Kurs jumíSÍ Kafedra baslıǵı: f m. I d., doc. B. Prenov Ilimiy basshı: p I. f d. K. Nurmaxanov Orınlaǵan: E. Joldasbayeva Nókis 2022 Reje Kirisiw

§1. Ózbekstanda joqarı tálimdi rawajlandırıwdıń aktual máseleleri
Búgin Jańa Ózbekstan ómiriniń barlıq tarawları tereń reformalar maydanına aynalǵan. Bul processte social tarawdıń tiykarı esaplanǵan tálim sistemasındaǵı ózgerisler haqqında tolqınlanıp sóylemewdiń ilajı joq. Mámleketimizde sońǵı jıllarda tálim sistemasınıń barlıq basqıshların zamanagóy talaplar tiykarında shólkemlestiriw boyınsha ámeliy jumıslar sheshiwshi basqıshqa kirdi.
Prezidentimiz aytıp ótkeni sıyaqlı : “Perzentlerimiz mektepden qanshelli bilimli bolıp shıqsa, joqarı texnologiyalarǵa tiykarlanǵan ekonomika tarmaqları sonsha tez rawajlanadı, kóplegen social mashqalalardı sheshiw múmkinshiligi tuwıladı. Solay eken, Jańa Ózbekstan bosaǵası mektepden baslanadı desem, oylayman, pútkil xalqımız bul pikirdi qollap - quwatlaydı”.
Bilimlendiriw tarawında ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń tiykarǵı bólegin, álbette, joqarı tálim sistemasındaǵı reformalar quraydı. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikasında joqarı tálimdi sistemalı reformalawdıń ústin turatuǵın baǵdarların belgilew, ǵárezsiz pikir júritetuǵın joqarı maman kadrlar tayarlaw procesin sapa tárepinen jańa basqıshqa kóteriw, joqarı tálimdi modernizaciyalaw, aldıńǵı tálim texnologiyalarına tiykarlanǵan halda social tarawdıń hám ekonomika tarmaqların rawajlandırıw maqsetinde mámleketimiz basshısınıń 2019 - jıl 8- oktyabr degi pármanı menen tastıyıqlanǵan “Ózbekstan Respublikası joqarı tálim sistemasın 2030-jılǵa shekem rawajlandırıw” Konsepciyası tarawdaǵı jańa reformalar ushın muqaba wazıypasın atqarıp berip atır.
Bul hújjetke intellektuallıq rawajlanıwdı jedellestiriw, básekige shıdamlı kadrlar tayarlaw, ilimiy hám innovciyalıq iskerlikti nátiyjeli shólkemlestiriw hám de xalıq aralıq sheriklikti bekkemlew maqsetinde pán, tálim hám islep shıǵarıw integraciyasın rawajlandırıw sıyaqlı wazıypalar tiykar etip alındı.
Konsepciya mazmunı mámleketimiz joqarı tálim sistemasın reformalawdıń ústin turatuǵın baǵdarların sáwlelendiredi. Ol jaǵdayda joqarı oqıw orınlarında qamtıw dárejesin keńeytiw hám de tálim sapasın asırıw, cifrlı texnologiyalar hám tálim platformaların engiziw, jaslardı ilimiy jumısqa tartıw, innovciyalıq strukturalardı qáliplestiriw, ilimiy izertlewler nátiyjelerin kommerciyalastırıw, xalıq aralıq tán alıwǵa erisiw hám de taǵı basqa kóplegen anıq jónelisler belgilep berilgen. Bulardıń barlıǵı tálim procesin jańa sapa basqıshına kóteriw ushın xızmet etedi.
Búgingi kúnde jáhándegi abıroylı joqarı tálim mekemeleri ilim-pánniń iri oshaqları esaplanıwı hesh kimge sır emes. Házirde jańadan-jańa joqarı oqıw orınları, dúnyadaǵı jetekshi universitetlerdiń filialları dúzilip atır. Mısal ushın, sońǵı 5 jılda mámleketimizde 47 jańa joqarı tálim shólkemi, atap aytqanda, shet el universitetleriniń filialları shólkemlestirilip, joqarı oqıw orınlarınıń sanı 125 danaǵa jetti.
Mámleket jeke sheriklik sisteması tiykarında mámleketlik emes joqarı tálim mekemeleri iskerligi jolǵa qoyılıp atır. Xalıq pikirin úyrengen halda, sırtqı hám keshki tálim formaları qayta tiklendi, qabıllaw kvotaları asırılıp atır. Mektep pitkeriwshilerin joqarı tálimge qamtıp alıw dárejesi 2016-jılǵı 9 procentten 2020- jılda 25 procentke jetti.
Professor -oqıtıwshılardıń sırt eldegi joqarı tálim hám de ilimiy-izertlew oraylarında bilimlerdi jetilistiriwi hám stajirovka ótewin támiyinleytuǵın mexanizm jaratıldı. Olardıń aylıq mıynet haqı muǵdarı 2018-jılǵa salıstırǵanda ortasha 2, 5 ese asırıldı. Bıyılǵı jılınan baslap 10 joqarı tálim shólkemi óz-ózin finanslıq támiynlew sistemasına ótkerildi.
