Kurs ishi Mavzu: IX – XI asrlarda Fransiya

Asosiy qism:
2.2.DEHQONLAR HARAKATI.
XIII asrda Fransiyada qishloqning ahvolida kozga ko’rinarli o’zgarishlar yuz berdi.Mamlakatda shaharlarning o’sishi va Tovar xo’jaligining rivojlana boshashi munosabati bilan krepastnoy dehqonlarning bir qismi feodallar tomonidan pul oborotiga kochirildi.Bu masala salib yurishlari dehqonlarni ozod qilishga birinchi sababchi bolib ancha katta ahamiyat kasb etdi.Salib yurishlariga ketayotib va bunda odatda pulga muxtojlik sezgan feudal oz krepostnoylariga pul to’lab ozodlikka chiqishni yoki shu pul evaziga loaqal eng og’ir krepastnoylik majburiyatlaridan qutilishni taklif etar edi.Natural majburiyatlarni ana shu tariqa pul bilan ayirboshlarsh dehqonlarni shaxsan kozod bpo’lishga yordam qildi va bu hol esa progressive harakterga ega bo’ldi. Ammo XII asr VA XIII asrning 1 yarimida bu jarayon Fransiyada hali yetarli darajada keng tarqalmagan edi. Barshchinada ishlatiladigan va natural obrok yig’ib oladigan krepostnoylik tuzumi feudal eksplattasiyasining ustun formasi bo’lib qolaverdi. Ikkinchi tomondan, dehqonlar Tovar pul xojaligiga yetarli dsarajada tortilmaganliklari sababli obrokni pul bilan to’lashga o’tishning ozi bir vaxtta dehqonlarga og’irlik qilardi. Qirol xazinasiga to’lanadiga to’lovlar va jumladan salin yurishlari bilan aloqador nohaq soliqlar(salib yurishishi soligini to’lash, qirol Lyudovik IX ni asrlikda qutqazish uchun pul yig’ish va hkz dehqonlarning gardaniga og’ir yuk bolib tushdi.XIII asrning o’rtalarida fransus qishlog’idagi dehqonlarning hammasi ahvolining yomonlasha borishi zaminida ko’plab har qanday mahhalliy janjallar va dehqonlarning senyorlarga qarshi chiqishlari yuz berib turdi.Dehqonlarning bu chiqishlari ba’zan ancha keng tus olib, butun butun viloyatlrni o’z ichiga olgan ommaviy g’alayonlarga aylanib ketaverdi. Fransiyaning anchagina qismiga yoyolgan bunday yirik qozgalonlar jumlasiga 1251 yilda ,,cho’ponlar harakati’’ nomi bilan mashhur bolgan harakat kirdi.Mafkura jihatdan bu harakat salib yurishlari bilan aloqador edi.Dehqonlar orasida targ’ibot olib borilib,ularning o’zlarini salib yurishida jumladan qirol Lyudovik IX ni asrlikdan qutqazishga da’vat etardi. Dehqonlar yanggi salib yurishining sayyor vazgoy (Vengriyalik muallim) Yakov nomli kishibo’lib u o’zining xalqqa qilgan vazlarida senyorning (oddiy xallqqa) ko’rsatgan adolatsixliklari va zo’ravonliklari to’risidagi sotsial temalarga to’xtalib o’tardi. Ko’psonli dehqonlar olomoni Parijga to’planib songra u yerdan janubga tomon yol oladi.senyorlarning yo’lda uchragan qo’ralarini poymol qiladi va ulardagi mol mulkni bosib oladi. Qo’zg’alonchilarni Orlean va Tur shaharlaridagi kambag’allar qo’llab quvattladilar. Qo’g’alonchilarning soni tez osib bordi ba’zi voqeanavislarning aytishicha qo’g’alonchilarning soni 100 ming nafardga yetdi. Biroq yomon uyushtirilgan, harbiy ishda tajribasi bo’lmagan,oxirgi maqsadining nimaligini tushunib yetmagan va uzoq yurishning oqibatini yaxshi bilmagan dehqonlar ozlri qo’lga kiritgan yutuqlarini mustahkamlay olmadilar va harakar tezda barbod bo’ldi.Dehqonlarning ayrim to’dalari yo’lda oziq –ovqat va boshqa qiyinchiliklarga duch kelib yana oz yurtlariga qaytib ketdilar.Qo’zg’alonchilarning qolgan otryadlarini hukumat va feodallaning shaxsiy harbiy kuchlari tor mor qildi.Harkat qatnashchilarining ko’plari qirib tashlandi yoki qo’lga tushirildi.Harakat boshligi Yakov Vengerskiyning o’zi ham halok bo’ldi.
