Kurs ishi rahbari

1.2 Fuqarolar urushi va Xitoyga bosqinchilik siyosati. Kommunistik g’oyalarni Xitoyga kirib kelishi
1919 yilda g’arbiy demokratlar tomonidan Xitoyga hoyinlik qilinishi hozirgi Xitoy tarixida va Sun Yatsenning siyosiy kelajagida muhim burilish bo’ldi. Bu vaqtga qadar Sun birinchi navbatda demokratik va progressiv Xitoyni qo’llab-quvvatlash uchun G’arbni ko’zlayotgandi. Endi g’arbiy demokratlar Sun Yatsen va uning ishlaridan ko’ra ko’proq Pekin qo’mondonlari, shuningdek Xitoyda xorijiy huquq va imkoniyatlar bilan tashvishlanayotgandek ko’rinar edi. 1917 yil Rossiyadagi bolsheviklarning revolyutsiyasi ko’pchilikka markslar harakati qoloq va kambag’al mamlakatda hokimiyatni qo’lga olishi va tez yangilanishga, boy, qudratli va mustaqil davlat qurishga to’rtki berishi mumkindek tuyulardi. Nemis mutafakkiri va inqilobchisi Karl Marks insonni hayot uchun barqaror bo’lmagan kurashdan ozod etishga va’da bergan ishlab chiqarish quvvatlarining yangi huquqlarini chiqarib kapitalizm feodalizm ustidan yirik tarixiy progress bo’lgan deb ta’kidlaydi. Ammo kapitalizm, Marksning fikri bo’yicha, capitalist janoblar ishchilarning shunday johil ekspluatatsiyasini talab etadiki, bundan kurashning oxiri yo’qligi va so’nggida o’zining qarama-qarshi fikrlarining og’irligi ostida yo’q bo’ladi. Bu kurashni olib borayotgan sanoat ishchilari barcha ishchilar o’z mehnatlarini mevasini tatiydigan egalitar sotsializmni o’rnatgan bo’lardi. Ular ishlaydigan zavodlarga egalik qila boshlab, ular o’z potensialini yaxshi o’ylaydigan va rivojlangan mavjudot sifatida to’liq amalgam oshirgan bo’lardi.
Marks sotsial revolyutsiyalar faqat katta sanoat proletariatiga ega bo’lgan eng rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda sodir bo’lishi mumkin deb o’ylardi. Rossiyada bolsheviklarning yetakchisi Vladimir Lenin nihoyatda intizomli sotsialistik partiya o’ziga tegishli armiya bilan Rossiya kabi kambag’al va qoloq mamlakatda hokimiyatni qo’lga kiritishi mumkin va to’g’ridan to’g’ri kapitalizmdan ilgarigi feodalizmdan ishchi sotsializmga o’tishda mamlakatda bir vaqtda tenglik va taraqqiyot yo’lida yetarlicha kapitalizmga bardosh beriladi deb ta’kidlaydi.
O’qigan xitoy kitobxonlari uchun oxirgi yuz yil ichida Xitoy g’arbiy ekspluatatsiyasini ishonarli kuch bilan tushuntirishga yordam bergan. Sun Yatsen rus bolsheviklarining hokimiyatni egallash effektivligidan va undanam ko’proq XIX asrda Tsin saroyiga bog’langan Chor Rossiyasining teng huquqli bo’lmagan shartnomalardan bir zumda rad etilishidan hayratga to’shadi. 1920 yilda Sun Yatsen butun dunyo bo’yicha ishchilar revolyutsiyasini tarqatish bilan shug’ullanadigan tashkilot, Komintern yoki Xalqaro Kommunist sovet egidasi agentlari bilan uchrashadi. Ular Sun Yatsenga yordam taklif etadi, agar uning Milliy partiyasi kichkina, yaqinda asoslangan Xitoyning Kommunistik partiyasi bilan rasmiy ittifoqqa qo’shilsa. Har ikki taraf bo’lak bo’lib qoladi, lekin ishchilarni tashkil etish, qo’shma armiyani ishlab chiqish va mamlakatni talaydigan dala komandirlaridan hokimiyatni tortib olishga urinish uchun birga ishlaydi. 1923 yilda Sun va uning tarafdoshlari o’zini milliy partiyasini chiziqlari bo’ylab rasmiy, bu esa a’zolar partiya intizomiga rioya qilishlari va rahbariyat tomonidan qabul qilingan har qanday siyosatni amalgam oshirishlari shart edi. Kommunistik partiya va Milliy partiya a’zolari hamma yerda hamkorlikda ishlaydi va birgalikda ular harbiy zobitlarlar tayyorlash maktabi, Guanchjoudan Perl daryosidagi oqim bo’yicha 10 mil pastda joylashgan orolda Vampa Harbiy akademiyasini tashkil etadi. Bu akademiyaning birinchi rahbari 1911 yilgacha Xitoy va Yaponiyada harbiy tayyorgarlikni o’tagan va sovet hokimiyati va partiyaviy tashkiliy metodlarni o’rganish uchun 1923 yilda bir necha oy davomida Rossiyaga borib kelgan yosh ambitsiyali askar Chan Kayshi bo’ldi.