Joqarı tálimge ajratılatuǵın mámleket grantlari sanı keminde 25 procentke asırılǵanlıǵı, joqarı oqıw orınlarına qabıllawda mútajligi bar shańaraqlar qızları ushın grantlar sanın 2 esege kóbeytip, 2 mıńǵa jetkeriliwi joqarı tálimge qamtıp alıw kólemin jáne de keńeytirdi.
Tálim sistemasındaǵı eń zárúrli jańalıqlardan biri joqarı oqıw orınları hám tálim sistemasınıń tómen buwınları ortasındaǵı ajıralmaslıqtı kúsheytiw maqsetinde 65 akademikalıq licey joqarı oqıw orınları ıqtıyarına ótkeriliwi, sonıń menen birge, 187 texnikum da óz baǵdarı boyınsha turdosh joqarı oqıw ornı hám tarmaq kárxanalarına biriktiriliwi boldı.
Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, bilimlendiriw tarawında ámelge asırılıp atırǵan perspektivalı wazıypalar, óziniń aktuallıǵı hám de ámeliy áhmiyeti menen basqa tarawlardaǵı reformalardan hesh qalıspaydı. Sebebi bul tarawdaǵı reformalardı jáne de keń kólemde dawam ettiriw dáwir talabı bolıp tabıladı.
Informaciya texnologiyalar asiri dep atalǵan XXI asirde turmıstıń barlıq iskerlik tarawlarında - sanaat, qurılıs, ximiya, awıl xojalıǵı, toqımashılıq, mashinasazlıq hám basqa tarawlarda joqarı rawajlanıwdı júzege keltiriw ushın ilim-pándi rawajlandırıw, buǵan baylanıslı jańalıqlar jaratıw turmıslıq zárúriyatqa aylandı. Bul process keleside dúnyada rawajlanıw jolin tutqan barlıq mámleketlerde tán alınıp atır. Respublikamızda da áne sol processke bólek itibar berilip atır. Mámleketimiz Prezidenti, baslıq retindegi iskerligin jurtımız akademikleri, jetekshi ilimpazları, ulıwma, ilim xalqı menen ushırasıwdan baslaǵanlıǵı, jurtımızda ilim rawajlanıwın islep shıǵarıw rawajlanıwı menen uyǵınlastırıwǵa qaratılǵanlıǵı biykarǵa emes.
Mámleketimiz basshısınıń sonnan keyin den sawlıqtı saqlaw sisteması iskerligin jaqsılaw, kitap ónimlerin baspadan shıǵarıw hám tarqatıw sistemasın rawajlandırıw, kıtapxanlıqtı kúsheytiw, respublikada jańa erkin ekonomikalıq zonalar shólkemlestiriw, mámleketti jáne de rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyasın ámelge asırıw, Ilim-pánni 2030-jılǵa shekem rawajlandırıw konsepciyasi” islep shıǵılıwı, Imom Termiziy xalıq aralıq orayın shólkemlestiriw boyınsha hám sol sıyaqlı basqa kóplegen qabıl etilgen qararları, húkimleri, buyrıqlarında ilim-pándi kóteriw tiykarǵı máselelerden biri retinde belgileniwi de áne sol itibardıń ámeliy kórinisi edi.
Ilim hám innovaciyalardı rawajlandırıw, olardıń jetiskenliklerin joqarı qosımsha bahaǵa iye ónimge aylandırıw processinde intellektuallıq múlktiń isenimli qorǵalıwı ayrıqsha áhmiyetke iye boladı.
Maǵlıwmatlarǵa qaray, intelektual múlk úlesi Evropada jalpı ishki ónimdiń 45, Qıtayda 12, Rossiyada 7 payızın quraydı. 2020-jıldıń 12-oktyabr kúni Prezidentimiz basshılıǵında bolıp ótken jıynalıs da “Intellektuallıq múlkti qorǵaw - Úshinshi oyanıw dáwiri ushın isenimli tiykar bolip xızmet etedi” temasına arnalǵan edi. Sonda mámleketimiz basshısı patent iyeleri hám isbilermenler ortasındaǵı sheriklikti támiyinlew zárúrligine ayrıqsha itibar qaratdı.
Atap aytqanda, tálim sistemasında qabıl etilgen eń zárúrli hújjetlerden biri bul - “Tálim haqqında”ǵı nızamnıń jańa redakciyada qabıl etiliwi boldı. Usı nızamǵa tiykarınan tálim salasındaǵı tiykarǵı principler, tálim sisteması, túrleri hám formaları anıq belgilep qoyıldı.