CHO’PONLAR - XIII XIV asrning 1 yarimida Fransiyada va janubiy Niderlandiyadagi dehqonlar qo’zg’aloni ishtirokchilari. Qo’zg’alon boshliqlari o’zlarinini ,,Xudoning cho’ponlari’’ deb atashgan Namoyishlar shaxsiy erkinlikni ta’minlash uchun katta to’lov to’lashga majbur bolgan dehqonlar ahvolining keskin yomonlashuvi bilan bog’liq edi. Ko’pincha bunday to’lov majburiy bo’lgan va dehqonlarni sudxo’rlarga murojaat qilishga undashgan buning natijasidaular qarz qulligiga tushib qolgan. Bundan tashqari yerdan foydalanganlik uchun pul ijarasi sezilarli darajada oshdi.Cherkov feodallaridan qutqarish shartlari ayniqsa og’ir edi, bu cherkov urushlaridan norozilik bilan birga ,,cho’ponlar’’qo’zgalonining cherkovga qarshi yo’nalishiga olib keldi. Birinchi qo’zg’alon 1214 yilda Berri shahrida bo’lib o’tdi.eng muhimlari 1251 va 1320 yillardagi qo’zg’alonlar edi.Ularda dehqonlar ,shaharlar ,kambag’allar,quyi ruhoniylar vakillari qatnashdilar.Qozg’aalonlar salib yurishlarini uyushtirish shiori ostida bo’lib o’tdi.1251 yilgi qo’zgalon rahbari Yakub Quddusni kambag’allar tomonidan ozod qilishni bashorat qilgan Bibi Maryamni ko’rganini e’lon qildi.,,Chopon ayollar’’ham Sent Lyudvik IX ni asirlikdan ozod qilishni takli qildi.Qo’zg’alon aprel oyida Janubiy Niderlandiyada(Flandriya,Gennegau,Brabant)boshlandi.u yerdan salib chilarga mansublik belgisi sifatida kiyimlariga xoch tikkan uning ishtirokchilari parijga ko’chib o’tishdi. Qo’zg’alon rahbarlarini Kastiliya regent Blanka qabul qildi va dastlab ularni qo’llab quvvatladi.Solnomachilarning fikriga ko’ra Qo’zg’alonning eng katta ko’lami davrida ,,cho’ponlar’’soni 100 ming kishidan oshgan.Parijdan uch guruhga bo’lingan ,,chopon ayollar’’Tur va Orleanga jo’nab ketishdi, yo’lda monastir va cherkovlarni vayron qilishdi. Qo’zg’alon tarqagani sari bid’atchilik harakatining xususiyatlarga ega bo’ldi.,,cho’ponlar’’ yetakchilari ma’ruzalar o’qib duolar qildilar, suv va shungga o’xshashliklarni muqaddas qildilar,ruhoniylarni ta’magirlik va buzuqlikda aybladilar. Ayniqsa ,,cho’ponlar’’shaharlarning yahudiy aholisiga nisbatan shavqatsiz munosabatda bo’lishdi.qo’zg’alonchilar kuchlarining bo’linishi ularning qirol qo’shinlari tomonidanmag’lubiyatga uchrashiga yordam berdi.,,Cho’ponlarning asosiy kuchlari 1251 yilda Burj yaqinida mag’lubiyatga uchradi.
