Kurs ishisi. Mavzu: Uglerodli birikmalar va ularning unumdorlikka ta’siri

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI
AGROKIMYO AGROTUPROQSHUNOSLIK YO’NALISHI 22-19 GURUH TALABASI
MURODOV ELBEKNING TUPROQ KIMYOSI FANIDAN YOZGAN
KURS ISHISI.

Mavzu: Uglerodli birikmalar va ularning unumdorlikka ta’siri.

Reja:
I.Kirish
II.Uglerodli birikmalarning tuproqni shakllanishiga va unumdorlikka ta’siri.
III.Uglerodning tuproqdagi mineral va organik birikmalari
IV.Turoqdagi karbonat angidrid va karbonat kislota
V.Natriy, Kaliy,Magniy,karbonatlari hamda ularning akkumulyasiyasi va migratsiyasi.
VI Xulosa.







Uglerodli mineral birikmalarga uglerod oksidlari, karbonat kislota va uning tuzlari(karbonatlari)kiradi.Karbonat angidrid yoki uglerod dioksidi atmosfera va tuproq havosining doimiy komponenti hisoblanadi.
CO2 barcha tuproqlarda butun vegetatsiya davri davomida hosil bo’lib turadi.Doimiy bir hil miqdordagi gumusga egabo’lgan tuproqlarda hosil bo’ladigan va atmosferaga chiqaradigan yillik o’simlik qoldig’I miqdoriga mos keladi.Agar tuproq tarkibidagi uglerod miqdori atmosferaga chiqayotgan CO2 dan ortiq bo’lsa,bu tuproqda organik moddalar va gumus miqdori oshayotgan ya’ni Gumifikatsiya jarayoni kuchliroq buladi.Agar atmosferaga chiqayotgan miqdori tuproqdagi C miqdoridan ortiq bo’lsa u holda tuproq tarkibidagi organik moddalar va gumus miqdori kamayadi. Tuproqda Gumifikatsiya jarayoni kuchli,ya’ni ustun bo’ladi.Atmosferadan tuproqqa utadigan va tuproqdan chiqib ketadigan С miqdori uning modda almashinuvidagi miqdorning 1-2% ni tahshil etadi.Bu miqdor uning tabiatdagi muvozanatiga deyarli ta’sir qilmaydi.
Tabiiy lantshaftlarda С ning muvozanati ijobiy bo’lib yetuk tuproqda
С muvozanat xolatida ya’ni uning kirim elementlari teng buladi.
Qishloq xo’jaligi foydalaniladigan landshaftlarda agarda tuproqdagi gumus zahirasini oshirish nazarda tutilgan agrotexnika joriy etilmasa,С balansi salbiy buladi. Qishloq xo’jaligi joylashgan foydalaniladigan landshaftlarda tuproqdan ajralib chiqadigan СO2 atmosfera xavosini boyitadi.Bu ayni vaqtda yahsil o’simliklarning fotosentizini kuchaytiradi.Bir qism СO2 tuproq eritmasida erib ishqoriy va yer metallari bilan karbonatlarni xosil qiladi. Tuproq xavosining tarkibidagi СO2 miqdori uzgarib turadi. Atmosfera xavosidagi miqdoridan ortiq bo’ladi.СO2 ning atmosferadagimiqdori 0,03% bulsa,tuproqda 1-3%,xatto 10% ga yetadi bunga sabab avvalo СO2 ning mol og’irligi 44gr xavoniki esa 29gr.
Odatda nisbatan past harorat va yuqori bosimda СO2 suvda yahsi eriydi.Kumir kislotasining tuzlari xisoblangan karbonatlar va biokarbonatlar ko’pchilik tuproqlarda mavjud bo’lib,har xil shklda bo’ladi.Masalan Tayganing yuruvchi suv rejimiga ega bo’lgan tuproqlarda karbonatlar kolloidlarini oz bo’lsada kirish mumkin yani jinslar ustida xosil bo’lgan tuproqlardagina kirish
mumkin.Koldiq karbonatlar rendzimlariga xos.Qayir tuproqlari karbonatlarga boy buladi.Qattiq sizot suvlari chiqib turadigan joylarda xosil bo’ladigan tuproqlar xam karbonatlarga boy buladi. Tuproqlarning mintaqaviy qatorida shimoldan janubga tomon yurganda karbonatlarning psevdomitselisi quvvatli tipik tuproqlarda birinchi marotaba kurinadi.
Keyinroq yani janubroqda tipik Qora tuproqlarda oq donachalar shaklida mavjud bo’ladi.Yana xam janubroqda karbonatlar tuproqning eng ustki qavatlaridan chuqur qavatlarigacha mavjud bola oladi.Tuproqdagi karbonatlar ichida eng kup miqdorini kalsiy (СAСO3) tashkil qiladi.Xuddi shu kabi tarkibiga ega bo’lgan boshqa karbonatlar Argonit va Lyubkinit tarqalgan.
Uzbekiston sharoitida Kuguchkov tomonidan magniy karbonatli sho’rlanish tipi Samarqand viloyati tuproqlarida tarqalgan.
Sodali sho’rlangan tuproqlarda kumir kislotaning natriy tuzlaridan soda,trona va boshqalarda kuproq buladi.Bu kabi tuzlar xar xil qatlamlarda joylashgan va usha yerda to’planadi.Karbonatlarning eruvchanligiga qator sabablar ta’sir qiladi.Ular xar xil eruvchanlikka ega.
Tuproqda karbonatlarning mavjud bo’lishi uning yani tuproqning qator xususiyatlariga:G’ovakligiga,zichligiga,
gumusning farksion tarkibiga va boshqalarga tasir qiladi. Karbonatlarning tuproq unumdorligiga ta’siri bir xil emas.Malum miqdordagi ayrim karbonatlar tuproq strukturasiga,buferligiga ijobiy ta’sir qiladi.Tuproq reaksiyasini boshqaradi va neytral zonaga va kuchsiz ishqoriy xolda ushlab turadi.
Karbonatlarning kupligi tuproq fizik xususiyatiga salbiy ta’sir qiladi.Jumladan tuproq xossasini sementlashtiradi,o’z navbatida tuproqqa ishlov berish o’z navbatida qiyinlashadi.Soda Tuproqqa xamma vaqt salbiy tasir qiladi.Masalan tuproq unumdorligi undagi soda miqdori 0,05-0,1% bulishi ham keskin kamayib boradi.Bunga asosiy sabablardan biri soda tuproq massasini peptizatsiyaga uchratsa,yana biri usimlikka zaxar tariqasida tasir qiladi.Natijada tuproq strukturasi buziladi, suv utkazuvchanlik kamayadi,o’simlik esa halok bo’ladi.