Sonıń menen birge, nızamǵa qaray, mámleket joqarı tálim, orta arnawlı, professional tálim mekemeleri hám olardıń filialları, mámleket qatnasıwındaǵı joqarı, orta arnawlı, professional tálim shólkemleri hám olardıń filialları Prezident yamasa húkimet qararları menen shólkemlestiriletuǵın boldı. Mámleketlik emes tálim mekemelerin shólkemlestiriw olardıń shólkemlestiriwshileri tárepinen ámelge asırılıwı belgilendi. Mámleketlik emes tálim shólkemlerine licenziya Tálim sapasın baqlaw mámleket inspeksiyasi tárepinen beriletuǵın boldı.
Soǵan muwapıq, usı Nızamnıń qabıl etiliwi hám de ámeliyatqa engiziliwi de
bilimlendiriw tarawında qabıl etilgen eń zárúrli hújjetlerden biri boldı dewimiz múmkin.
Sońǵı jıllarda Ózbekstanda bilimlendiriw tarawında ámelge asırılıp atırǵan reformalar Namangan mámleket universitetinde de izbe-iz ámelge asırıp kelinip atır. Sonlıqtan keyingi úsh jıl ishinde fakul'tetlar sanı 9 dan 15 danaǵa, qánigelik kafedraları sanı 27 den 46 ǵa, ta'im baǵdarları sanı 31 den 52 danaǵa, magistratura qánigelikleri sanı bolsa 12 den 26 ǵa jetkerildi. Buǵan sáykes túrde ilim úyreniwdi qálewshi universitet student jasları sanı 5100 danadan qariyib 21000 danaǵa jetti.
Professor -oqıtıwshılar sanı 470 danadan 710 danaǵa etdi. Universitette 2018-2019 oqıw jılına shekem ilimiy potencial 26 payızdı qurap, qandayda bir qánigelik boyınsha qánigelesken keńes iskerlik alıp bomagan. Keyingi jıllarda ilimiy pedagog kadrlar tayarlaw máselesine de úlken itibar qaratılıp, ilimiy potencial 37 procentten asdı, tálim sapasın támiyinlew jolında búgingi kúnde 12 qánigelik boyınsha 9 qánigelesken keńes iskerlik aparıp atır. Álbette, buǵan baylanıslı 17 tayansh doktoranturada oqıw alıp atırǵan doktorantlar esabınan universitet ilimiy-pedagog kadrları sapların intalı kadrlar menen toltırıw maqseti belgilep alınǵan.
Jaqın -jaqınǵa shekem universitet tiykarınan pedagogikalıq tarawdıń ushın qánigeler tayarlar edi. Búgingi kúnde universitette Arxeologiya, Mádeniyat hám kórkem óner mekemelerin tashkil etiw hám de taǵı basqarıw, sociologiya, yurisprudenciya (iskerlik túrleri boyınsha ), kitapxana -informaciya iskerligi (iskerlik túrleri boyınsha ), zooinjeneriya: balıqshılıq, miyweshilik hám júzimshilik, Dárilik ósimliklerdi jetistiriw hám qayta islew texnologiyası, palız eginshilik, palızshılıq hám kartoshkashılıq, Íssıxona xojalıǵın shólkemlestiriw hám júrgiziw, Social jumıs (iskerliginiń túrli tarawları boyınsha ), miymanxana xojalıǵın shólkemlestiriw hám basqarıw, turizm (iskerlik baǵdarları boyınsha ), 2021 jıldan baslap bolsa emlew jumısı, pediatriya jumısı sıyaqlı jónelislerde kadrlar tayarlawdı baslaǵanlıǵı joqarı oqıw ornıimizni haqıyqıy mániste wálayatimizdıń aqıl orayına sheńberyotganligidan dárek beredi.
Universitet iri ilimiy-izertlew orayı retinde Namangan mámleketlik universitetinde media oray shólkemlestiriw, Akvakul'tura boyınsha oqıw -ámeliy trenajer shólkemlestiriw, “Dárilik ósimliklerden shıpabaxsh ishimlikler tayarlaw”, shıpabaxsh profilaktikalıq sumalak islep shıǵarıw texnologiyası, Ferǵana oypatlıqsında tarqalǵan siyrek ushırasatuǵın hám joǵalıp baratırǵan hám de endem túrlerdiń tiri kollektsiyasi, elektron fotoal'bomi hám nomerlestirilgen elektron maǵlıwmatlar bazasın jaratıw sıyaqlı iri xalıq aralıq ilimiy joybarlarda qatnasıw etpekte.
Prezidentimiz ǵayratı menen joqarı tálim shólkemleri ushın akademikalıq hám shólkemlestirilgen, sonıń menen birge, finanslıq ǵárezsizliktiń beriliwi hám de Keńesler wákillikleriniń keńeyip atırǵanı bilimlendiriw tarawındaǵı mámleket siyasatın ámelge asırıw, sapalı tálim xızmetlerin támiyinlew jáne bul boyınsha húkimetimiz tárepinen berilgen wazıypalardı tolıǵı menen orınlaw arqalı mámleketimiz rawajlanıwın belgilep beretuǵın intalı kadrlar tayarlawǵa keń múmkinshilikler jaratadı.