1320 yildagi qo’zg’alonga bir qator hosil yetishmovchiligi(1315yildan) soliqlarning kotarilishi sabab bolgan ,shuningdek muqaddas yerni ozod qilish shiori ostida bo’lib o’tgan .Ehtimol buning sababi 1320 yil 28 aprelda Pontuazda chaqirilgan general shtatlarning muhokamasi bo’lib,boshqa narsalar qatorida salib yurishini tashkil etishmasalasi edi. Qo’zg’alon Flandriyada Mon sen-Mishel monastriga ziyoratdan qaytgan bir guruh dehqonlar boshchiligida boshlandi,qisqa vaxt ichida Il –de-frans,Sentonj,Langedok va Fransiya qiroligining boshqa hududlarga tarqaldi.,,Cho’ponlarning’’ soni 40 ming kishiga yetdi 3 may kuni qo’zg’alonchilar Parijga kirishdi,u yerda qirol qo’shinlari bilan bir necha to’qnashuvdan so’ng ular asirlani ozod qilishdi va keyin janubi g’arbiy tomonga (Beri,Limuzin,Sentonge va okrug orqali)ko’chib o’tishdi. Tuluzadan Quyi Languduekogacha) va janubi sharqdan Papaning qarorgohi joylashgan Marsel va Avinongacha avinon papalarining asirligi)Ular yo’lda manastirlar ,boy shahar aholisi va sud xo’rlarning mol-mulki talon taroj qilingan.Tuluza,Albi,Narbonna va boshqa shaharlarda isyonchilar yahudiylarning pogromlarini uyushtirdilar.Harakatning qirol hokimiyatini ,,chopon ayollarga’’yordam berish uchun o’lim azobini ta’qiqlovchi bir qator farmonlar chiqarishga majbur qildi va Papa Ioann XXII (1316 1334)qo’zg’alon ishtirokchilarini cherkovdan chiqarib yubordi. Iyun oyida cho’ponlar otryadlari qirol qo’shinlaridan bir qancha mag’lubiyatga uchradi (Karkasson,Narbonna va b)Kuzga kelib qo’zg’alon butunlay bostirildi.

Asosiy qism:

4.JAKERIYA QO’ZGALONI. Ko’pgina xalqlar tarixida feodallarning oddiy aholini qanday qilib shavqatsizlarcha ekspluatatsiya qilganini kuzatish mumkin.Barcha huquqlar merkantil sabalarga ko’ra urushlarni boshlagan boy zodagonlar tomonida edi.vaxti vaxti bilan odamlar o’z manfaatlarini himoya qilish uchun ko’tarilishdi.Fransiya ham bundan mustasno emas edi. Flandriya Parijga qaraganda kattaroq va aholi ko’p bo’lgan shaharlarni joylashtirgan.Ular sifatli jun mahsulotlarni ishlab chiqarishdi.tovarlar uchun xom ashyo Angliyada sotib olingan shu tufayli tumanli Albion shaharlari boyitilgan.O’z davlatining chegaralarini kengaytirmoqchi bo’lgan Fransiya bunday foydali ittifoqning oldini olishi mumkin edi.Har qanday urush vayrongarchilikka ,fermer xo’jaliklarining qashshoqlashuviga ochlikka olib keladi.Yuz yillik urush jakeriya qo’zg’alonining asosiy sababi deb hisoblanadi.Askarlardan tashqari dehqonlar feodallar tomonidan talon taroj qilinib aholiga kattasoliqlar tushirilgan.Qirol va ritsarlarni asirlikdan qutqarish va yanggi qo’shin yaratish uchun pul talab qilingan.Ammo odamlar o’zlaridan ko’proq narsani berolmaydilar. Shu bilan birga G’arbiy yevropa vabo epidemiyasidan aziyat chekdi.O’lim har bir uyning ostonasida turardi.Odamlarning sabr toqati tugadi. Fransiyaning feodallarihar doim ozlarini boqayotgan dehqonlarga xo’rlik bilan qarashgan.Ular jak