proq bo‘ladi. Faol harakatlar traektoriyasi shaklining xilma-xilligi asosan gavdaning ma’lum bir qismini mustahkamlovchi asab markazlarining rivojlanganligi bilan belgilanadi. Traektoriya shaklining murakkabligi ham gavdaning harakatlanadigan qismiga bog‘liq; bu qism qanchalik katta bo‘lsa, uning shakli shunchalik sodda bo‘ladi. Masalan, tos-son bo‘g‘imlari atrofida muskullar ham ko‘p, ularning joylashishi ham xilma-xil, lekin oyoqning harakati qo‘l harakatidek ko‘p va chaqqon emas.
Jismoniy mashqlarning shug‘ullanuvchilar organizmiga ko‘rsatadigan ta’siri samaradorligi hamda mashqlar texnikasini muvaffaqiyatli bajarish harakatlanayotgan gavdaga, uning qismlariga yoki harakatlanadigan buyumga qanchalik to‘g‘ri yo‘nalish berilganiga bog‘liq. Jismoniy tarbiya amaliyotida harakatlarning yo‘nalishi yo jismning yuzasi, yoki tashqi mo‘ljallar bilan aniqlanadi. Masalan, qo‘llarimizni oldinga yoki yon tomonlarga ko‘tarar ekanmiz, biz qo‘l harakatining o‘z gavdamizga nisbatan yo‘nalishini aniqlaymiz. YUqoriga-pastga, oldinga-orqaga, o‘ngga-chapga bo‘lgan yo‘nalishlarni odam gavdasining asosiy yo‘nalishi deb atash qabul qilingan.
Harakat amplitudasi – bu harakatning kengligidir. Amplitudaning katta-kichikligi burchak darajalari bilan aniqlanadi. Gavdaning bir necha zvenolari harakatining umumiy amplitudasini ba’zan chiziqli o‘lchov bilan (masalan, qadamning uzunligi – 80 sm) yoki shartli belgilar (masalan, yarim cho‘qqayish) bilan aniqlaydilar. Inson gavdasi ayrim zvenolarining harakatlari amplitudasi bo‘g‘imlarning tuzilishiga, bog‘lovchi apparat hamda muskullarning egiluvchanligiga bog‘liq.
Jismoniy tarbiyaning o‘qitish predmeti sifatidagi maxsus bilim vaharakat faoliyatlari o‘qituvchidan o‘qitishga xos maolum usullar va usuliyatlarni bilishni talab etadi. Ta’lim (o‘qitish)ning usuliyatlari ko‘p bo‘lishiga qaramay ularninghech biri universal emas. Ta’lim usuliyatlarining tavsifini bilish bu uslublar tarkibidan qulayini tanlab olishga, o‘qitish vazifalarinihal qilish uchun nisbatan samaralilarini ajra-tib olishga imkon beradi.
O‘qitish jarayonining turli sharoitda, turli xildagi shu-g‘ullanuvchilar bilan keng doiradagi vazifalarnihal etish imkoniyatini beradigan va tarbiyachi yoki murabbiy qo‘llaydigan faoliyatni usuliyat deb atash qabul qilingan bo‘ladi. Masalan: ko‘rgazmalilik bilanharakat faoliyatlari bilan tanishtirish, ularni turli yoshdagi o‘quvchilar, kattalarda takomillashtirish-dek turli xildagi taolim vazifalarini osonhal qilishda foydalanish mumkin.
Usul – bu pedagogning shunday taosir faoliyatiki, o‘qitishning qandaydir maolum bir sharoitida taolimning xususiy vazifalarini (yoki o‘sha vazifalarni biror qismini) osonhal etish uchun qo‘llaniladi. Masalan: mashqni o‘quvchiga yonlamasiga-o‘zi yon tomoni bilan turib ko‘rsatishi o‘quvchiga to‘g‘ri turib ko‘rsatgandan yaxshiroq samara beradi. Tushuncha osonhal bo‘ladi.