Sodaning tuproqqa bunday keskin ta’sir qilib kelishidan asosiy sabab uning eruvchanligi yuqori darajada ekanligi.Ishqorning xususiyatlari kuchli namoyon bo’lishi natriy bilan tuproqqa singdirish kompleksi orasidagi bog’ni kuchsiz kuchsiz yani mustakam emasligi hisoblanadi.
Tuproq tarkibidagi sodaning paydo bo’lishi xosil bo’lishi to’g’risida yagona universal g’oya xozircha yuk.Har bir alohida sharoit uchun xarakterli g’oya mavjud bo’lib shu asosda sodaning mavjud sharoit uchun xosil bo’lish mehanizmi tushuntirish mumkin.Xozirgi kunda Kristal jinslarning nurash,kimyoviy reaksiyalar ion almashinuvi asosida sodaning mavjud sharoit uchun xosil bo’lish nazaryasini 1863-yil Bishov K.taklif qilgan edi.Bu mehanzmlar xususiy xoli uchun tugri keladi,lekin universal emas.Soda xosil bulishining yana bir yuli.Sodani bu yuli bilan xosil bo’lishi isbot qilingan.Lekin bu usul xam universal emas.Bunday deyishga sabab bu usulda soda kam xosil buladi,yani mavjud sodani miqdor jihatdan tushuntira olmaydi.
Xozirgi kunda tuproqlarda shu va shunga uhshagan jarayonlar xosil bo’ladi.Xosil bo’lgan soda bilan birga boshqa omillar anaerob sharoit, sulfidlarning mavjud bo’lishi va boshqalar sizot suvlar yer yuzasiga yaqin va shur tuproqlarda daraxtlar va ekinlarning kurib qolishiga sabab buladi.Karbonatlar asrlar buyi tuproqlarda vaqtinchalik akkumulyatsiyalanadi.Bundan tashqari,karbonatli tuproqlarda vaqtinchalik kislota xosil bo’lishi xodisasixam mavjud,bo’lib unda tuproqdagi ishqoriylik olib keli qishloq xo’jaligiga kata zarar keltiradi.Bu xodisaning sabablari ko’p bo’lib ulardan biri sodali sulfatli sizot suvlari xisoblanadi.Yuqorida kursatilgan yullardan biri orkalli tuproqda soda xosil bo’lishi mumkin.Tuproqda ishqoriylik va ishqoriy yer metallarning karbonatlari kup bo’lsa uning ishqoriyligi han ortadi.Bu borada Gedroys uz vaqtida ishqoriylikni kremniy kislotasi,organik kislotasi organic kislota tuzlari xamda potensial jihatdan fosfatlar,sulfadlar,boratlar xam keltirb chiqarishi mumkin.
Gedroys dolzarb va titrlanadigan ishqoriylikni farqlashni aytgan. U faol ishqaoriylik deganda suvli surimdagi ishqoriylik chegaralari yani ishqoriy chegaradagi N ni tushuntirdi.Titrlanadigan ishqoriylik deb suvli surimni kislota bilan titrlash asosida aniqlangan umumiy ishqoriylikka aytiladi.Gedroys vafotian sung ishqoriylk umumiy va xususiyga ajratilgan buldi.
Gedroys ajratgan xususiy karbonatlik normal karbonatlar ishqoriylik deganda gidrokarbonatlar miqdori tushuniladi.Shunday qilib kislota yordamida metioranj ishtirokida titrlash asosida tuproqdagi karbonatlarni yani karbonat,natriy karbonat va boshqalarni xamda gidrokarbonatlarni (Сa(NaСO3),NaNO3 va boshqalarni aniqlash mumkin. Bularni alohida alohida aniqlash uchun 2 marta titrlash kk.Avval fenoftalin ishtirokida,sung metioranj ishtirokida.Shunisi qiziqarliki fenoftalin ishtirokida titrlash eritmaning rang undagi N 8,2 ga tenglashsa uzgaradi yani N-8,2-8,3 bulsa qolgan karbonatlar tulaligicha gidrokarbonatlarga o’tadi.Shuning uchun normal karbonatlar to’g’risida olingan malumotlarni bu urinda ikkiga ko’paytirish kerak.Amalda esa bu ish qilinmaydi.Aslida uni matematik amalni ikkiga ko’paytirishni albatta bajarish kerak.Amalda esa bu ikkiga ko’patirishni albatta bajarish kerak.Aks holda natijalar xato bo’lib chiqadi.Endi Gidrokarbonatlarning aniqlash uchun umumiy ishqoriylikdan ikkilangan normal karbonatlar ishqoriyligi ayrib tashlanadi.Gedreys umumiy ishqoriylikni yer metallari va ishqoriy metallar ishqoriyligiga bilinishini tavsiya qilib uning aniqlsh usullarini ishlab chiqadi.Ishqoriylikni bu guruhga bulish shartli bo’lib,amalda ular sharoitiga qarab o’zgaradi.Xar xil anionlarni tuproqning ishqoriylik darajasiga yani N ortishiga tasir qilishini ularning tuzlarini suvli surimda aniqlash orqali titrlash mumkin
Shuni alohida takidlash kerakki xar xil anionlar tuproq ishqoriyligini keltirb chiqarishdagi real xissasi shu anionlarning tuproq eritmasidagi va suv surimdagi miqdoriga bog’liq.Yana shuni esda tutish kerakki,ko’pchilik ishqoriylik reaksiyaga eag bulgan tuproqlarda boratlar ham ishqoriylikni keltirib chiqaradi.Fosfatlarga boy tuproqlarda ishqoriylikni ular xam keltirib chiqarishi mumkin.
Shuni alohida takidalash kerakki xar xil anionlarning tuproq ishqoriyligini keltirib chiqarishdagi real xossasi shu anionlar tuproq eritmasidagi va suvli so’rimdagi miqdorlariga bog’liq yana shuni esda tutmoq lozimki ko’pchilik ishqoriy reaksiyaga ega bulgan tuproqlarda ular ionlarining ichida karbonatlar teng buladi.Bu jarayon natijasida xosil bulgan natriy sulfat yahsi eriydi.Ular yuvib tuproq qatlamidan chiqarish mumkin.Oxirgi vaqtlarda ishqoriy yerlar uchun meliorant tariqasida oltingugurt xam ishlatilmoqda.U xolda tuproqda quyidagi jarayonlar kuzatilmoqda.Xosil bulgan kislota tuproqlar karbonatlariga va tuproqqa yuqoriddagi sxemalar asosida tasir qiladi. Temir sulfatning uzi xam meliorant tariqasida ishlatiladi.Bunda esa quyidagi reaksiyalar hosil buladi.