Simpelton taxallusini o’ylab topdilar.Jak ismi dehqon bolalari orasida keng tarqalgan edi.Chunki Jakning orqa tomoni kuchli,shuning uchun ham u hamma narsaga bardosh bera oladi.Dehqonlar ko’proq chidashni istamasligi qo’zg’alonga sabab bo’ldi. Qo’zg’alon 1358 yilda boshlandi.U shimoliy Fransiyani ayniqsa Parij atrofidagi yerlarni qamrab oldi.Dehqonlar juda yaxshi uyushmagan edi.Ular qasrlarni vayron qildilar, feodallarni vayron qildilar,serflarning vazifalari tug’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan hujjatlari yo’q qildilar.Avvaliga oddiy xalqning bunday hujumi bilan feodallar chalkashib ketishdi ,ammo vaxt o’tishi bilan ular o’z kuchlarini to’plashdi,o’zlarining hukumronliklari va imtiyozlari kurashish fransus va ingliz yuqori sinflari urushga qaramay birlashdilar.Navarra qiroli va Dofin Fransiyaning kelajagidagi hukumdori ikki Karl birgalikda o’z manfaatlarini himoya qilish uchun turishdi.
Dehqonlarning ittifoqchilari yo’q edi.Shaharliklar ularni kurashda qollab quvvatlamadilar.Barcha shaharlarning eshiklari isyonchilar uchun yopiq edi.Ular qo’zg’alonda qatnashishni yerni ishlov berish bilan birlashtirishlari kerak edi.Hal qiluvchi voqealar Melo qishlog’I yaqinida bo’lib o’tdi.Vaziyatga sobiq askar va isyonkor dehqonlar yetakchisi Gilom Kal katta ta’sir ko’rsatish mumkin edi.Biroq feodallar buni tushinib,hiyla nayrangga o’tdilar.Ular Kalliyani muzokaralarga jalb qilishdi va u bilan shavqatsiz munosabatda bo’lishdi. Dehqonlar yetakchisini qizigan temir halqaning tojigs qoyishdi. Gilom Kalning bosshi tanasidan judo qilingandan keyin,yuqori sinf vakillari ehqonlar haqida o’ylay boshladilar.Ritsarlar armiyasi butun qishloqlar bilan muomala qilib,yo’lida bo’lganlarning hammasuni yo’q qildi.Bu ikki oy davom etdi,yigirma mingdan ortiq dehqonlar o’ldirildi.Jakeri a’zolari maglubiyatga uchradi.Biroq xalq ommasining namoyishidan song feodalar uzoq vaxt davomida feodallar dehqonlar majburiyatini oshirishdan qorqqanlar. 8 iyun kuni minglab nayzadan iborat yaxshi o’qitilgan qo’shin bilan karl Evil isyonchilarning asosiy kuchlari joylashgan Melo qishlog’iga yaqinlashdi.Sonli ustunlikka qaramay o’qimagan dehqonlar ochiq jangda g’alaba qozonish uchun deyarli imkoniyatga ega bo’lmaganligi sababli, Gilom Kal Parijga chekinishni taklif qildi. Biroq dehqonlar o’z rahbarlanining ishontirishlariga quloq solishni istamadilar va kurashishga qodir ekanliklarini e’lon qilishdi.Keyin Kal o’z qo’shinlarini tepalikka muvafaqqiyatli joylashtirdi, ularni ikki qismga ajratdi; aravalar va yuklarning oldida u dastani yasab kamonchilar va aravachilarni joylashtirdi. Otliqlar otryadi alohida qurilgan.Lavozimlar shunchalik ta’sirlo ko’rindiki Navlskiy Karl bir hafta isyonchilarga hujum qilishga jur’at etolmadi, va oxir –oqibat hiyla- nayrangga bordi- u Karlni muzokaralarga taklif qildi . Gilom Kal uning ritsarlik so’ziga ishongan va garovdagilar bilan xavfsizligini ta’mnlamamagan .

