Kurs ishi mavzu: “Boshqarish ta’limotidagi yo’nalishlar

Boshqarish ta’limotidagi to’rt yo’nalish (maktab)

№	Maktab nomlari	Namoyandalari	Turli maktablarning boshqaruv ta’limotiga qo’shgan hissasi
	1340-1400 yillar	Amir Temur	-Mamlakatni idora qilish va saltanatni boshqarish uslubi, strategiyasi va taktikasini joriy qildi. -XIV-XV asrlar voqealari va ijtimoiy hayotni o’zida aks ettirgan qimmatli asar Temur tuzuklarini yaratdi. Mazkur asarda bayon etilgan boshqarish yo’l-yo’riqlari, qonun-qoidalari, pand-nasihatlari O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlash yo’lida xizmat qilmoqda. -Kuchli davlatni barpo etish, davlat hokimiyatining qaysi ijtimoiy toifalariga tayanishi, mansabdor shaxslarni ularning sifatlariga ko’ra tanlash va vazifalarga tayinlash borasida amaliy jihatdan mukammal bo’lgagn ta’limotni yaratdi. -Buyuk davlat arbobi, dunyoviy bilimlarning sohibi bo’lgan Sohibqiron markazlashgan davlatni barpo etishi orqali o’rta asrlarda buyuk shaxslar yetishib chiqishi uchun moddiy, g’oyaviy zaminni yaratdi.
1.	Ilmiy menejment maktabi (1885-1920) yillar	F. Teylor G. Emerson va boshqalar	-Vazifani bajarishning maqbul usullarini topish maqsadida ilmiy tahlilni qo’llash. -Vazifani bajaruvchi eng maqbul xodimni tanlash va uning o’qitilishini ta’minlash. -Vazifani samarali bajarilishini ta’minlovchi xodimlarni zarur resurslar bilan ta’minlash. -Yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash maqsadida xodimlarni muntazam rag’batlantirib turish.
2.	Mumtoz yoki ma’muriy menejment (1920-1950)	A. Fayol, M. Veber va boshqalar	-Boshqaruv printsiplarini rivojlantirish. -Boshqaruv funktsiyalarini bayon etish. -Tashkilotni yalpi boshqarishda sistemali yondoshuvni asoslash.
3.	“Inson munosabatlari” maktabi (1950 yildan hozirgacha)	E. Meyo, R. Laykert va boshqalar	-Mehnat unumdorligini oshirish maqsadida o’zaro munosabatlardan qoniqish hosil qiluvchi usullarni qo’llash. -Kompaniyaning siyosati va istiqbolini xodimlarning xulq-atvoriga, asoslangan holda tashkil etish.
4.	Miqdoriy tizimli yoki zamonaviy menejment (1950 yildan hozirgacha)	G. Saymon, P. Druker, E. Deyl va boshqalar	-Murakkab boshqaruv muammolarini chuqurroq tushunish maqsadida turli modellarni ishlab chiqish va qo’llash. -Murakkab vaziyatlarning yechimi bo’yicha boshqaruv xodimlariga yordam beruvchi miqdoriy usullarni ishlab chiqish.

Har qanday faoliyatning ijobiy natija berishi, eng avvalo, tanlovni to‘g‘ri bajara olish, ma’qul va ishonchli qaror qabul qila olish hamda bu qarorning bajarilishini nazorat qilishga bog'liq. Masalan, yuqori foyda olish quyidagi uchta jihat bo’yicha to‘g‘ri tanlovni va ishchan qaror qabul qilinishini talab qiladi. Bu jihatlar xarajat miqdori, naf va bahodir.