1925 yilning boshida Sun Yatsen Pekinni nazorat qilgan Manchjur qo’mondoni Chjan Tszolin bilan mumkin bo’lgan tinchlik sulhini tuzish uchun Pekinga ketadi. Pekinda Sun jiddiy kasal bo’ladi, jigar saratoni deb tashxiz qo’yiladi va 12-martda olamdan o’tadi. 30-mayda yapon qo’shinlari xitoylik ishchilar tomon o’t ochdi, va birdaniga ko’plab xitoy shaharlarida qo’zg’olon, namoyishlar va boykotlar avj oldi.30-May Harakatida, ma’lum bo’lishicha, Xitoy kommunisitk partiyasi a’zolari soni 1925-yilning maydan noyabrgacha bo’lgan davrda 1000 dan 10 000 gacha va 1926 yilning iyo’lida 30 000 gacha ko’payadi.
1926 yil iyunda Chan Kay-shik yangi Milliy inqilob armiyaning bosh qo’mondoni etib tayinlanadi. Sunning o’limidan so’ng Milliy partiya yetakchisiga aylanish istagida bo’lgan Chiangning asosiy raqiblaridan biri Lyao Chunkay edi. U Sun Yat-senning yaqin safdoshlaridan edi va So’nga o’xshab ancha radikal kommunistlar bilan do’stona munosabatlarni saqlab turgan. 1925-yilning avgustida Lyao Chunkay o’ldiriladi, bu esa Chan Kay-shikni hokimiyatga ko’tarilish yo’lidagi to’siqlardan birini yo’qotdi. Bir oy davomida Milliy revolyutsion armiya janubi-g’arbiy shahar Chanshani nazorat qiladi. Sentabr va oktabrda milliy kuchlar Nanshan va Yanszi daryosidagi Uxan shahrini egalladilar. 1927-yilning martida ular Nankin shahrini egallaydi, shuningdek aprelda katta dengiz porti va savdo poytaxti Shanxay milliy kuchlar qo’lida edi. Chan Kayshi hech qachon o’zining communist hamkorlariga ishonmagan. Fohishabozlik, qimor o’yinlar va narkobiznesni boshqaradigan Grin Gang tashkiloti va uning sheriklari yordamida Channing kuchlari 1927 yil 12-aprelda ogohlantirishsiz o’zining kommunist ittifoqdoshlariga qarshi chiqdi va nazorat ostida bo’lgan hamma shaharlardagi barcha ma’lum yoki gumonlangan kommunistlarni o’ldirdi. Minglab odamlar sudsiz va eshitishsiz o’ldirildi. Milliy partiyaning rus maslahatchilari qo’lidan kelganicha tez qochdilarki, biroq Iosif Stalin Xitoydagi real vaziyatni tushungan holda, Xitoy Kommunistik partiyasini Milliy partiyada progressiv elementlar bilan hamkorlik qilish va Chan Kayshiga qurollangan qarshi harakatga chorladi. Bu fojiali maslahat edi, chunki ko’p harbiy qo’mondonlar Chang nazorati ostida edi. So’nggi natija 1927-yil bahorida eng sodiq kommunist va kommunist bo’lmagan mehnat tashkilotchilaridan 20 mingtasini o’limi bo’ldi. Ayni paytda shimoliy militaristlar Yan Xishan va Fen Yuysyan antikommunist Chan Kayshiga o’zining yordamini beradi. Iyunda Manchjur qo’mondoni Chjan Szolin uning vagoni yapon qo’shinlari tomonidan portlaganida o’ldiriladi. Chjanning o’g’li Chjan Xyuelyan o’z otasini qo’shinini meros qilib oladi va Milliy partiya boshchiligidagi yangi hukumatga o’zining vafodorligi haqida darrov e’lon qiladi. Shunday qilib, Xitoy qo’mondoni hukmronligi ostida 13 yil bo’lgan fuqarolar urushi, shuningdek anarxiyadan uzoq bo’lmagan mamlakat o’zining yangi prezidenti Chan Kay-shik ostida birlashtirilgan edi. Chan o’zining poytaxtini Nankinda asoslaydi, chunki uning real bazaviy kuchi Xitoyning markaziy qismidagi vodiy Yangzida bo’lgan. Hozirgi vaqtda shimoliy militaristlar milliy formalarni kiyib Chan Kay-shik ostidagi Xitoy Respublikasiga sodiq deb e’lon qilishadi. Tarix kitoblarida “Nankin o’n yilligi” nomi