U zudlik bilan hibsga olingan va zanjirband qilingan shundan keyin ruhiy tushkunlikka uchraga dehqonlar mag’lubiyatga uchragan.Ayni paytda Dofin ritsarlari Jakning yana bir otryadiga hujum qilishdi va ko’plab isyonchilarni yo’q qilishdi. Tarixchilar Jakeriyaning sinfiy harakteri haqida bahslashmoqdalar va qo’zg’alonchilar safida zodagonlarning mavjudligini inkor qilmasdan,harakatning bir xilligini shubha ostiga olishdi.Bundan tashqari Jakeriya soliq to’lashdan bosh tortishdan tashqari dehqonlarning o’z qadr qimmatini himoya qilish istagi bilan bog’liq edi.Jakeri odamlarining onggiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi va bundan buyon dehqonlar notinchligi ,, yakeriya ‘’ so’zi bilan umumiy ism sifatida belgilandi.
Qo’zgalonning sabablari quydagicha bo’lishi mumkin:
1 yuz yillik urush,bu soliqlarning ko’payishiga olib keldi
2 yevropada ochlik va kasalliklar bu allaqachon dehqonlar ahvolini yomonlashti
3 dehqonlar ekpluatatsiyasi kuchayib bordi.
Iqtisodiyotda o’zgarishlar yuz berdi va feodallar boshqa mamlakatlardan qimmataho buyumlar sotib olmoqchi bo’lib,puldan voz kechishni talab qila boshladilar.1348 yilda vaboning yangi to’lqini boshlandi u turli xil taxminlarga ko’ra ishchilar sonining 1/3 qismidan 1/2 qismigacha olib bordi, shuning uchun mehnat qiymati oshdi ,ammo ishchilarni ko’tarishni taqiqlash to’g’risida qaror qabul qildi.ish haqqi bu ham ichki vaziyatda iz qoldirdi.Pouteredagi maglubiyat va undan keying voqealar,oddiy aholining ahvoli, Fransiya taxti uchun kurash ,Jakeriya qo’zg’aloning asosiy sabablari…Qo’zg’alon Bovesidagi dehqonlar Dofin qoshinlari bilan bolgan janglarning birida shaharga yondashuvlarni kuchaytirishga qaratilgan majburlaovga javoban bir necha ritsarlarni o’ldirganlik bilan boshlandi. Natijada butun dehqonlarga ozod qilingan taxt vorisining g’azabi paydo bo’ldi. Qo’zgalon qamrab olagan hudud Fransiyaning shimoliy qismi bo’lib chiqdi. Ommaviy mitingning taniqli tashkilotchisi harbiy ma’lumotga ega bo’lgan,lekin ozi dehqon bo’lgan Gilom Kal edi. Uning rahbarligi ostida Jakeriya qo’zg’aloni 1358 yilda boshlangan..qisqa vaxt ichida uning bayrog’i ostiga bir necha o’n minglab odanlar o’tdilar ba’zi xromikachilar 100 ming kishilik raqamni nomlashdi,bu harakat doirasini ko’rsatadi. Qo’zg’alon Dofin va general Shtatlar shaxsida qirol hokimiyatiga tahdid slogan. E. Marsel hatto Karl bilan ittiofoq tuzdi.ammo agar ikkinchisi bu ittifoq qanday tugashini bilsa u hech qachon bungga rozi bolmas edi Etien Kal bilan tuzilgan shartnomadan tashqari Charlz bilan fitna uyushtirdi Karl Gilomni muzokaraga chaqirdi va garovga olmasdan ham Marselning qo’llab quvvatlashiga asoslanib Charlz bilan shartnoma tuzish uchun yolg’iz o’zi ketdi Kutilgandek Kalya asirga olindi, uzoq vaxt qiynoqqa solindi va oxir –oqibat oldirildi.Tashkilotchisiz qo’zg’alon birdan pasyib ketti va bir necha oydan keyin butunlay susaydi .Jakeriyaning sabablaro o’sha davrda Yevropaning ko’plab shahralari va davlatlariga xos edi ,ammo aynan Fransiyada qo’zgalon shunday ulkan miqyosda va oqibaxtlarga olib keldi.
