Kurs joybari

I.2 Darilik gulxayri ósimliginiń jetistiriw texnologiyasi
Agrotexnikalıq ilajlar .Dárilik gulxayri kóp jıllıq shop ósimlik bolıp boyı 3-4 jılda 2-2,5 m ge jetetuǵın,tamirpaqallı etli 1-2 metr tereńlikke shekem jetedi. Tamirpaqalı hám oq tamirı birinshi jılı aqırında aǵashqa aylanadı .Ilimpazlar tárepinen ótkerilgen ilimiy baqlawlardan málim bolıwısha dárilik gulxayri hawanıń qurǵaqlıǵına ham qistin suwigina (tamır sistemasi jaqsı rawajlanǵanlıǵı sebepli) shıdam beredi. Ol samalǵa hámqistiń suwigina shidamli osimlik esaplanadı. Dárilik gulxayri respublikamızda tarqalǵan (kebirlengen jerlerden tısqarı ) barlıq suwǵarılatuǵın topıraqlarda egip ósiriw múmkin. Tuqimliq ushın egilgen maydanlarda ósimlik 6 -8 jıl saqlanıwı múmkin.Sol sebepli dárilik gulxayrini paliz eginlerinen tazalangan jerlerge egiw maxsetke muwapiq boladi. Dárilik gulxayri o'simligi egiletuǵın maydanlar guzda jer aydaw aldından gektarına 20 -25 tonna organikalıq tóginler hám 40 -50 kg superfosfat tógini menen azıqlantirib 25-28 sm tereńlikte aydab qóyıladı. Gulxayri tuqımıı erte báhárde yamasa kesh guzda egiledi. Guzda egilgenleriniń oniwii jaqsı boladı. Báhárde egilgen o'simlik jaqsi oniwi ushın tuqımı 2-3 saatqa 20 -25 dáreje ıssı suwda jibitip qóyıladı. Keyin suw biraz suwiganinan keyin tóselgen brezent yamasa bóz ústine juqa etip jayiladi tez kebiwi ushın tez tez aralastırıp turıladı. Tuqımlardı palız eginleri egiletugin seyalkalarda 1-2 sm tereńlkte topıraqqa qadaladi. Qarıqlar aralıǵı 60 -70 sm hám ósimlik aralıǵı 10 -12 sm qilip egiledi hám gektarına 10 -12 kg tuqımı sarplanadi. Kógerip shıqqan maysalarda 3-5 shın japıraq payda bolganan qarıqlar alınıp izbe-iz suwgarip turıladı. Normal sharayatta dárilik gulxayri tuqımıları 8-10 kúnde topıraq ızǵarlıǵı jeterli bolmaǵan maydanlarda 18-20 kúnden keyin kógerip shıǵadı. Maysalar tolıq kógerip shıqqannan keyin, yaǵnıy birinshi suwǵarıwdan 7-10 kún ótkennen birlew ótkeriledi hám 1 metr jerde 8-10 saw ósimlik qaldıriladi. Ósimliklarni bul dárejede siyreklestiriw nátiyjesinde olardiń ósiwi hám rawajlanıwı tezlesedi. Ekinshi hám keyingi jıllarda bolsa ósimliktiń boyı 200-230 sm den asadı. Dárilik gulxayri egilgen maydanlar birinshi jılı 5-6 ret jabayı shoplerden tazalaw otkeriledi kultivatsiya járdeminde jumsatiladi. Zárúriyatqa kóre ósimlikler arasındaǵı jabyı shoplerden qol kushi menen tazalanadı. Gulxayri egilgen maydan birinshi jılı 8-10 ret suwǵarıladı. Gulxayri mineral tóginlerdi (ásirese azotli hám fosforli) kop talap etiwshi ósimlik bolip esaplanadı. Birinshi jılı aprel-may aylarında suwǵarıwdan aldın 80-90 kg azot, 60 -70 kg fosfor hám 30 -40 kg kaliy tógini menen azıqlantırıw usınıs etiledi. Gulxayriniń paqallari qirqilmay dalada qisda qaldıriladi. Ásirese erroziyaga ushraytugin jerlerge egilgen Dárilik gulxayri topıraqtı juwilip ketiwinen saqlaydı. Erte báhárde qurigan paqallar daladan jıynap alınǵannan keyin ósimlik araları kultivatorda hár gektar jerge 50-60 kg den azotli hám fosforli tóginler menen (aprel ayınıń aqırlarında ) azıqlantiriladi. Ekinshi márte fazasında gulxayrining shox-shabbalari jaqsi rawajlanip ketgenge shekem (iyun aqırı ) 40 kg dan azot hám 30 kg dan kaliy tógini menen azıqlantiriladi. Mineral tóginlerdi suwǵarıwdan aldın ámelge asırıwdı usınıs etiledi. Gulxayri tirishiliginin ekinshi jili (avgust aylarmin baslarında ) mıywe beredi. Tuqımıları paqalınin 10 sm den 230 sm ge shekem bálentliginde, tiykarǵı bólegi 60 -80 sm aralıǵinda jaylasadı. Mıywesi pıskennen keyin uzaq waqıt togilmey turadı. Bul bolsa tap avgust ayına shekem tuqımlarin jıynap alıw imkaniyatın beredi onıń ushın gulxayri paqalı mıywe jaylasıw bálentliginde oraq penen qırqıladı. Baw-baw etip qırmanǵa alıp bariladi. Tuqımlari dan suwirgishda tazalanip qaplarga jaylastiriladi. Onıń tamirin ekinshi jılı oktyabr aylarında jıynap alınadı. Yarım sm qalınliqdagi qaptal tamırleri sheyki onim esaplanadı. Qazip alınǵan tamırler topıraq jáne onıń qaldıqlarınan tazalanıp suwda jaqsılap juwıladı hám 40 gradustan joqarı bolmaǵan temperaturada quritiladi. Qurigan tamirlar 20 -25 sm uzınlıqta qırqıladı. Aǵashliqqa aylana baslagan tamirlar alip taslanadi. Quriǵan tamır 20 -25 kg dan etip qaltalarǵa jaylastırıladı. Qurǵaqlay hawa almasip turatuǵın bólmelerde 3 ligashekem saqlanadı. Agrotexnikalıq ilajlari joqarı dárejede ótkerilse gulxayri egilgen maydanlardin hár gektarınan 15-20 sentner qurǵaqlay tamır jıynap alıw múmkin boladı. Alıp barılǵan baqlawlardan belgili boliwinsha gulxayri havoniń jazǵı quruqligina tupraqniń qisqa múddetli quriwina (tamır tarmaqdari jaqsı rawajalnganligi sebepli) shıdam beredi samalǵa shıdamli, qisqi suwiqqa shidamlı. Ósimlikke tán arnawlı zıyankes hám kesellikler aniqlanbaǵan. Darilik gulxayri tuproqtiń ónimliligi hám quramına biyparq ósimlik bolıp tabıladı, Respublikamizdagi barlıq turdegi topraklarda óstiriw múmkin. Tek shor tuproqli hám batqaq jerlerde rawajalniwi qiyin yaki ospeydi.