Har bir metodning turli xil metodik usullari bo‘lishi mumkin. Ular son-sanoqsiz darajada ko‘p bo‘lib, maolum vaqt mobaynida ayrimlari yo‘q bo‘lib ketsa, ayrimlarining ko‘ri-nishlari o‘zgaradi, o‘qituvchining ijodiy izlanishi, faoliyati natijasida yangilariham vujudga kelib, amalda qo‘llaniladi. Ko‘pincha o‘qitish darajasiga xos metodik usullarhajmini o‘qituvchi, murabbiyni ko‘proq bilishi ularning faoliyatiga baho berishda muhim rolp o‘ynaydi.
Tajribasiz o‘qituvchilarda baozan usuliyat – metodik usul-ning tashqi alomatlarini o‘zida mujassamlagandek ko‘rinishi mumkin. Masalan: ayrim mashqlarni bo‘laklarga ajratib o‘rgatish ularning tizimini yarata olmaslikka olib keladi, natijalar kutilganday bo‘lmaydi. Bu usul ko‘pholda metodik usulga o‘xshash bo‘ladi. Aslida u yangiharakatni o‘zlashtirishda qo‘llaniladigan asosiy usuliyatdir.
Ta’limning usuliyatlariga qo‘yilgan umumiy talablar.har qanday konkretholatda u yoki bu usuliyatni maqsadga muvofiqholda qo‘llash qator talablarga rioya qilishni taqazo etadi:
1. Usuliyat albatta ilmiy asoslangan bo‘lishligi (oliy nerv faoliyati) muvofiqligi.
2. Qo‘yilgan vazifaga o‘qitishning usuliyatini muvofiq-ligi.
Vazifalarning oldindan aniq belgilanmasligi taolim usuliyatlarini to‘g‘ri tanlash imkonini bermaydi. Misol, darsda “kozyol”dan oyoqlarni kerib tayanib sakrashni o‘rgatish (o‘qitish) vazifasi qo‘yilgan bo‘lsa, usuliyatni tanlash mumkin bo‘lmay qoladi (bo‘laklarga ajratish bilan vaharakatni to‘la bajarish bilan o‘qitish metodlariga tayanish mumkin xolos). Nisbatan aniq vazifa, masalan, “kozyol”dan oyoqlarni kerib sakrashda qo‘llar bilan “depsinish”ni o‘rgatish qo‘yilsa, mashqni bo‘lak-larga ajratish bilan o‘rgatish usutiyatini qo‘llashga imkoniyat paydo bo‘ladi.
3. Ta’lim usuliyatini o‘qitish jarayonida tarbiyalash xarakterini shakllantirishi.har bir tanlangan usuliyat aynan shuharakat faoliyatini o‘qitishning faqat effektini taomin-lash nuqtai nazaridangina baholanmay, tarbiya vazifalari pozitsiyasi talabiga qarabham baholanishi zarur.
4. Usuliyatlarning qo‘llanishi taolim tizimidagi barcha prinsiplarning muvofiqligi va amalda qo‘llanilishiga tayani-shiga lozimligi. Usuliyatni alohida olingan pritsip bilan aloqasini bir tomonlama izohlash va uni tushuntirishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan: agar o‘qituvchi ko‘rsatish usuliyatini qo‘llagan bo‘lsa, uni ko‘rgazmalilik prinsipiga to‘la rioya qilayotir degan xulosamiz noto‘g‘ri bo‘ladi. Maolumki, bu prinsip qator usuliyatlar tizimi orqali qo‘llaniladi.
5. O‘quv materialining xususiyatlarining muvofiqligi. O‘qitish metodlari maolum darajada bo‘lsada jismoniy mashq-larni turlariga bog‘liq bo‘lib, ayrimhollarda faqat so‘z bilan ifodalashning o‘zi kifoya qilsa, nisbatan qiyin vazifalarnihal qilishda esa ko‘rsatish usuliyatiniham qo‘llab turishga to‘g‘ri keladi. Uynaladigan mashqlar, gimnastika, sport va turizm tarzidagi mashqlarni o‘qitish o‘zining xususiy usuliyatlariga ega emas. Jismoniy tarbiya usuliyatlari jismoniy mashqlarning barcha turlari uchun bir xildir. SHu bilan birga bu turlarninghar qaysisi qandaydir darajada bo‘lsada, bir xil usuliyatning usullardan foydalanishga yo‘naltirilgan bo‘lib boshqalaridan nisbatan ozroq foydalaniladi. Bunday qaramlilik qanchalar kam bo‘lsa o‘qitish natijasi shuncha yaxshi bo‘ladi.