Jakeriya kuch bilan bostirildi.Ritsarlar o’z harakatlarida ikkilanmasdan turdilar. Qatllar qo’zg’alonning faol hamma hududlarida hamma joyda bo’lib o’tdi. Dofin yordamchilari tinch aholiga qarshi zo’ravonlik qilishdi ;qirg’in bir necha hafta davom etdi. Ammo shu bilan birga,qo’zg’alon sezilmasdan otdi deb bolmaydi. Jakeriyadan keying kuchlar dehqonlar va shahar kambag’allaning fikri bilan hisoblashishni boshlaydilar.

Bostirishdan song qator islohotlar boshlandi-iqtisodiy ijtimoiy va siyosiy va armiyaga tegishli O’zgarishlar.Natijada,Fransiya ingliz bosqinchilariga qarshi yirik g’alabani qo’lga kirita boshladi va Karl deyarli butun hududni bosqinchilarda ozod qilishga muvaffaq bo’ldi.Shunday qilib Jakeriya Fransiya davlatining har tomonlama rivojlanishiga turtki berd. (Jacuarie ,,jacues Bonhomme’’ so’zidan ,, Jak Go’l’’-dvoryanlar tomonidan dehqonlarga berilgan kamsituluvchi laqab)-fransiyada 1358 yil Mulkdorlarga qarshi kotarilgan qo’zg’alon Yuz yillik urush natijasida vujudga kelgan iqtisodiy taglik , yoolangan askarlarning talon taroji va yanngi soliqlar tufayli kelib chiqqan.Qo’zg’alon 28 mayda Bovezi okrugida boshlandi.Jakeriya ishtirokchilari asosan dehqonlardan iborat bo’lib aholining boshqa tabaqalari ham qatnashgan.Qo’zg’alonchilarga Gilom Kal boshchilik qilgan.Navarra qiroli KarlX iyunda Jakeriya rahbarlarini muzokaralarga chaqiradi. Muzokara paytida G.Kal xiyonatkorona qo’lga olinib ,qattiq qiynoqlardan song boshi tanasidan judo qilindi Karl qoshinlari to’satdan qo’zgalonchi dehqonlarga hujum qiilib ularni tor-mor keltiradi.20 mingdan ziyod dehqonlar qirib tashlangan Rahbarsiz,uyushmagan va aniq rejasi bo’lmagan Jakeriya yengiladi.U dehqonlarni shaxsiy qaramlikdan ozod bolishiga imkon yaratgan.Ushbu qo’zg’alonning sabablari to’risida ko’lab fikrlar mavjud va garchi bu alohida holatlar tufayli yuzga kelgan bo’lsada uni Fransiyaning birqator o’rta asr dehqonlarining g’alayonlari va tartibsizliklari fikri bilan bog’lash mumkin. Ushbu qo’zg’alonni inglizlarning Uot Taylerning 1381 yildagi qo’zg’aloni va bohamiyedagi taboritlar harakati bilan taqqoslash mumkin. Ma’lum darajada 1358 yilgi qo’zg’alon O’rta asr dehqonlar g’alayonlari va yangi vaxt boshlanishidagi diniy haraktalar o’rtasidagi aloqaga aylandi.

Dehqonlar tartisizligi sentyabrgacha davom etdi .Xalq qo’zg’alonidan qo’rqib ketgan qirol hukumati inglizlar bilan tinchlik mizokaralarini boshlashga kirishdi.