Kurs jumisi tema: Fotometriya usilinda metall emeslerdi aniqlaw Mazmuni

I.2. Fotometrik analiz usillari
Fotokolorimetriya - tekseriliwshi eritpeden, monoxromatik bolmag’an nur intensivligin fotoelektrokolorimetrde (FEK) fotoelement jàrdeminde o’lshewge tiykarlang’an. Mànisi: jaqtiliq dereginen (sholg'am lampa ) shıg’ıp atırg’an aralas aq nur ren’li shıyshesheler jàrdeminde monoxromatlanadi hàm tekseriliwshi eritpe quyilg’an kyuvetadan o’tkerilip, detektorda, yag’nıy fotoelementte o’lshenedi. Hàzirgi waqıtta bir nurli hàm eki nurli FEK ler bar.
Bir nurli FEK dıń dúzilisi
.
1. Ko’rinetug’ın tarawdag’ı nurlar deregi - sholg'am lampa, 400 - 700 nm; 2. Nur qalash ; 3. Kyuveta tutqıshları ; 4. Fotometrik ayna ; 5. Fotoelement; 6.Registrator
Fotokolorimetrik usılda analiz ótkeriliwi ushın tómendegi talaplar atqarılıwı shàrt:
1. Eritpeler àlbette ren’li bolıwı, eger ren’ intensivligi kem bolsa, reagent tàsirinde onı kúsheytiw kerek. Mısali :

Cu⁺² + 4 NH₃ → [Cu (NH₃)₄]⁺² jaqtı kók

Fe^-3+3NCS^-→Fe(NCS)₃ to`q qizil ren`
ε^-_(Fe(sal)3^6-=10³,ε_Fe(NCS)3=7*10³,ε_Fe(NCS)3=1,5*10⁴
FEK de eritpeni ren’ine ko’re nursizg’ish saylanadı 3. K (400-700 nm) tarawı bolg’an nurlardan paydalanıladı [7].
4. Nur jutiliw nizamina, A~C.
FEK de monoxromatlaw dàrejesi 30 -50 nm di quraydı. Bul usıldın’ anıqlıg’ı hàm qaytalıg’ın azaytadı. Salıstırmalı qátelik ± 3%. Usıl jàrdeminde ren’li, tinik eritpeler analiz etiledi.
FEK ni kolorimetriyadan ayırmashılıg’ı.
1. FEK de jaqtılıq nurı nursizgish menen filtrlenedi hàm ko’rinetug’ın nur tarawinan màlim bir ren’li nurdi ajratip beredi;
2. FEK de eritpe tàrepinen jutilg`an nur mug’darı jaqtılıq energiyasın fototokka o’tkeriwshi arnawlı detektor - fotoelement menen o’lshenedi. FEK din` dúzilisi
1. 400-700 nm ko’rinetug’ın polixrom nurlar taratiwshi sholg’am lampası
2. Aynalar.
3.Polixrom jaqtılıqtan birdey ren’li jaqtılıqtı tan’lap beretug’ın, selektor wazıypasın orınlawshı nur sizgishlar.
4. Kyuvetalar - optikalıq shıysheden jasalg’an hàm analiz eritpe salınatug’ın, anıq qalın’lıqtag’ı ıdıslar
5.Optikalıq tıg’ızlıq o’lshenerlik 5k - kompensatsion, 5a – o’lshew diafragmalar.
6. Fotoelementler.
7. Galvanometr yamasa milliampermetr.

