Kurs jumisi tema: 1-3-klass «Ana tili hám oqıw sawatxanlıǵı» sabaqlıqlarında berilgen shınıǵıwlardıń mazmunı hám túrleri

4. 1-3 klass «Ana tili hám oqıw sawatxanlıǵı» sabaqlarında oqıwshılardıń awızsha, jazba sóylewin shınıǵıwlar arqalı rawajlandırıw

Shıraylı sóylewdi, sawatlı, tuwrı jazıwdı, óz pikirin sawatlı hám anıq bayanlawdı bilmagan oqıwshı bilimlerdi tabıs menen ózlestira almaydı. Hár bir insannıń sóylewi shıraylı, jetilisken, aytılıwı anıq hám tuwri bolsa, pikirlew sheńberi keń, aqıl etiwi de tereń boladı. Sóylew arqalı adamzot óziniń ishki sezimsiyotlarini bayanlaydı, sóylew bolsa barlıq insanlarda da birdeyde tolıq rawajlanǵan yamasa qáliplesken bólavermaydi. baslawısh klaslardaǵı oqıwshılar sóylewindegi kemshilikler oqıtıwshı hám logaped járdeminde jónge salıw etiledi hám túrli jollar menen rawajlantirilib barıladı. Oqıwshılar joqarı klasslarǵa shıqqannan keyin itibar bergen bolsańız áziz oqıtıwshılar: ayırım oqıwshılar bilip turǵan zatın da aytıp bere almay qiynaladı. Mine sonday jaǵdaylarda oqıtıwshı sol oqıwshın itibarsız qaldırmasdan aste jóneltiriwshi sorawlarǵa tutıp, ol menen qandayda bir temada sáwbet qurıwǵa háreket etiwi kerek. Sabaǵıńizdıń azǵantay bólegin dialog formasında didaktikalıq tárbiya beriwge sarplań.

Mısalı:
- Siz azanda turıp ne qilasiz?
--Dasturxan átirapında qay jerde ótırasız?
-Azanǵı shaydı kim birinshi bolıp baslap beredi?
Sıyaqlı sáwbet qurıń. Tek ǵana bunıń menen jumıs bitmaydi. Oqıwshınıń endi sózlik baylıǵın asırıwǵa háreket etiwimiz kerek.
“… Mudam birdey zatqa qarayverish málellik hám shıdamsızlıqqa alıp keledi. Tálim hár túrlı usıllarda uyımlastırılǵanda oqıwshı túrli guller ashılǵan baqda júrgenge uqsaydı, olarǵa qızıǵadı, kóriwdi qáleydi”—Abu Rayhon Beruniy pikirleri.
Ilajı bolǵanınsha ullı túp babaımız pikirlerin inabatqa alıp oqıwshılar awızsha sóylewin rawajlandırıw ushın ana tili sabaqları hám tógarakda hár túrlı tapsırmalı usıllardan paydalanıwǵa háreket etiw tiyis. Usınıs qılajaq bolǵan usıl dem alıw minutında oqıwshılar oylawı hám awızsha sóylewin rawajlandırıw ushın ótkerilse de boladı.
“Zinama-zina” usılı. Oqıwshılardı adam gruppalarǵa bolıp, 1 minuta ishinde birdey hárip menen baslanatuǵın hám hár bir tekshede háripler sanı birden artıp baratuǵın 6 sóz jazıw tapsırıladı.
“Piramida” usılı. Birdey hárip menen baslanıp, birdey hárip menen tawsılatuǵın hám háripler sanı birge artıp baratuǵın sózlerden piramida qurıw shárti 1 minuta ishinde tuwrı orınlaw talap etiledi.
Oqıwshılarda paronim sózlerdi parıqlaw, sózlerdiń mánislerin tuwrı qollay alıw ilmiy tájriybelerin asırıwda “Sózlerge uyqas gáp tuz”usulidan paydalanıw júdá qol keledi.
Bunda aldınan tayarlab qoyılǵan paronim sózler juftligi jazılǵan biletlar tarqatıladı. Bunda oqıwshılar tarqatpada berilgen paronim sózler qatnasıwında gáp dúziwleri kerek boladı. Mısalı: Bobur shoh hám shayır edi. Terktiń shası egilib turardı. Bul usıldan apostrof belgili hám belgisiz sózlerdi parıqlawda da paydalanıw múmkin.
“Izbe-iz júriwshiler” oyını. Bul oyın arqalı oqıwshılardıń sóylewine óz-ózinen sóz dizbegi, naqıllar ólpeń kirip baradı. Sóz dizbegi, naqıl sıyaqlı xalıq awızsha ijodi námunalari sóylewimiz tásirliligin asıradı. Bul oyındı ótkeriw ushın adam gruppaǵa aldınan saylanǵan sóz dizbegi yamasa naqıllar sabaq basında beriledi. Bul oyındı qóllawda oqıwshılarǵa uran etip Ádebiyachı qánige alım Rózmin Keldiyorovning “Ixtıyat bolıń końil bar” degen shaqırıqın qóllaw júdá orınlı boladı.
Bul sóz dizbeklerdi qatnastırıp oqıwshılar dialog tekst jaratadı. Bul processni biz “Ana tilim – jan dilim” tuwrısında urıs qatnasıwshısıları menen birgelikte kórsetilgen.
Toparlarda islesiw. Úsh toparga sózler dúzip beriw.Qaysı topar balaları sózlerdi tez dúzedi, sol topardı bahalap, marapatlap barıw.