bilan mashhur bo’lgan keyingi o’n yillik davomida Chan kuchli millat va zamonaviy hukumatni rivojlantirish va tez indo’strializatsiya qilishga uringan. Chan juda qattiqqo’l rasmiyatchi edi va o’z qo’shinlaridan maksimal odob saqlashni talab qilgan. Changning hokimiyatga ko’tarilishida qo’shimcha faktor bo’lib 1927-yil dekabrda Sun Yat-sen bevasining singlisi bo’lgan Sun Sinlin va Xitoyning boy oilalaridan bo’lgan Sun Meylin bilan tuzilgan nikoh bo’ldi. Changning Sun oilasi bilan qo’shilishi uning hukumatga chuqur ta’sir ko’rsatdi. Uni xotinining akasi T.V.Sun bosh vazir, uning kuyovi-X.X.Kung moliya vaziri bo’ldi. Bu odamlar shaharlarda o’ta zarur bo’lgan iqtisodiy barqarorlikni olib kelgan zamonaviy markazlashgan bank tizimini yaratishga muvaffaq bo’ladi. Faoliyat ko’rsatayotgan soliq tizimiga asos solindi. Iqtisodiy o’sish asosan chet ellik kapitalistlar shahar iqtisodiyotida ustunlikka ega bo’lgan shaharlarda sodir bo’ldi. Antiimperialistik, antikapitalistik va antikonfutsizm g’oyalariga qarshi turish uchun Chan 1930-yilda “Hayotning yangi harakati”ga yo’naltiradi. Bunda nafaqat qariyalar, xalq uchun, balki siyosiy yetakchilar uchun ham an’anaviy konfutsiylik qadriyatlarni qayta tiklashga chaqiruv mavjud bo’lgan. 1910-chi va 1920-chi yillarning eng yorqin voqealaridan biri ayollar harakati bo’ldi. Bunda ayollarning ta’lim olishiga va o’z turmush o’rtog’ini erkin tanlashga yordam berish, bevalarning suiqasdini va oyoq bog’lashni to’xtatish maqsad etib qo’yilgan. Shu yillarda To’rtinchi may Harakati yetakchilari beso’naqay klassik tildan voz kechishga chorlaydi. Ayrimlarning klassik shaklda sherlar yozishda davom etishini hisobga olmaganda, klassik xitoy tili bir necha yil ichida o’lik tilga aylandi. 1931-yilda Xitoyda eng ko’p sotiladigan roman Oila, Ba tszin bo’ldi, bunda muallif anarxizmning siyosiy falsafasiga yuzlanadi. Xitoyning yirik shaharlarida g’arbiy uslubda kiyinish odatga aylanadi, va qizlar 1-chi marta yigitlar bilan bir maktabga bora boshlaydi. Milliy partiyadagi konservatorlar bu o’zgarishlardan ko’pchiligiga qarshi edi. Milliy partiya K’ok Ko’ylaklarni tashkil etdi, tashkilot fashist Germaniyasidagi Malla Ko’ylaklardan qisman nusxa oldi. Ular shunchalikka bordiki, hatto g’arbiy uslubda kalta qirqilgan sochlar bilan yuradigan yosh ayollarni qamoqqa oldilar. Ular shuningdek Chan Kay-shik siyosatiga ommaviy qarshi chiqqan ziyolilar vakillarini qo’rqitib va hatto o’ldirib yuborar edi. Chan va uning yaqin izdoshlari fashizmni Xitoyning muammolariga javob sifatida ilgari sura boshladi. Chan Kay-shik hukumatining asosiy yutuqlaridan biri XIX va XX asr boshlarida Xitoyga yopishgan barcha teng huquqli bo’lmagan yerga uradigan shartnomalarda yo’qotilgan Xitoy suverenitetining aspektlari qayta tiklandi. 1928- yildan 1933-yilgacha Xitoy o’zining savdo tariflari ustidan nazorat o’rnatadi, opium urushidan keyin nimalardir yo’qotiladi va Chan Kay-shik hukumati Xitoy dengiz bojxona xizmati ustidan butunlay nazoratni qo’lga oladi va Xitoydagi chet el kontsessiyalari sonini 33 dan 19 gacha qisqartiradi. Keyinchalik, Ikkinchi jahon urushi vaqtida Xitoyning g’arbiy ittifoqdoshlari xitoy bo’ysunishining asrlik timsoli bo’lgan eksterritoriallikni tugatadi va Chan Ruzvelt va Cherchill bilan ittifoqdoshlar koalitsiyasida