Fotometrik metod eritpenin’ anıqlanatug’ın komponentin dàslep ren’li birikpege aylantırıp keyinnen sol màlim qalın’lıqqa iye bolg’an ren’li eritpe qabatının’ optikalıq qısıqlıg’ı (nur jutiliwi) ni o’lshewge tiykarlang’an. Ximiyalıq basqısh, tiykarınan metodtin’ Analitik múmkinshiliklerin, anıqlıqtı, bayqag’ishlıqtı, tan’lap tàsir etiwin hàm analizdi orınlaw ushın sarplanatug’ın waqtın anıqlaydı. Eger optikalıq tıg’ızlıqtı o’lshewde màlim tolqın uzınlıqqa iye spektr nurlarınan paydalanılsa, ol halda bul metodtı spektrofotometrik usıl dep ataladı. Eger optikalıq tıg’ızlıqtı o’lshewde màlim tolqın uzınlıqqa iye bolg’an birdey ren’li (shama menen monoxromatik) nurdan paydalanılsa, ol halda bul metodtı fotokolorimetrik usıl dep ataladı. Spektrofotometr usıl fotokoloritmetrik usılg’a salıstırg’anda anıqlaw hàm selektivroq esaplanadı, biraq quramalılaw hám qımbat bahalı àsbaplardı talap etedi. Fotokolorimetrik usıl hàmme Analitik parametrler boyinsha spektrofotometrik usıldan orqada turg’anı menen, biraq fotometrik àsbaplardıń júdà àpiwayılıǵı hàm arzanlıg’ı menen abzal bolıp tabıladı. Hàmme fotometrik usıllar tiykarında Lamber - Buger - Bernin nur jutiluwi nızamı jatadı. Bul nızamnıń matematikalıq ańlatpası tómendegi kóriniske iye:
A = E Сl
Bul jerde S – ren’li eritpe kontsentraciyası, mol/l;
l – eritpenin’ nurdi utatug’ın qatlamı qalın’lıg’ı, sm;
E - nur jutiliwdin’ molyar so’ndiriw koefficienti;
A - optikalıq tıg’ızlıq.
Optikalıq tıg’ızlıq o’lshewsiz shama bolıp, ol eritpe qatlamına túsip atırg’an nur intensivligine qatnasının’ onliq logarifmine ten’.
A = lg (i₀/ ı_jt)
Nur jutiliwdin` tiykarǵı nızamı to’mendegi shárayatlarinda g’ana jetkiliklishe hàm qatan’ àmel etiledi:
1) eritpege túsip atırg’an nur qatan’ monoxromatik;
2) ren’li eritpe jetkiliklishe kúshli suyultirilg’an;
3) eritpenin’ anıqlanatug’in komponenti tolıq turaqlı quramındag’i ren’li birikpege aylantırılg’an ;
4) eritpenin’ barlıq belgisiz komponentleri kontsentratsiyası hàm tàbiyatı hàmme jag’daylarda derlik o’zgermeydi.
Molyar so’ndiriw koefficienti eritpe qatlamının’ qalın’lıg’ı 1 sm hàm ondag’ı ren’li birikpenin’ kontsentraciyası 1 mol/l bolg’andag’ı optikalıq tıg’ızlıqtı xarakterleytug’ın shama bolıp tabıladı. Bul koefficient sol ren’li o’nimnin’ màlim tolqın uzınlıqqa iye bolg’an nurdi jutıw uqıplıyatini kórsetiwshi tiykarg’ı xarakter bolıp tabıladı. Onıń úlkenligi paydalanılıp atırg’an monoxromatik nurdin` tolqın uzınlıg’ına baylanıslı. Bunday baylanısıwdın’ grafik ko’rinisi bul ren’li birikpenin’ jutiliwi spektri dep ataladı.
Ye - qansha úlken bolsa, ren’li birikpeni qollawg’a tiykarlang’an fotometrik usıldın’ bayqag’ıshlıg’ı da sonshalıq úlken boladı. En’ joqarı anıqlaw bayqag’ıshlıg’ın tàmiyinlew ushın paydalaniletug’ın monoxromatik nurdin` sonday tolqın uzınlıqqa iye bolg’anı saylanadı, bunday koefficient Ye maksimal bolıp eritpenin’ qalg’an barlıq komponentleri hàm anıqlanatug’ın komponentti ren’li birikpege aylantıratuǵın reaktivtin’ artıqsha mug’darı bunday tolqın uzınlıqqa iye bolg’an nurdi jutpawi kerek. Shegaralang’an mug’darda jaqtılıq filtrleri bolg’anda yamasa olar o’tkeretug’ın jaqtılıq nurının’ tolqın uzınlıqları intervalı belgisiz bolǵanda hàm usının’ menen birge anıqlanıp atırg’an ren’li eritpe en’ ko’p utatug’ın nurdin` tolqın uzınlıg’ı belgisiz bolg’anda, àlbette jaqtılıq filtrleri tàjiriybe jolı menen saylanadı. Onın’ ushın hàr bir jaqtılıq filtri menen ren’li eritpenin’ optikalıq qısıqlıg’ı o’lshenedi, keyinnen en’ úlken optikalıq tıg’ızlıq belgilengen jaqtılıq filtri optimal retinde saylanadı.
1) Optikalıq tıg’ızlıqtıń o'lshengen ma`nisi menen anıqlanatug’ın komponent kontsentratsiyasın anıqlaw ushın to’mendegi usıllar qollanıladı :
2) Bir yamasa eki standart menen salıstırıw usılı ;
3) Dárejelestirilgen grafik usılı ;
4) Standart qosımsha qosıw usılı.
Bir yamasa eki standart eritpe menen salıstırıw usılınıń mànisi to’mendegishe: bir waqttin’ o’zinde anıqlanatug’ın elementtın’ alikvot bo’leginen ren’li eritpe tayarlaw menen bir qatarda, tap sonday sharayatta standart eritpe álikvot bóleginen ren’li eritpe sonday esap menen tayarlanadi, bunda eki eritpede de anıqlanatuıg’in komponent mug’darı bir- birine jaqın boladı. Hàr bir eritpenin’ optikalıq qısıqlıǵı olshenedi, keyininen analiz etiletuǵın eritpediń álikvot bóleginen tayarlanǵan reńli eritpe degi belgisiz C<sub>x</sub> kontsentratsiyadan tabıladı :
