Kurs ishi mavzu: Inflyasiyaga qarshi siyosat va inflyasion targetlashning ahamiyati Bajardi

1.3-§.Inflyatsiyon targetlash rejimini qo’llashning shart sharoitlari va uning makroiqtisodiy maqsadlari
Nazariy jihatdan yondashganda inflatsiyani targetlash rejimini pul-kredit siyosati doirasida qaror qabul qilish borasida qo‘llaniladigan model sifatida ta’riflash maqul bo‘ldi. Inflyatsion maqsadga erishish Markaziy bank pul-kredit siyosatining qonunlariga binoan ish yuritadi. Ushbu qonun o‘zida o‘ziga xos formulani aks ettiradi, ya’ni pul – kredit siyosati indtrumenti (foiz stavkasi yoki pul agregati) ba’zan YaIM GEPini hisobga olgan holda inflatsiyani o‘zgarishiga javob qaytaradi. Eng mashhur qonunlar qatoriga “Teylor qonuni” va “Xenderson-MakKibbin qonuni” kiradi. Ushbu qonunlar instrumentlari bo‘lib, foiz stavkasi hizmat qiladi. Shuningdek, “MakKallama qonuni” ham mavjud bo‘lib, uning instrumenti pul bazasi hisoblanadi. Inflatsiya bashoratlari maqsadli ko‘rsatkichdan og‘ishni boshlaganda Markaziy bank ham foiz stavkalarini o‘zgartira boshlaydi. Bunday pul – kredit siyosatining qonuniyati G. Rudebush va L.Svensson tomonidan “Inflyatsion bashorat asosidagi qonuniyati” deb nom olgan. Shu kabi qonuniyat o‘z aksini Yangi Zelandiya, Kanada va Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda topgan. Inflatsiyani targetlash analitik model orqali izohlanadi va o‘zida ikkita tarkibiy qismni ifodalaydi. Birinchi tarkibiy qism – bu mamlakat iqtisodiyotini qanday harakat qilayotgani va unga pul – kredit siyosati qanday ta’sir qilishini ko‘rsatib beradi. Ikkinchi tarkibiy qism Markaziy bankning so‘ngi masadlarini aks ettiradi (maqsadli funktsiya). Iqtisod submodeliga ko‘ra Markaziy bank YaIMga o‘z ta’sirini o‘tkaza oladi, ya’ni pul-kredit siyosati instrumentlarining o‘zgartirilishi (masalan, qayta moliyalash stavkasining o‘zgarishi) ma’lum muddatlardan so‘ng YaIMga ta’sir ko‘rsata boshlaydi. YaIMning o‘zgarishi esa, o‘z o‘rnida inflatsiyaga ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, foiz stavkalarining o‘zgarishi yalpi talab va yalpi taklifni o‘zgartira qoladi va ma’lum muddatdan so‘ng inflatsiyaning o‘zgarishiga olib keladi. Ushbu o‘tgan ma’lum muddat pul – kredti siyosatining “nazorat gorizonti” yoki “nazorat muddati” deb nomlanadi. “Nazorat gorizonti” modeli ekzogen o‘zgaruvchi sifatida namoyon bo‘ladi. Amaliyotda “Nazorat muddati” modeli 1-2 yilni tashkil iladi. Analitik modelning ikkinchi tarkibiy qismi Markaziy bankning maqsadli fukntsiyasidir. U ikki yo‘nalishga ega. Birinchidan, Markaziy bank inflatsiyani belgilangan ma’lum daraja atrofida barqarorlashtirishga harakat qiladi. Ikkinchidan, Markaziy bank iqtisodiy o‘sishni ham belgilangan eng maksimal o‘sish ko‘rsatkichida atrofida barqarorlashtirishi ham mumkin. Inflatsiyani targetlash “qat’iy rejim”dan “egiluvchan rejim”ga o‘tib o‘zgarib turishi ham mumkin. Oddiy analitik modelga asoslanib, Markaziy bank ma’lum hattiharakatlarga asoslanadi. Foiz satvkasi shunday darajada belgilanadiki, inflyatsion GEP va YaIM GEP darajalari iloji boricha kam bo‘lishi lozim. Shuningdek, maqsadli funktsiyaga mos ravishda jamiyat yo‘otishlari xam minimallashtiriladi. Foiz stavkalarining o‘zgarishi ma’lum muddatdan so‘ng inflatsiyaga ta’sir ko‘rsatar ekan, Markaziy bank inflatsiyani bashorat qilishni ham inobatga olishi lozim. Markaziy bank foiz stavkalarini shunday darajada belgilaydiki, inflatsiyani bashorat qilingan darajalari maqsadli darajalarga yaqinroq bo‘lishi lozim. Bu narsa o‘z o‘rnida YaIM uchun ham qo‘llaniladi. Inflatsiyani bashorat ilish pul – kredit siyosatining orqali maqsadi sifatida