6. O‘quvchilar individi va guruhni tayyorgarligini muvo-fiqligi. Masalan, ayrimharakat faoliyatlarini o‘zlashtirishda yaxshi tayyorgarlikka ega o‘quvchilar uchun qismlarga ajratib o‘rgatish metodini qo‘llash maqsadga muvofiq emas, nisbatan tayyorgarligi mavjud bo‘lganlari uchun esa buharakat faoliyatni egallashni yo‘llanma beruvchi mashqlar bilan boshlash lozim bo‘ladi. So‘z bilan ifodalash usuliyatidan foydalanishda o‘quv-chilarning umumiy bilimlari darajasi bir muncha yuqori bo‘lsa o‘rganish jarayoni oson kechadi. Masalan: “viraj” bo‘ylab yugu-rishni tushuntirishda ularni fizika sohasi bo‘yicha bilimiga tayanishimizga to‘g‘ri keladi vah.k. 7. O‘qituvchining individual xususiyatlari va imkoniyat-larini muvofiqligi. Albatta,har bir pedagog taolimning barcha usuliyatlarini to‘lahajmda egallagan bo‘lishi, baozi o‘qituvchilar ayrim usuliyatlarni yaxshi, ayrimlarini esa yaxshi bilmaydilar. Jismoniy tarbiya jarayonida o‘qituvchining bun-day xususiyatlarnihisobga olishga to‘g‘ri keladi. Agar maolumholatda ikki xil usuliyatdan bir xil natija chiqishi aniq bo‘lib qolsa, albatta, o‘qituvchi o‘zi puxta bilgan usuliyatni qo‘llashi lozim.
8. Mashg‘ulotlar sharoitining muvofiqligi. Masalan, maktabdagi darslarda tirmashib chiqishga o‘rgatish faqat bir yoki ikki arqon bilan amalga oshirilsa,harakatni bir butunligicha to‘la o‘rgatish usuliyatidan foydalanish samara bermaydi chunki mashg‘ulotning zichligiga putur etadi. So‘zdan foydalanish meto-dida o‘qituvchi zalning akustikasini va sport maydonining sathinihisobga olmasa o‘zi uchun qo‘shimcha nokerak muammolarga duch keladi.
9. Usuliyatlarning turli xillaridan foydalanish talabi. Usuliyatlarninghech qaysisi biri gegemon, etakchi yoki universal bo‘la olmaydi. Ularning barcha turlaridan foydalanish, taolim-ning samarasini oshiradi.har bir usuliyatning o‘ziga xos yaxshi tomonlari bo‘lishini eotibordan soqit qilib bo‘lmaydi. Ulardan savodsizlarga foydalanishning oqibati yaxshi bo‘lmay-di. Samara berayotgan usuliyatlar boshqa paytda umuman yaroqsiz, xatto zararliham bo‘lib qolishi mumkin. SHuning uchun pedagogika jarayoni taolimning usuliyatlaridan maqsadga muvo-fiqini tanlay bilishni taqozo etadi. Ko‘rsatish tushuntirish bilan, tushuntirishni ko‘rsatish bilan ifodalash, tuzatishlar ko‘rsatmalar vahokazolar bilan qo‘shib olib borilgan o‘quv-tarbiya jarayoni amaliyotda o‘z samarasini tez ko‘rsatadi. SHug‘ullanuvchilarning barchasi uchun yaraydigan, taolim sharo-itining barchasi sharoitiga mos keladigan usuliyatlar umuman yo‘q desak xato qilmagan bo‘lamiz. Amaliyotda qaysi bir usuliyatni universal metod sifatida yuqori baholasak, uni barcha o‘qituvchi qo‘llay boshlaydi, bu o‘z navbatida, o‘qituvchi ijodkorligini chegaralab qo‘yadi, o‘quvchining barcha imkoniyatla-ridan foydalanish imkonini bermaydi. Bu fikr P.F. Lesgaft tomonidan obrazli tarzda ifodalangan: “aytish mumkinki: “Usul-bu men”. Usul shundan iboratki, bilimli, tushunadigan o‘qituvchi o‘z ishini o‘zi olib boraveradi”.