C<sub>st</sub> : C<sub>x</sub> = A<sub>st</sub> : A<sub>x</sub>
Bunda C<sub>st</sub> - standart eritpedegi anıqlanatuǵın komponentnin màlum kontsentraciyası, A<sub>x</sub> hám A<sub>st</sub> - analiz etiletuǵın hám standart eritpelerden tayarlang’an eritpeler optikalıq tıǵızlıqları. Eger A<sub>x</sub> - dıń ma`nisi A_st - dıń ma`nisinen keskin parq qilsa ol halǵa jańa reńli standart eritpeni sonday tayarlaw kerek, bunda onın’ optikalıq qısıqlıg’ı derlik A<sub>x</sub> menen birdey bolsın. Bir standart menen ten’lestiriw usılın bir komponent muǵdarın anıqlaw ushın shegaralanǵan sandag’ı analizlerdi orınlawda qollaw qolaylı esaplanadı.
Dàrejelengen grafik usılın hàr bir komponenttin’ túrli úlgiler degi muǵdarın anıqlaw ushın ko’p sanlı analizlarni orınlawda (sanaat kàrxanalarında, meditsinada hàm basqa tarawlarda ) qóllaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bul usılda anıqlanatug’ın komponenttin’ artıp baratug’ın kontsentratsiyaları tiykarında reńli standart eritpeler tayarlanıp, bir neshe málim ólshemli kyuvetalarga solinadi hàm olardın’ optikalıq qısıqlıg’ı fotometrik ásbapda olshenedi. Alınǵan nàtiyjeler tiykarında grafik sızıladı, abcissa og’ına anıqlanatug’ın komponent koordinaciyası, ordinata og’ına bolsa, tiyisli optikalıq tıg’ızlıqlar ma`nisi túsiriledi. Hàmme tayarlang’an kontsentraciyalar aralıginda Lamber - Buger - Ber nızamınan shekleniw bolmasa, ol halda grafikka túsirilgen noqatlar bir tuwrı sızıqta hám koordinata basınan ótedi. Keri jaǵdayda joqarı kontsentraciyalı eritpelerde koordinata basınan ótkerilgen tuwrı sızıqtan, shetleniwi boladı. Sol tárzde dárejelengen grafik dúziw nur jutiliwdin` tiykarg’ı nızamı talabın atqarılıwı tekserip ko’riledi. Tàjiriybede tabılg’an hàmme noqatlardın’ koordinata basınan o’tetug’ın bir tuwrı sızıqta jatıwına isenim payda etilgesh, bul tuwrı sızıqtıń teńlemesi en’ kishi kvadratlar usılı menen esaplanadı :
A = k C_st
Bul ten’leme menen standart ren’li eritpeler tayarlang’an shárayatta analiz etiletug’ın eritpe bo’leginen tayarlang’an ren’li eritpedegi anıqlanatug’ın komponenttin’ kontsentraciyası esaplanadı. «k» dıń mànisin en’ kishi kvadrat usılı menen to’mendegi formula menen esaplanadı :
Bunda
A_i - tiyisli I - standart eritpe optikalıq qısıqlıg’ı (nur jutiluwi);
C_i - tiyisli I - standart eritpe kontsentraciyası, mg/ml;
P - standart eritpeler sanı ;
Standart qosımsha qosıw usılı to’mendegishe atqarıladı. Eki birdey o’lshew kolbalarına pipetka járdeminde analiz etiletuǵın eritpeden birdey kólemde alınadı. Keyinnen ekinshi kolbag’a pipetka jàrdeminde màlim ko’lemdegi anıqlanatug’ın komponenttin’ standart eritpesi qosıladı. Keyininen hár bir kolbag’a anıqlanatug’ın komponentti ren’li birikpege aylantıratug’ın birdey mug’dardaǵı hàmme zàrúr reaktivler hàm belgi sızıqqa deyin distillengen suw (qaysı erituwshiden paydalanılǵan bolsa, sol erituwshiden) qosıladı. Eki eritpe de aralastırıladı hám olardın’ optikalıq tıg’ızlıqları o’lshenedi. Analiz etiletug’ın eritpedegi anıqlanatuǵın belgisiz element yamasa ion kontsentratsiyası alınǵan nàtiyjeler tiykarında to’mendegi formula jàrdeminde esaplanadı :
V_st C_st
S_x = ------------------------- mg/ml
((A₁/A₂) - 1) - V_x
bul jerde
V_x - analiz qılınıp atırg’an eritpe ko’lemi, ml;
V_st - anıqlanıp atırg’an komponent standart eritpesinin’ ko’lemi, ml;
C_st - anıqlanıp atırg’an komponent standart eritpesinin’ kontsentraciyası, mg/l yamasa mkg/l;
A₁ - analiz qılınıp atırǵan eritpenin’ optikalıq qısıqlıg’ı ;
A₂ - analiz qılınıp atırg’an komponent standart eritpesinin’ optikalıq qısıqlıg’ı.
Tikkeley fotometriyada anıqlanıwshı element eritpesinin’ optikalıq qısıqlıg’ı salıstırma eritpege salıstırg’anda o’lshenedi. Analiz etiletug’ın eritpe optikalıq qısıqlıg’ı nolden (àdewir ulken (0, 1-1, 0) bolg’an salıstırma eritpege salıstırg’anda o’lshenerlik usıl differensial fotometriya dep ataladı [8, 9].
A_x = A_k + A₁
C_x = C_k + C₁