Xarajat - mahsulotni ishlab chiqarish (xizmat ko'rsatish) va uni sotish hamda ish haqi to'lashga sarflanadigan mablag'lar yig'indisidir. Xarajat tarkibiga:
- mahsulot (xizmat) tannarxi;
- ma’muriy xarajatlar;
- ijara va foiz to‘lovlari;
- ish haqi;
-soliqlar kiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tanlash qoidasi yanada jiddiyroq tus
oladi. Chunki, ishlab chiqarish uchun resurslar to‘g‘ri tanlansa va ulardan samarali foydalanilsagina xarajatlar yuqori foyda keltirishi mumkin.

Nai' - bu mahsulot(xizmat)ning iste’molchilarga qanchalik ijobiy Diltlju kcltirishidir. Xaridor xarid qobiliyati doirasida eng nafli tovarni llinlnshga intiladi. Shundagina u qoniqish hosil qiladi. Ammo tovarning nnlliligi qancha yuqori bo‘lsa, uning narxi ham shurfcha qimmat bo‘ladi. Illi esa. xaridorning sotib olish qobiliyatini pasaytiradi.

Buho - bu tovar va xizmatlarning pulda ifodalangan qiymatidir. Baho Ikkila asosiy vazifani bajaradi:
/ resurslar iste’molini cheklash imkonini beradi;
/ ishlab chiqarish uchun turtki bo‘lib xizmat qiladi.
Ma’lumki, biror ashyo (resurs yoki tovar) qancha kamyob bo'lsa,
lining narxi shuncha baland bo‘ladi va uni sotib olmoqchi bo‘lganlar shuncha kam bo’ladi. Iqtisodchi olimlar buni narxning cheklovchilik siiinarasi deb ataydilar.

Narxning oshishi ishlab chiqaruvchilar safining kengayishiga, narxning tushishi esa ishlab chiqaruvchilarning kamayishiga, ularning bir qismini bozordan bezdirishga olib keladi. Iqtisodchilar bunday ta’sirni narxning ishlab chiqarishga turtki vazifasi deb ataydilar.

Foydaga ta’sir etuvchi bu uch unsurning mohiyatini anglagan bosh- qaruvchigina tanlovni to‘g‘ri amalga oshirishi va oqilona qaror qabul qilishi mumkin. Boshqaruv san’ati va mahorati, ya’ni menejment, shun­ dagina namoyon bo’lishi va natijada yuqori foyda olishga erishilishi mumkin.

Narxning oshishi ishlab chiqaruvchilar safining kengayishiga, narxning tushishi esa ishlab chiqaruvchilarning kamayishiga, ularning bir qismini bozordan bezdirishga olib keladi. Iqtisodchilar bunday ta’sirni narxning ishlab chiqarishga turtki vazifasi deb ataydilar.

Foydaga ta’sir etuvchi bu uch unsurning mohiyatini anglagan bosh- qaruvchigina tanlovni to‘g‘ri amalga oshirishi va oqilona qaror qabul qilishi mumkin. Boshqaruv san’ati va mahorati, ya’ni menejment, shun­ dagina namoyon bo’lishi va natijada yuqori foyda olishga erishilishi mumkin.

✓ o'zgarishlarni ko‘zda tutish, o’zgaruvchan qarorlar asosida bosh- qnrlMhni amalga oshirish; f

✓ innovatsiyalarga e’tiborni kuchaytirish; >
/ har bir boshqarish qarorlarini chuqur tahlil qilish;
/ oqilona tavakkal qilish va tavakkalchilikni boshqarish qobiliyati Marketing rolini tayanch darajasigacha ko'tarish.
Menejmentning vazifasi avvaliga xohishni imkoniyat darajasiga kel-
lli lb, so'ng esa uni haqiqatga aylantirishdan iboratdir.
"Menejment” termini turlicha talqin qilinadi. Uning quyidagicha
lliniiniiy tarifini keltirish mumkin: menejment - bu xojalik yuritish uinuiradorligini oshirish, bozor ehtiyojlari hamda umuman jamiyat ehti- yojlnrini qondirish, foydani oshirish maqsadida dasturli-maqsadli, ilmiy- luNiiik ishlanmalarni prognozlash hamda joriy va istiqbolli rejalashtirish, 1чЫпЬ chiqarishni tashkil etish, mahsulot va xizmatlarni sotish tizimi hisoblanadi.