qaralishi ham mumkin. Shuning uchun ham ko‘p hollarda inflatsiyani targetlash emas, balki inflyatsion bashoratni targetlash haqida gapiriladi. Markaziy bank tomonidan o‘rnatiladigan foiz stavkalari inflatsiya va YaIMdan funktsiya sifatida qaraladi. Shuning uchun ham foiz stavkasini o‘rnatish jarayonini Markaziy bankning qaytma reaktsiya funtsiyasi deb nomlashadi. Bu funktsiya Markaziy bankni kuzatilayotgan o‘zgaruvchilarining kutilayotgan o‘zgarishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini bildiradi. Inflatsion targetlashga o‘tish zaruriyati. Markaziy bank pul-kredit siyosati mamlakatdagi makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashga, moliya va tovarlar bozoridagi iqtisodiy holatga ta’sir etishga hamda provardida yalpi ichki mahsulot, inflatsiya darajasi va tashqi savdo operatsiyalariga ijobiy ta’sir qilish uchun olib boriladi. Bu yo‘lda Markaziy banklar bir qancha oraliq maqsadlardan birini tanlab olishiga to‘g‘ri keladi. Bu oraliq maqsadlarni targetlash deb atashimiz hamda bularga foiz stavkasini targetlash, pul massasi o‘sishini targetlash, valyuta kursini targetlash hamda inflatsiyani targetlashni kiritishimiz mumkin. Foiz stavkasini targetlashdan XX asrning 50-60 yillarida bozor iqtisodiyotidagi davlatlar foydalangan bo‘lsa, pul massasining o‘sishini targetlashdan birinchilardan bo‘lib, Germaniya va AQSh davlatlari markaziy banklari o‘tgan asrning 70 yillarida foydalangan. 1971 yilda Bretton Vuds jahon valyuta tizimining bekor bo‘lishi fiksirlangan valyuta kursini saqlashning iloji qolmaganligi hamda mamlakatlarda milliy valyuta kursini tartibga solish kabi muammolarni vujudga keltirdi. Bu markaziy banklar oldiga yana bir murakkab masalani, ya’ni milliy valyuta almashinuv kursini tartibga solish masalasini paydo qildi. Buning natijasida rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari valyuta kursini targetlash kabi oraliq maqsadlarni ham yuritishga majbur bo‘ldi. 1990 yil birinchilardan bo‘lib, Yangi Zelandiya Markaziy banki to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflatsiyani targetlashga o‘tgan bo‘lsa, o‘sha qisqa davrda ko‘pgina rivojlangan davlatlar markaziy banklari ham inflyasion tergetlash rejimiga o‘tishgan. Ammo biz kabi rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari mamlakatda narx darajasi bilan birga milliy valyuta almashinuv kursining barqarorligini ta’minlash ham muhim iqtisodiy vazifa sifatida qaralgan. Rivojlangan davlatlardan farqli ravishda xalqaro savdoni milliy valyutada olib borishning iloji yo‘qligi hamda mamlakatda valyuta zaxirasining bo‘lishligi kabi sabablar milliy valyuta kursining tebranishini e’tibordan qochirmaslikka to‘g‘ri keldi. Bozor iqtisodiyotida milliy valyutaning katta inflatsiyaga uchramasligini ta’minlash, majoziy ma’noda “milliy valyutaning sog‘lomligini” ta’minlash Markaziy banklarning asosiy vazifasi hisoblanadi. Chunki har bir tovar ishlab chiqaruvchi o‘sha tovarning sifatiga javob berishi lozim. “Pul” ham bir tovar bo‘lib, uni ishlab chiqaruvchi Markaziy bank hisoblanadi. Shunday ekan milliy valyuta barqarorligiga, mamlakatdagi narx darajasiga bevosita Markaziy bank javobgar hisoblanadi. Hozirgi iqtisodiy sharoitlardan kelib chiqib, ko‘plab rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar tomonidan Markaziy bank pul-kredit siyosatida inflyasion targetlash rejimiga o‘tishga katta qiziqish bildirmoqda. Inflyasion targetlash rejimi bugungi kunda inflatsiyaga qarshi kurashishning eng optimal usullaridan biri sifatida qaralmoqda. Uning asosiy hususiyatlari quyidagilardir: •Markaziy bank oldida inflatsiyani ma’lum chegarada