C_k – ren’li, kontrol standart eritpe konsentraciyası,
A_k – onın’ optikalıq qısıqlıg’ı,
C₁ – qosılg’an standart eritpe konsentraciyası,
A₁ – og’an tiyisli optikalıq tıg’ızlıq.
Usıl - titrlewdi ekvivalent noqatı yamasa onın’ qasında, titrlewshi eritpenin’ jaqtılıq jutiliwi keskin o’zgeriwi tiykarında, titrlewdi aqırg’ı noqatın (TON) anıqlawg’a tiykarlang’an. Fotometrik titrlewdi indikatorli hàm indikatorsiz usıllarda alıp barıladı. Indikatorli usıl - titrlew processinde titrelewshi eritpege indikator qatnasıwında titrant eritpesinen qosıp barıladı hàm titrlewshi eritpenin’ Analitik tolqın uzınlıqtag’ı optikalıq qısıqlıg’ı o’lshenedi. Indikatorsiz usıl – titrelew processinde titrlewshi eritpege titrant eritpesinen qosıp barıladı hàm titrlewshi eritpenin’ Analitik tolqın uzınlıqtag’ı optikalıq qısıqlıg’ı o’lshenedi. titrlewshi eritpe optikalıq qısıqlıg’ın o’lshew nàtiyjeleri boyınsha optikalıq tıg’ızlıq A ni qosılg’an titrant ko’lemi V (titrant) g`a baylanıslılıq fotometrik kerisi sızıladı. Titrlew eymeginin’ EN ge tiyisli bo’leginde keskin búklem gúzetiledi. Mısalı : indikatorsiz usılda permanganat MnO₄^- ionların kislotalı ortalıqta temir (II) ionları menen fotometrik titrelew. Titrlew processinde to’mendegi oksidlaniw qaytariliw reaksiyası ketedi:
MnO₄^- + 5 Fe²⁺+ 8 H⁺→ Mn²⁺ + 5 Fe³⁺+ 4 H₂ O
Permanganat ionın optikalıq qısıqlıg’ı 528 nm Analitik tolqın uzınlıg’ı (ε= 2400 dm³ • mol^-1 • sm^-1) de o’lshenedi. Titrlewshi permanganat eritpesine titrant temir (II) eritpesinen qosa barilg’an tàrepke, titrlewshi eritpenin’ optikalıq qısıqlıg’ı permanganat ionları reaksiyag’a kirip bolaman degenge shekem, azaya baradı. Titrant eritpesinen qosıw dawam etilse titrlewshi eritpenin’ optikalıq qısıqlıg’ı derlik o’zgermeydi.