teng huquqli sherik sifatida shaxsan o’zi uchrashadi. Bu muvafaqqiyatlarga va yirik shaharlarda zamonaviy sanoatlashgan iqtisodning o’sishiga qaramasdan, xitoylik dehqonlarning ko’pchiligi o’ta kambag’al sharoitlarda milliy qonunlar bilan yashashda davom etilar edi. Zamonaviy tibbiyot ustunligisiz dehqonlar ayniqsa kechki tuproqda ko’payadigan parazit qurtlar va shilliq qurtlardan aziyat chekardi. Kechki tuproq ming yillar davomida o’g’it sifatida ishlatilgan. Agar kechki tuproq yetrli darajada qizdirilmagan bo’lsa gijjalar va boshqa parazit organizmlar tirik qolardi va osongina teriga yopishib olib sholi dalalaridan yalang oyoq o’tgan dehqonlarga turli kasalliklar yuqtirardi. Shunday yuqumli kasalliklardan har yil millionlab odamlar o’lib ketgan. Dehqonlar qo’lfatlarining an’anaviy manbalari – suv toshqini, qurg’oqchilik va ocharchilik 1920-chi va 1930-chi yillarda xitoy qishloqlariga katta zarar yetkazishda davom etadi. Qishloq joydagi asosiy muammolardan biri bu ijara haqining balandligi edi, bunda ko’p fermerlar yerga egalik qilmay turib hosilining 50 yoki hatto 70 foizini ijarga to’lashi kerak bo’lgan. Ijaraga beruvchilar va ijaraxo’rlar baland foizli maosh, ko’pincha yiliga 30-40 foiz qoyardi, shu sababdan qarzlarga ko’milgan dehqonlar hech qachon qarz to’lovlaridan ozod bo’lmagan. Buyuk ingliz iqtisodchisi R.X.Touni 1930-chi yillar boshida bir yil Xitoyda Xitoyning qishloq iqtisodini o’rganish uchun o’tkazdi. O’zining “Xitoyda yer va mehnat” klassik kitobida xitoylik dehqonlarning ayanchli ahvolini ta’riflagach, u tipik ingliz pasaytirishi bilan biriktirilgan tarixiy bashorat qildi.
Ayni shu paytda Touni yozgan, Mao Szedun yosh ambitsiyali kommunist va uning do’stlari nochor qishloq joyida xitoylik dehqonlarning ovqatlanishning an’anaviy tarkibini boshdan oyoq o’zgartirishni tashkillashtirdi. Baland boyli, ozg’in mayus ko’zli yosh yigit Mao Changsha provinsiyasi poytaxtidan uncha uzoq bo’lmagan Xunan provinsiyasining qishloq joyida boy dehqon xo’jaligida tug’ilgan. O’rta maktabdan so’ng Mao olti oyga Pekinga jo’naydi. U yerda Xitoy Kommunistik partiyasi asoschilaridan biri, Pekin universiteti kutubxonachisi Li Dachjaoning ta’siri ostida bo’ladi. Li Dachjao xitoylik dehqonlar xitoy revolyutsiyasining qalbi va yuragi bo’lishi shart deb ta’kidlagan. 1931-yildan 1934-chi yilgacha Chan o’zining millatchilik armiyasini beshta bo’lakka bo’lib Xunan-Tszyansi chegarasidagi kommunistlar kuchlariga qarshi yuboradi. To’rtta bo’lak armiyasi mag’lubiyatga uchraydi, chunki uning armiyasiga kichik kommunistik kuchlar hiyla ishlatib, kichik guruhlarga bo’linib pistirma qo’yadi. 1934-chi yilda beshinchi bo’lak armiyasiga Chan Kay-shik fahmlangan yondoshuv qabul qiladi. Kommunistik kuchlarni son va qurollanish darajasida ustunlik bilan o’rab oladi va uzil-kesil tugatish uchun Qizil Armiya tashagan dorni asta tortadi. Bu taktika muvafaqqiyat bilan tugaganida Mao radikal javob uchun chiqdi: qurshovdan qutilib chiqib butun Qizil Armiya bilan Xitoyning shimoli-g’arbiga qochish. Gomindan bilan XKP o‘rtasidagi umummilliy birlashgan front barham topgach, Xitoyda fuqarolar urushining ikkinchi bosqichi boshlandi. Gomindan «XKP ga qarshi urushga tayyorlana boshladi» va ko‘p o‘tmay uning qurolli kuchlariga qarshi hujum boshlandi.