Ta’lim usuliyatlarini tavsifi. O‘quvchilarning bilimla-rini oshirish, malaka va ko‘nikmalarni egallash uchun taolim metodlari uch guruhga ajratiladi.har bir guruh bir necha xil metodlarni o‘z ichida mujassamlashtirgan. Mujassamlashtiril-gan usuliyatlarni jismoniy tarbiya taolimi jarayonidagi o‘rniga ko‘ra so‘zdan foydalanish, ko‘rgazmalihis qilish va amaliy usuliyatlar deb guruhlanadi va ulardan pedagogik jarayonda keng foydalaniladi.
XULOSA
Mazkur maqolada maktab yoshdagi bolalarning tezkorlik va chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishiga ko’ra rejalshatirilgan harakatli o’yinlardan foydalanishning samaradorlik darajasini aniqlashga yo’naltirilgan pedagogik tajriba materiallari takdim etilgan. 14-15 yoshli bolalarning turli yosh - jins guruhlarida o’tkazilgan pedagogik tadqiqotlar turli jismoniy sifatlarning takomillashuvi jarayoniga pedagogik tajribaning ta’sir ko’rsatishi xususiyatlarinigina emas, balki ulardagi o’zgarishlarning yosh xususiyatlarini ham aniqlash imkonini berdi. Pedagogik tajriba barcha jismoniy sifatlarning o’zgarishlariga xos tabiiy yosh xususiyatlarini saqlab qolishgina emas, balki ayrim hollarda xatto bu jarayonlarni tezlashtirish ham mumkin bo’lganligini ko’rsatdi. Bu ko’proq chaqqonlik va tezkorlok , eng kam darajada chidamlilik, kuch va egiluvchanlikka taalluqli. Harakat apparatining alohida jismoniy mashqlar ta’siriga bo’lgan yaqqol ifodalangan geteroxron reaksiyasidan dalolat beruvchi ma’lumotlar olindi. Bu shunda namoyon bo’ldiki, hatto turli test topshiriqlari asosida u yoki bu jismoniy sifatning o’zgarishlarini tahlil etishda ham ishonchlilik darajasi juda farqli bo’ldi, alohida hollarda variantlilik koeffitsienti 80% gacha yetdi: bu maktab yoshdagi bolalar organizmining ko’pincha tezlashuv jarayoni, hususan asab-mushak apparati rivojlanishining jadallashuvi vaqtida jismoniy mashqlar ahamiyatini chegaralovchi funksional tizimlaridagi qator mexanizmlarning kuchli ta’siri ustida so’z yuritishga imkon beradi. Shunisi aniqki, 14-15 yoshli bolalarning asab-mushak apparati hali yetilmagan bo’lib, u tezkor shakllanish bosqichida. Bundan tashqari, shu hodisaga ham diqqat qilish kerak: bu yoshdagi bolalar yakqol ifodalangan alohida yosh–jins xussiyatlariga ega bo’ladilar. Jismoniy sifatlarning o’zaro ta’sirini bog’liqlikda tahlil etish pedagogik tajriba natijasida yuz bergan o’zgarishlar mohiyatini chuqurroq anglashga imkon yaratdi. Agar mazkur tadqiqotlar ostiga to’g’ri chiziq tortsak, pedagogik tajriba tufayli maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy sifatlari orasidagi ishonchli bog’liqliklar miqdorini jiddiy oshirish mumkin bo’lgani haqida yuksak ishonch bilan gapira olamiz.