1. Analiz etiletug’ın eritpedegi anıqlanıwshı element ekstragent jàrdeminde ekstraksiyalanadi. Keyinnen payda bolg’an ekstraktni Analitik tolqın uzınlıqta fotometrik usılda anıqlanadı. Usıl analiz etiletuǵın eritpede jaqtılıq jutiliwin tuwrınan - tuwrı o’lshew múmkinshiligi bolmaǵanda yamasa analiz etiletuǵın dáslepki ob'yekt - (malxam, pasta, suspenziya untaq hám x. k.) - jaǵdayında bolıp, olarda fotometrik o’lshewdi o’tkerip bolmag’an qallarda qollanıladı. Ekstraksion - fotometrik analizdi o’tkeriw shàrt-sharayatları :
1. Quramalı qospadag’ı komponentlerdin’ nur jutiluwi birdey tolqın uzınlıg’ında bolsa, jutiliwi maksimumlari bir birin orasa. Mısalı :
Qospadag’ı S hàm D jutiliw bàntlerin qosılg’an jag’dayı

2. Suwda az eriwsheń elementler analizinde
3. Analiz etiletuǵın eritpede anıqlanıwshı elementtıń konsentraciyası júdà kem bolsa, onı ekstraksiya usılında konsentraciyası asıriladı hám fotometrik usılda anıqlanadı.
4. Analiz etiletug’ın eritpedegi ren’siz elementlerdı anıqlawda. Bunday halda anıqlanıwshı element menen fotometrik reaksiya járdeminde, reńli element payda etip, ekstraksiyalanadi. Keyininen fotometrik reaksiya óniminiń Analitik tolqın uzunlig`ida ekstraktnin` optik tig`izlig`i o`lshenedi.
Mısal : CO⁺², Fe⁺³ qospasınan CO⁺² anıqlaw.
1.Fe⁺³ + 6 NCS- → [Fe NCS)₆]^3-
CO⁺² qızıl
2. Fe⁺³ ni nıqaplaw :
[ Fe (NCS)₆ ]^3- + 6F^- → [Fe F₆]^3- + 6 NCS^-
qızıl rangsiz
3. CO⁺² + 4NCS^- → [Co (NCS)₄]^2-
izoamil kók spirtinde
Ekstraksion fotometrik analizdi ótkeriw ushın tómendegi talaplarǵa ámel etiledi:
1.. Ekstraksiya procesi tolıq atqarılıwı ushın R=99, 9 % bolıwı kerek.
2. Organikalıq erituwshi, fotometrik reaksiya saylanadı.
3. Eritpede ekstrakt uchun optimal rN tanlanadi.
4. Irkilis beretuǵın ionlardı nıqaplawda arnawlı reagentlar qollanıladı.
Ekstraksion - fotometrik usıl salıstırg’anda àpiwayı, joqarı selektiv hàm operativligi sebepli kópshilik elementlar (atap aytqanda -kompleks payda etiwshi metal kationlarini) farmatsevtik preparatlar (mısalı, surtpe dárilerdegi prednizalon hám prednizalon atsetat) di anıqlaw imkaniyatın beredi.
Ekstraksion - fotometrik analizde qollanılatug’ın fotometrik reakciyalar. Ekstraksion fotometrik usıl ushın fotometrik reaksiyanı tan’law zàrúrli àhmiyetke iye. Saylang’an fotometrik reakciya o’niminin’ ren’i jaqtı, jutiliwi spektrinin` Analitik tolqın uzınlıg’ındag’ı jutiliwi maksimumi kúshli bolıwı kerek. Fotometrik reaksiyalerdı tómendegi eki túri isletiledi: 1. Metallardi reńli kompleksleri payda bolatug’ın fotometrik reaksiyalar. Analiz etiletug’ın element reagent menen ren’li kompleks birikpe payda etiledi.
Payda bolg’an reńli kompleksti organikalıq eritiwshi menen ekstraksiyalanadi.
Mısalı, suwlı eritpede bir qatar kationlar menen birgelikte Pb<sup>2+</sup> kationi ditizon menen kúshsiz sıltı pN=8, 5-11 shárayatta laplama qızıl ren’li qorg’asın ditizonatin payda etedi.
Pb<sup>2+</sup>+2 H<sub>2</sub>Dz=Pb (HDz)<sub>2</sub>+2 H<sup>+</sup>
Payda bolg’an ren’li kompleks xloroform yamasa to’rt xlorli uglerodqa ekstraksiyalanadi. Qorg’asın (II) ditizonat eritpesin jutiluwi spektri λ<sub>max</sub> = 520 nm (ε=7∙104 dm<sup>3</sup> • mol<sup>-1</sup> • sm<sup>-1</sup>) bolıp, sol tolqın uzınlıg’ında ekstraktnin optikalıq qısıqlıg’ı o`lshenedi. Nıqaplaytug’ın - cianid CN^- ionları qatnasıwında qorg’asın (II) ni aniqlawg`a basqa kationlar irkilis etpeydi.
2. Ren’li ion - assotsiatler payda bolatug’ın fotometrik reaksiyalar. Anıqlanıwshı element kislotalı yamasa tıyanaqlı boyawlar menen ekstraksiyalanip úlken o’lshemli kation yamasa anion tutqan ren’li o’nimge aylantırıladı. Mısalı : surma (v) ni aldın xlorid kislotalı iri o’lshemli kompleks [SbCl₆]^- ge baylanısadı. Kristallik binàpshe gúli reńli organikalıq reagent tàsirinde, bul iri kompleks ionlar birlesip, jırıqlaw jaqtı ren’li ion assotsiatin payda etedi.
[SbCl₆]^-+R⁺=R+[SbCl₆]^-
Payda bolg’an ion assotsiat toluol menen ekstraksiyalanadi hàm jutiliwi spektrinda ion assotsiatig`a tiyisli bolg’an 600 nm (ε= 104 - 105 dm³ • mol^-1 • sm^-1) intensiv maksimum bolıp, àne sol tolqın uzınlıqta ekstraktdi optikalıq qısıqlıǵı olshenedi.
2. Elementtın’ túrli energiyalar deregi tàsirinde sàwleleniwi lyuminessensiya dep ataladı. Usıl menen konsentraciyanın’ kishi shegarasında (10^-4-10^-7) elementler mug’darın analiz qılıw múmkin.
Klassifikaciyası : 1) Qozg’atıwshı tiykardin` turine qaray:
Mànisi: Analiz etiletug’ın elementke nur menen tàsir etkende element elektronları tiykarg’ı energetikalıq A jaǵdaydan qo'zg'alip, energiyası joqarı bolg’an v jag’dayg’a o’tedi. Bunda energiyanın’ bir bo’legi ıssılıq energiyasına aylanadı, yaǵnıy elektronlar E triplet jag’dayına ótedi. Elektronlerdı E triplet jaǵdaydan tiykarg’ı energetikalıq jag’dayg’a qaytqanda, sàwleleniw júz beredi (E lyum.).