1930—1934-yillarda 5 marta yurish qilindi. AQSH 90 mln dollar yordam berdi. 300 ta samolyotdan foydalandi. Xitoyga nemis generali Fon Sekt keldi va harbiy operatsiyalarga boshchilik qildi. Bu davrda XKP qurolli kuchlarining soni 300 mingni tashkil etardi (XKP qurolli kuchlari Qizil Armiya deb atalgan). XKP 1927-yildan 1936-yilgacha Xitoyda sovetlar shaklidagi proletariat va dehqonlar inqilobiy diktaturasini o‘rnatish uchun Chan Kayshi hukmronligining kuchayishi 1927—1937- yillardagi fuqarolar urushi 100 kurash olib bordi va o‘zi egallagan provinsiyalarda hokimiyatning shunday shaklini o‘rnatdi. 1931-yilning noyabr oyida Szyansi provinsiyasida o‘tkazilgan sovet tumanlari vakillarining 1-Butunxitoy syezdi Xitoy Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon qildi. Davlat boshlig‘i etib Mao Szedun saylandi. Shunday qilib Xitoy uchga bo‘linib ketdi. 1934-yilda Gomindan hukumati XKP armiyasiga qattiq zarba berdi. Biroq uni tor-mor eta olmadi. Armiyaning bir qismi qurshovni yorib chiqishga muvaffaq bo‘ldi. 1931-yilning sentabrida Yaponiya armiyasi Xitoyga hujum qildi. Bu hujum Chan Kayshining Xitoyni birlashtirish yo‘lidagi harakatini to‘xtatib qo‘ydi. Uch oy ichida Yaponiya Xitoyning shimoli-sharqida 1 mln kv km maydonni egalladi va u yerda 1932-yil 1-martda Man’chjou-Go deb atalgan davlat tuzdi. Uni manjurlar sulolasining so‘nggi imperatori Pu I boshchiligidagi qo‘g‘irchoq hukumat boshqarardi (manjurlar sulolasi hukmronligi 1912-yil Sun Yatsen boshchiligidagi inqilob natijasida ag‘darilgan edi). 30 mln aholi, 37 foiz temir ruda zaxirasi, 95 foiz neft, 4 foiz savdo va temir yo‘l yaponlar qo‘liga o‘tdi. 1936-yil Chan Kayshi Sianga kelganida armiya qo‘zg‘alon ko‘tarib, uni asir oldi. Lekin undan fuqarolar urushini boshlamaslikka va’da olinib, qo‘yib yuborildi. Chan Kayshi 1935-yilda Yaponiya agressiyasiga qarshi kurashda yordam so‘rab Sovet davlatiga murojaat qildi. Sovet davlati yordam berishga tayyorligini bildirdi, biroq buning uchun fuqarolar urushini to‘xtatish va Xitoy kommunistlariga qarshi jazo operatsiyalari o‘tkazmaslik shartini qo‘ydi. 1937- yilning iyun oyida Gomindan va XKP o‘rtasida harbiy harakatlarni to‘xtatish haqida shartnoma imzolandi. Shu tariqa Xitoyda yagona antiyapon milliy fronti vujudga keldi. 1937-yilning yozidan 1945-yil kuzigacha davom etgan yapon-xitoy urushi boshlandi. Yaponlar 1937-yil avgustda Pekin, noyabrda Shanxay, dekabrda Nankin shaharlarini bosib oldi. 1937-yil 21-avgustda SSSR bilan Xitoy o‘rtasida hujum qilmaslik haqida shartnoma imzolandi. Xitoy 1938-yil 100 mln dollar, 1939-yilda esa 150 mln dollar zayom oldi. 1938-yildagi Hasan ko‘lida, 1939-yildagi Xalxin Golda bo‘lib o‘tgan janglar yapon kuchlarini zaiflashtirdi. Yaponiya 1941-yil 9-dekabrda Xitoyga qarshi urushni rasmiy e’lon qildi va bu yerda urush oxirigacha o‘z hukmronligini saqlab qoldi.