Xulosa

Boshqaruv insonlami ongli mehnatga, tadbirkorlikka qiziqtirish, ishga mas’uliyatliligini nazorat qilish, ularning bilim va ko‘nikmalari faoliyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini ta’minlash, rag‘batlantirishni tashkil etishdir. Bu fan predmeti ham xo‘jalik yuritishning barcha bo‘g‘inlarida boshqarishni tashkil etish shakllari, uslublarini ifodalovchi nazariy va amaliy tamoyillari majmuyidan iborat. Boshqaruv usullarini puxta egallagan, qoMlay biladigan rahbar shu faoliyatni samarali boshqarishda nafaqat ishlab chiqarishga, qolaversa, butun iqtisodiyotning rivojlanishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bugungi kunning eng muhim vazifasi, deb ta’kidlaydi Prezidentimiz Islom Karimov, «hayotimizning barcha soha- larida, ayniqsa, boshqaruvda, respublika miqyosida, viloyat, tuman, qishloq va mahallalarni boshqarishda, tarmoq bo‘g‘inlarini idora etishda

yangicha fikrlaydigan, qiyin damlarda mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladigan, hayot bilan hamqadam yurishga qodir, iymoni pok, bilimdon, ishbilarmon odamlarni topish, ularga ishonch bildirishdan iborat».
Respublikamizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohot- larning samarali amalga oshirilishi uchun boshqarishning barcha soha- larida o’zgarishlar bo’lishi muhimdir. Harqanday ijtimoiy mehnat jarayoni u xox kichik, xox katta doirada bo‘lsin, albatta samarali boshqaruvni talab qiladi. Kimdir xodimlar oldiga maqsad qo‘yishi, vazifalarni to‘g‘ri taq- simlashi, vazifalar bajarilishini nazorat qilishi, insonlarni mehnat qilishga undashi, ularning harakatini baholab, muvofiqlashtirib borishi lozim. Bugungi zamonaviy rahbar ham mutaxassis, ham tadbirkor, ham tashkilotchi, shu bilan birga ayni paytda o‘z huquqini biladigan va himoya qila oladigan kishi bo‘ lishi kerak.
Zamon talablariga javob beradigan fidoiy, yangilikka intiluvchan, tashabbuskor, kasbiy bilimlarga ega bo'lgan boshqaruv kadrlarini tayyor­ lash va ularning zahirasini shakllantirish bugungi kunning dolzarb masa- lalaridandir.
0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek:
«Barchamizga oyonki, islohot - bu yangilanish, o‘zgarish degani. Islohotlar ijobiy natija berishi uchun, avvalo, rahbarlarimiz va odamla- rimiz o‘zgarishi kerak. Zamonaviy boshqaruv tizimini joriy etish - oldi- mizga qo‘ygan vazifalarni bajarishning asosiy shartidir. Davlat boshqa- ruvida zamonaviy menejment usullarini keng qo‘llash zarur. Davlat bosh- qaruvida samarasdorlikni oshirish maqsadida davlat xizmatiga malakali mutaxassislarni jalb etishga qaratilgan yagona kadrlar siyosatini shakl­ lantirish zarur».
Rivojlangan mamlakatlarda to‘plangan amaliy tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, xo‘jalikni uzoq davomli va muvafaqqiyatli faoliyat yuritishining eng asosiy omillaridan biri menejment va menejerlar faoliyati bi­lan bog'liq ekan.
Menejmentning eng ixcham ta’rifini quyidagicha keltirish mumkin:
menejment - bu mehnat, aql-idrok, qobiliyat, tajriba va malakalarni ishga solgan holda maqsadlarga samarali erishishni tashkil etish, boshqarishdir.