E = h • ν h-
Plank turaqlısı ; ν - terbelis sanı
sonday eken:
Stoks nızamı - E_qo'z> E_lyum; ν_lyum< ν_qo'z; λ_lyum> λ_qo'z boladı. Fluoressensiyani kvant o’nimi:
a) qozg’atıwshı jaqtılıq tolqın uzınlıg’ına
b) eritilgen fluressent elementtıń tàbiyaatı, v) eritpeni konsentraciyası g)temperatura.
d) eritpedegi qospalarg’a baylanıslı.
Ataqlı fizikalıq-optikalıq alım S. I. Vavilov tómendegi nizamlıqtı jan’alıq ashqan : qozg’atıwshı jaqtılıq tolqın uzınlıg’i fluoressensiya tolqın uzınlıg’ınan kishi bolsa fluoressensiyani kvant unumi ózgermeytug’ın boladı. λ_qo'z< λ_lyum bolg’anda φ=const Flouressent analizdi o’tkeriw sharayatları :
1. qozg’atıwshı nur retinde UB, K - nurlar tarawı qollanıladı.
2. Analiz etiletug’ın eritpe júdà suyultirilg’an (s<10 -4 mol/dm3) bolıwı kerek.
Konsentraciyanı artpaqtası lyuminessensiyani so’niwine alıp keledi.
3. Biygana qospalar jog’atılıwı kerek.
4. temperatura.
5. Analiz etiletug’ın element sáwlelenmesi, lyumenissent reaksiya o’tkeriledi.
Mısal :
Al³⁺ + 3 L^- = AlL₃

8-oksixinolin rN=6, 5-9, 5; λ_lyum=520 nm; λ_qo'z=390 nm.