“Dostıma sawǵa” shınıǵıwı.

Hárbir topar eń sulıw qutlıqlaw jasap, basqa topar oqıwshılarına sawǵa etedi.
Bul shınıǵıwdıń maqseti: Bunda sabaqtı texnologiya sabaǵı menen óz ara integraciyalastırılǵan bolıp, bul shınıǵıw arqalı oqıwshılardıń dóretiwshiligi asadı hám miynetke uqıplılıǵı rawajlanadı.
“Meniń tuwılǵan kúnim” shınıǵıwı. Bul shınıǵıwdan maqset: Tábiyiy pánler menen óz ara integraciyalasqan bolıp, oqıwshılar máwsimler hám 12 ay haqqında túsinikleri bekkemlenedi.

Milliy oqıw baǵdarlamada 1-4-klass oqıwshıları ushın úyreniwge usınılǵan temalarǵa itibar bergen bolsańız, bul sanawlı temalar 1-4 -klass milliy baǵdarlamasında hárbir klasta tákirarlanǵan menen tekstler bir-birin tákirarlamaydı. Mısalı: Men, sen, ol hám olar bóliminde 1-klass oqıwshıları “Meniń shańaraǵım” temasındaǵı bilimler menen tanıssa, 2-klasta “Mektebim-ekinshi úyim” temasında, 3-klasta “Jámiyetlik transportları”, al 4-klasta bolsa “”Kindik qanım tamǵan el”, “Klasımız belsendileri”, “Meniń dostım” temasında sáwbetlesedi. “Tábiyat inámları “bóliminde de bir-birin tákirarlamaytuǵın tematikanı kóriwge boladı. “Jasıl planeta”, “Janlı múyesh”, 2-klasta “Qorǵalatuǵın haywanlar”, “Jer astında ne bar?”, “Sayaxatshı quslar”, “Qısqı uyqıǵa ketetuǵın haywanlar” temasındaǵı maǵlıwmatlar menen tanıs bolsa, 3-klasta “Ózbekstannıń ayrıqsha tábiyatı”, “Antarktida – muz saltanatı”, “Dúnya okeanları” haqqında bilim alamız. 4-klasta bolsa “Taza hawa – mıń dártke dawa”, “Qızıl kitap”, “Dúnyada neshe materik bar?” temalarında sáwbetlesiw alıp barıladı.
Bunda ana tilindegi túrli temaǵa baylanıslı tekstler menen tanısıladı. Olar arasında ilimiy tekstler de bar. Oqıwshınıń túrli tarawlarda berilgen tekstlerdi oqıw arqalı durıs aytıw hám jazıw sawatlılıǵı rawajlanıwı menen birge bizdi qorshaǵan álem haqqında bilimleri keńeyip, kózqarası qáliplesip baradı. Biziń oqıwshımız mektepke shekem balalar baqshasında til úyrenip, mektepke tayarlaw toparlarında tayarlıqtan ótip kelgenlikten bul bilimlerdi qabıllaw qıyınshılıq tuwdırmaydı.
Oqıwshınıń jas ózgesheligine say temalar boyınsha maǵlıwmatlar da izbe-izlikte keńeyip baradı. Biz birinshi bólimde ádep-ikramlılıq qaǵıydaları oqıwshınıń shańaraqtan baslap ózin tutıwı, adamlar menen qarım-qatnas jasawdaǵı qaǵıydalar menen tanıstırıp onı jámiyette qarım-qatnas jasaw, óz pikirin tanıs emes ortalıqta da ayta alıw, ózin jámiyettiń bir bólegi dep seziniwine erisiwge baǵdarlanǵan tapsırmalar berilse, ekinshi bólimde tábiyat haqqında maǵlıwmatlar berilip, oqıwshı ózin qorshaǵan ortalıq dúnya júzindegi tábiyatqa baylanıslı qubılıslardıń guwası boladı.