ushlab turish kabi aniq maqsadning bo‘lishi; Pul-kredit siyosatida boshqa birlamchi maqsadlarning bo‘lmasligi; Byudjet-soliq siyosati ustuvorligining yo‘qolishi; Markaziy bank pul-kredit siyosati instrumentlarini mustaqil tanlashi; Markaziy bank pul-kredit siyosatida shaffoflik va jamoat oldida hisobdor bo‘lishligi. Inflyatsion targetlash jarayoni bir qancha bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Bular: Inflatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichini e’lon qilish. Inflatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichini e’lon qilish ko‘pchilik davlatlarda har xil yuz beradi. Xususan, Avstraliya, Shvetsiya, Finlyandiya Markaziy banklari hukumatdan mustaqil ravishda maqsadli inflatsiya ko‘rsatkichini e’lon qilsa, qolgan ko‘pchilik davlatlarda, jumladan Kanada, Yangi Zelandiya va boshqa ko‘plab davlatlarda Markaziy banklar xukumat bilan kelishgan holda mazkur ko‘rsatkichni e’lon qiladi. Inflatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichilarini aniqlash. Markaziy banklar pul-kredit siyosatining oraliq maqsadlari bo‘lgan kelajakda inflatsiya darajasining prognozini uchta asosiy parametr bo‘yicha ishlab chiqishi lozim. Bular, inflyasion targetlash muddati, narx darajasi hamda inflyasion targetlash kengligidir (diapazoni). Inflyasion targetlash muddati. Markaziy bank e’lon qilgan inflatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlarini qancha vaqt davomida saqsab turishligini bildiradi. Xozirda 24 oydan 36 oygacha bo‘lgan davrda ushbu maqsadli ko‘rsatkichni o‘zgartirmaslik eng maqbul holat hisoblanadi. Ammo ko‘pchilik davlatlar, shuningdek bizning mamlakatimizda ham odatda bir yil olinadi. Turli indekslar orqali hisoblanadiga narx darajasi. Markaziy banklar odatda inflatsiya maqsadli ko‘rsatkichini aniqlashda iste’mol narxlar indeksidan foydalanadilar. Chunki bu narx indeksi hamma tushunishi qulay bo‘lgan indeksdir. Shuningdek, Markaziy banklar tuzatilgan indekslardan ham foydalanadilar. Ya’ni Markaziy banklar inflatsiyani hisoblash uchun kerak bo‘ladigan ko‘rsatkichlarning hammasini olmasdan, balki u ta’sir qilaolmaydigan tovarlar narxlari o‘zgarishini olmaydilar. Inflyasion targetlash kengligidir (diapazoni). Shunday qilib, AQSh, Avstraliya, Finlyandiya davlatlari Markaziy banklar inflyasion targetlashda inflatsiyaning aniq bir darajasini belgilab olsa, Buyuk Britaniya, Kanada, Shvetsiya, Turkiya davlatlari Markaziy banklari inflatsiyaning quyi va yuqori chegaralari, aniqrog‘i inflyasion targetlash intervalini belgilasa, Shveysariya, Ispaniyava boshqa ko‘plab davlatlar markaziy banklari inflatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichi sifatida uning yuqori chegarasini belgilab oladi. Ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda oxirgi 15 yil davomida inflatsiyaning yuqori darajasi kuzatilmadi. Ammo 2017 yildan iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish, davlat xarajatlarining oshirilishi hamda almashinuv kursining erkinlashtirilishi natijasida vaqtinchalik iqtisodiyotda inflatsiyaga bosimning oshishiga olib kelindi. O‘zbekiston Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3272-sonli Qarori aynan ushbu inflatsiya darajasini pasaytirish hamda ko‘pgina rivojlangan davlatlar singani bizda ham Markaziy bank oldida bitta aniq maqsad qo‘yish uchun ya’ni inflyasion targetlashga o‘tish yo‘lini belgilab berdi. Shu maqsad yo‘lida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki inflatsiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha pasaytirish hamda 2023 yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyasion maqsadni (target) o‘rnatish