Fluoressent analizde anıqlanıwshı elementtıń konsentraciyası fluoressensiya intensivligi tiykarında anıqlanadı.
Ximiyalıq elementlerdi ashıw hàm anıqlaw ushın jalınlı fotometriyani eki qıylı variantı qollanıladı: jalınlı emission fotometriya (jalınlı emission analiz) hàm jalınlı absorbsion fotometriya (jalın absorbsion, atom - adsorbsion analiz). Bul usıldın' aniqlaniwi ko'p joqarı bolıp, atom yamasa iondı ashılıw minimal shegarası 0, 001 mkg/ml ni quraydı.
Jalınlı emission fotometriya (spektrometriya). Joqarıda ko'rsetilgen sıyaqlı, bul usıl emission spektral analizdin' bir ko'rinisi bolıp tabıladı. Quramında ashılatug'ın yamasa anıqlanıwshı ximiyalıq element bolg'an eritpe jalıng'a àpiwayı úskene jàrdeminde, aerozol halinda kiritiledi. Jalınnin' temperaturasında analiz etiletug'ın element bo'leklenip atomlarg'a ajraladi. Payda bolg'an atomlar qo'zg'algan jag'dayg'a o'tip (qo'zg'algan jag'dayda qısqa múddet bo'lg'an son' foton ko'rinisindegi qozg'alıw energiyasın ajratadı, bul halat jalın fotometriyasinda tiyisli spektral sızıq ko'rinisinde belgilengenler tiyisli.
Jalinli fotometriya analiz usilinin' qollaniliwi hàm àhmiyeti.
Fotometriyada ren'li birikpeler aliw ushin qollanilatug'in ximiyaliq reakciyalar qatar talaplarg'a jawap beriwi kerek.
Reakciya natijesinde ren'li o'nimler payda boliwi kerek. Bug'an kompleks payda qiliwdan paydalaniw , xromofor gruppalardi kiritiw aralap keliwshi π – baylanislari mug'darin asiriw hàm basqa usillar menen erisiledi. Monoxromatik nur element (yamasa onın’ eritpesi) ne jo’neltirilgende onın’ bir bo’legi kyuveta diywallarınan qaytıp, ekinshi bo’legi jutilip, úshinshi bo’legi bolsa kyuvetadan o’tedi. Eger monoxromatik nurdin` dàslepki intensivligin J₀, kyuvetadan qaytqan nur intensivligin J_k, element tárepinen jutiluwi nur intensivligin J_ju hám eritpeden ótken nur intensivligin J_k menen belgilesak, J₀= J_k+ J_ju + J boladı.
Fotometrik usıllarda salıstıriliwshi hàm tekseriliwshi eritpeler salıng’an kyuvetalar birdey bolg’anlıg’ı ushın J_k ni itibarg’a almasaq, J₀=J_ju+J bolıp, jutiliw nur intensivligi Buger-Lambert-Ber nızamı arqalı anıqlanadı.
^lg
lg = D
^{D = K*c*l}
yamasa

_{D = E*c*l}

• 
  J₀ – nurdin` dáslepki intensivligi
  
• 
  J – eritpeden ótken nur intensivligi
  
• 
  K - jutiliw kórsetkishi
  
• 
  D – eritpenin optikalıq tıģızlģı
  
• 
  E- salıstırma jutiliw ko’rsetkishi
  
• 
  ɛ - molyar jutiliwi ko’rsetkishi yamasa ekstinksiya koefficienti
  
• 
  l - eritpe qatlaminın’ qalıńlıg’ı
  
• 
  C – eritpenin’ konsentraciyası
  

Nur jutiliwinin` birlesken nızamı Buger-Lambert hám Ber nızamları tiykarında keltirip shig’arıladı.
Buger-Lambert nızamı nurdin jutiliwshi eritpeni qatlam qalın’lıg’ına baylanıslılıg’ın an’latadı.
yamasa
k -jutiliw ko’rsetkishi.
Ber nızamı bolsa nurdin` jutiliwinin` eritpe konsentraciyası menen baylanıstıradı.

k - konsentraciyası birge ten’ bolg’an eritpenin’ jutiliw ko’rsetkishi







_{lg10 = 1}



D = k*e

Nur jutiliwinin` birlesken nızamına ko’re, eritpenin’ optikalıq qısıqlıg’ı jutiliw kórsetkishine, eritpe konsentraciyasına hàm qatlam qalın’lıg’ına tuwrı proporsional.