Xosil bulgan FeCo3 suv ishtirokida Fe(N0)3 ga aylanadi. Yani uz navbatida reaksiya davom etadi. Bu jarayonda yangi xosil bulgan Fe(ON)2 Fe(ON)3 ga aylanadi va tuproq kolloid zarrachalarini kougulyatsiyalaydi yani strukturani yahshilaydi.Demak pirit ikki yoqlama tasir qilishi mumkin.
1. Tuproq ishqoriyligini kamaytirsa.
2.Uning strukturasini yashilaydi.
Umuman olganda karbonatlar tuproqqa ishlov berishda ijobiy va salbiy tasir ko’rsatadi va uning ishqoriyligini bartaraf qiladi.Korxonalar chiqindilaridan foydalanish Ayni vaqtda ularni chiqndisz ishlab chiqarishga aylantiradi.Bu uz navbatida ekologiyaga salbiy tasir qiladi.


Xulosa
Men Uglerod haqida shuni tushundimki har qanday allotropik shakl o’zgarishida ham hidsiz,ta’msiz qiyin suyuqlanadigan va odatdagi eruvchilarda erimaydigan modda ekan.Uglerodning noorganik birikmalari tabiatda keng tarqalgan bo’lib ko’plab minerallar,tog’ jinslari,havo tarkibidagi karbonat angidrid tarzida uchraydi.Shuningdek uglerodning noorganik birikmalaridan ayrimlari xalq xo’jaligining turli soxalari uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini bildim.Shuningdek uglerodning eng muhimlari vodorod bilan hosil qilgan birikmalari uglevodlar deb atalishini va turlicha tarkibga ega ekanini bildim.Uglerod tabiatda hayvon va o’simliklarning nafas olishida,organik qoldiqlarining chirishida,yonish jarayonida hosil bo’lishini bildim.