yo‘li bilan 2020 yilning 1 yanvaridan boshlab pul-kredit siyosati mexanizmlarini bosqichma-bosqich inflyasion targetlash rejimiga o‘tkazishni rejalashtirgan. Inflatsiya darajasini yanada pasaytirish borasidagi chora-tadbirlarning amalga oshirilishi aholi turmush darajasini yaxshilash va barqaror iqtisodiy o‘sish uchun sharoitlar yaratishga qaratilgan iqtisodiy islohotlar samaradorligini ta’minlashning muhim omili hisoblanadi. Xususan, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank Raisi M.Nurmurodov “Pul-kredit siyosatining 2020-2022 yillarga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari hamda inflyasion targetlash rejimiga o‘tish masalalari”ga bag‘ishlangan matbuot anjumanidagi ma’ruzasida “...inflyasion targetlash rejimining samarali joriy etilishi iqtisodiyotda narxlar barqarorligiga va 2023 yilga qadar inflatsiyaning uzoq muddatli 5 foizlik maqsadli ko‘rsatkich atrofida bo‘lish imkonini beradi. Past darajadagi inflatsiya esa aholining turmush darajasini yaxshilash bilan birgalikda, iqtisodiyotda biznes va investitsion muhitni yaxshilaydi.” – deb ta’kidlagan. Bizning fikrimizcha, u yoki bu davlatlar Markaziy banklarining inflyatsion targetlashga o‘tishida quyidagi uchta shart bajarilishi maqsadga muvofiqdir: •Markaziy banklar ichki iqtisodiyotda valyuta almashinuv kursining aniq bir rejimini belgilab olishi lozim. Odatda ko‘pgina davlatlar Markaziy banklari inflyasion targetlashga o‘tishda valyuta kursini erkin suzib yuruvchi rejimga o‘tkazadi; •Pul-kredit siyosati transmission mexanizmi va moliya bozori yaxshi rivojlangan bo‘lishi lozim. Bunda Markaziy banklar foiz siyosati orqali tijorat banklarining faoliyatiga qisqa muddatda ta’sir qila oladi. •Targetlash uchun foydalanadigan pul-kredit siyosati instrumentini tanlab olishi lozim. Xalqaro tajriba bozor iqtisodiyoti sharoitida pul-kredit siyosatini yuritishning samarali usullaridan biri inflyasion targetlash rejimi ekanligini ko‘rsatmoqda, bunda pul-kredit bozoridagi Markaziy bankning faol ishtiroki, shuningdek, iqtisodiy rivojlanishning muntazam tahlili va davlat siyosati rejalarining keng yoritib borilishi inflatsiyaning miqdoriy maqsadlariga erishishni ta’minlaydi. I bob bo’yicha xulosa Inflatsiya darajasini yanada pasaytirish borasidagi chora-tadbirlarning amalga oshirilishi aholi turmush darajasini yaxshilash va barqaror iqtisodiy o‘sish uchun sharoitlar yaratishga qaratilgan iqtisodiy islohotlar samaradorligini ta’minlashning muhim omili hisoblanadi. Xalqaro tajriba bozor iqtisodiyoti sharoitida pul-kredit siyosatini yuritishning samarali usullaridan biri inflatsion targetlash rejimi ekanligini ko‘rsatmoqda, bunda pul-kredit bozoridagi markaziy bankning faol ishtiroki, shuningdek, iqtisodiy rivojlanishning muntazam tahlili va davlat siyosati rejalarining keng yoritib borilishi inflatsiyaning miqdoriy maqsadlariga erishishni ta’minlaydi. Shu bilan birga, inflatsion targetlash rejimini joriy etish O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Vazirlar Mahkamasining quyidagi yo‘nalishlarga qaratilgan muvofiqlashtirilgan tayyorgarlik ishlarini talab etadi: inflatsiyaning nomonetar omillari rolini bosqichma-bosqich pasaytirish, shu jumladan, tariflarni tartibga solishni isloh qilish, iqtisodiyotning real sektorida tarkibiy iqtisodiy islohotlar samaradorligini ta’minlash va ichki bozorni iste’mol tovarlari bilan to‘ldirish; Markaziy bankning makroiqtisodiy tahlil va kommunikatsiya siyosati sifatini oshirish; Regulyatorning kredit bozoriga samarali ta’sir etishini ta’minlab beruvchi, pul bozorini tartibga solishning yangi instrumentlarini joriy etish.