Fotokolorimetrik usıl ren’li eritpeler tàrepinen nomonoxromatik ko’zge ko’rinetug’ın nurdin` jutiliwina, spektrofotometrik usıl bolsa ren’li hàm ren’siz eritpeler tárepinen kózge ko’rinetuǵın hàm ultrafiolet monoxromatik nurdin` jutiliwina tiykarlang’an.
Fotokolorimetrik hàm spektrofotometrik usıllardan dàri o’nimlerinin’ shinligini, tazalıǵın hàm mug’darın anıqlawda paydalanıw múmkin.
Dàri o’nimlerdin’ shinligini anıqlawda spektrdin’ ko’zge ko’rinetug’ın hàm ultrafiolet bo’legindegi spektrofotometrik usıl qollanılg’anda olardın’ spektrdag`i jutiliwi maksimumlarina tiykarlanıladı.
Eger dàri statyasının’ ximiyalıq dúzilisindegi xromafor gruppalar uqsas bolsa, olardın’ jutiliwi spektrlari da uqsas boladı. Mısalı, dúzilisinde fenil radikalin saqlag’an dàri elementler - efedrin, qapırıqedrol, benzilpenitsillin, atropin hám basqalar) dın’ jutiliwi spektrda 251, 257 hám 263 nm de ush jutiliwi maksimumi kuzetilse, fenol gidroksil toparı saqlaǵan dári elementlerdıń UB-spektrida 280 nm de jutiliwi maksimumi boladı (adrenalin, izadrin, morfin, estradiol hám basqalar ). To'yinbag’an fenol toparı saqlaǵan steroid dúzılıwge iye bolǵan dári elementlardıń UB-spektrida 238 nm de maksimum gúzetiledi (kortizon, gidrokortizon, prednizon, prednizolon hám basqalar ). Ko’rsetilgen tolqın uzınlıqlarında UB-spektrda jutiliwi maksimuminin` bolıwı elementtı tolıqlıg’ınsha xarakteristikalaw ushın jetkilikli bolmaydı, ulıwma túsinik beredi, tek. Biraq ko’plegen dàri elementlerdın’ UB-spektridag’i ol yamasa bul jutiliw maksimuminan, sol elementtın’ shinligin anıqlawda ken’ paydalanıladı.
Sefaleksinnin` 0, 002% li suwlı eritpesin UB-spektrida 260±1 nm de jutiliwi maksimumi gúzetilse, sulfapiridazinnin 0, 001% li 0, 1 mol/l natriy gidroksid eritpesinde alıng’an UB-spektrida 230 nm den 400 nm ge shekem aralıqta 255±2 nm de jutiliwi maksimumi gúzetiledi.
Cianokobaleminnin` shinliģi onın’ 0, 002% li eritpesin UB-spektrida 278±1 nm, 361±1 nm hàm 548±2 nm dag`i jutiliw maksimumlari menen anıqlanadı. Bunda 278 nm dag`i maksimum benzimidazol halqasına, 361 nm dag`i maksimum korin dúzılıdegı altı to'yinbag`an baylanislarg’a , 548 nm dag`i jutiliwi bolsa kobalt ionına tiyisli.
Birpara MTXlarda jutiliwi maksimuminin` UB-spektrdag`i jayı menen bir qatarda onın’ úlkenligi de ko’rsetiledi.
Piridoksin gidroxloriddin 0, 05% li rN=6, 9 bolǵan fosfat buferindegi eritpesinin’ UB-spektride 230 nm den 350 nm aralıǵinda 254 nm hàm 324 nm de jutiluwi úlkenligi (optikalıq qısıqlıg’ı ) 0, 18 hám 0, 35 ke teń bolǵan eki maksimum bolıwı kerek.
Birpara jag’daylarda dàri statyasının’ shinligini anıqlawda eki qıylı tolqın uzınlıg’ına sáykes keletuǵın jutiluwi maksimumilarinin qatnasınan paydalanıladı.

Súwret. Spektrofotometrdiń dúzılıw sızılması

1 - nur deregi, 2 - sańlaq, 3 - difraksiya setkası, 4 - salıstıriluwshi eritpe, 5 - tekseriliwshi eritpe, 6 - fotoelement, 7 - tok kúshin ólshewshi apparat
Mısalı, natriy para-aminosalitsilat ushın onıń 0, 001% li eritpesinde 265 nm 299 nm de alınǵan optikalıq tıǵızlıqlarının’ qatnası 1, 50-1, 55 bolıwı talap etiledi.
=1,50-1,55
Foli kislotasının’ 0, 001% li 0, 1 mol/l m natriy gidroksiddagi eritpesi 256, 283 hám 365 nm lerde jutiliw maksimumi beriwi hàm 256 nmdag`i optikalıq tıg’ızlıq úlkenliginin’ 365 nm dag`i optikalıq tıg’ızlıq úlkenligine qatnası 2, 8-3,0 bolıwı talap etiledi.
Birpara MTXlarda UB-spektr tiykarında dári statyasınıń shinligi anıqlanatuǵın bolsa, standart úlginiń de UB-spektri bir waqıtta, birdey sharayatta alınıp salıstırılıwı názerde tutıladı.
Etinilestradiolnin` 0, 0005% li spirtli eritpesinin’ UB-spektrida hám bir waqtınin’ o’zinde, birdey shárayatta alıng’an standart úlginin’ UB-spektrida 284 nm de birdey jutiluwi ú lkenligine iye bolg’an maksimum bolıwı kerek. Bul jol dári statyasının’ shinligini anıqlawda eń isenimli jol esaplanadı. Biraq salıstırıw tekserilip atırǵan elementtın’ standart úlgisi menen alıp barılıwı kerek. Geyde màlim tolqın uzınlıg’ındaǵı salıstırma jutiliwi ko’rsetkishinin’ ma`nisi anıqlanadı -.
Levomitsetinnin’ 0, 002% li suwlı eritpesinde 278 nm degi salıstırma jutiliw ko’rsetkishi 290 -305 bolıwı talap etiledi.
Eger jutiliw spektrinin’ xarakteristikası eritpenin’ rN iye baylanıslı bolatuǵın bolsa (barbituratlar, sulfanilamidlar, fenollar hám basqalar ), jeke farmakopeya maqalasında eritpediń rNi ko’rsetiledi.