Kurs jumısı Orınlaǵ

Stabilizator haqqinda uluwma tusinik

Radio apparatlar normal jaǵdayda islewi ushın derek talap etilgen anıqlıqta júklemeni kernew menen támiyinlewi kerek. Dereklerdiń bul anıqlıqtan shetke shıǵıwları nostabillik jaǵdayı dep ataladı. Hár bir radioqurilmalar ushın procent esapta dereklerge ruxsat berilgen nostabillik úlkenligi belgilengen.

Mısalı, radio uzatıwshı apparatlarda hám radiostansiya-larda derekler ushın nostabillik 2 - 3 % ge shekem ruxsat etilgen.

Elektron mikroskoplarda nostabillik 0, 005% ge shekem, ózgermeytuǵın tok kúsheytgishlerinde hám júdá anıqlıq menen isleytuǵın elektron ólshew ásbaplarında 0, 0001% ge shekem.

Ásbap qansha bayqaǵısh bolsa, ol sonsha anıq o'lchaydi jáne onıń derekyi sonsha stabil bolıwı kerek.

Dereklerdiń nostabillik jaǵdayda islewleri tómendegi shegaralarǵa bólinedi:

- tómen stabillik jaǵdayında isleytuǵın dereklerde kernewdiń ózgeriwine 5% ge shekem ruxsat beriledi;

- orta stabil jaǵdayda isleytuǵın dereklerde kernewdiń ózgeriwine 1 - 5% ge shekem ruxsat beriledi;

- joqarı stabil jaǵdayda isleytuǵın dereklerge 0, 1 - 1% ge shekem ruxsat beriledi. Derektiń stabil islewin buzıwshi faktorlar : ortalıq temperaturası, ızǵarlıq, tarmaq chastotası hám basqalar kiredi.

Biraq nostabillikni keltirip shıǵarıwshı tiykarǵı sebep - kirisiw kernewiniń shayqalıwı hám júkleme degi tokning ózgeriwi bolıp tabıladı.

Tarmaqtaǵı kernew yamasa júklemeden oqadigan tok jumıs processinde ólpeń ózgermeytuǵınnan bır jola ózgeriwi múmkin. Bul ózgeriwdi avtomatikalıq túrde talap etilgen shamada ustap turıwǵa járdem etiwshi apparat «stabilizator» dep ataladı.

Tokning xiliga qaray olar ózgeriwshen tok stabilizatorlari hám ózgermeytuǵın tok stabilizatorlariga bólinedi. Stabilizatorlar parametrik hám kompensatsiyalanǵan stabilizatorlarga bólinedi.

Kompensatsiyalanǵan stabilizatorlar keri teris baylanısıwlı jabıq shınjırlı avtomatikalıq sistemanı quraydı.

Ózgermeytuǵın tok stabilizatorlari tómendegishe bólinedi: jıljıtuvchi elementtiń xiliga qaray hám jıljıtuvchi elementtiń jumıs jaǵdayına qaray (impulsli hám sızıqlı ).

Kernew stabilizatorlarining tiykarǵı parametrleri tómendegiler:

Kernew stabilizatsiyasi:

1. Kernew stabilizatsiyasi:

bunda D hám D - stabilizatorlarning kirisiw hám shıǵıw kernewleriniń ósiwi;

hám - stabilizatorlarning kirisiw hám shıǵıw kernewleriniń nominal ma`nisi.

2. Shıǵıw qarsılıgı, kirisiw kernewi ózgermegen halda, júklemeden oqayotgan tokning ózgeriwi shıǵıw daǵı kernewine tásirin kórsetedi

3. Paydalı jumıs koefficiyenti, júklemedigi quwattıń kirisiw degi nominal quwatqa salıstırǵanda :

4. Shıǵıw kernewiniń nostabilligi, shıǵıw kernewiniń belgilengen waqıtqa shekem yamasa temperaturaǵa shekem ózgeriwi.

Parametrli ózgermeytuǵın kernew stabilizatori

Parametrli ózgermeytuǵın kernew stabilizatorlarida nochiziqli qarsılıq isletiledi. Bul jerde stabilizatsiya tokı kernewdiń nochiziqli funktsiyası bolıp tabıladı, yaǵnıy dinamikalıq qarsılıq RD statikalıq qarsılıqqa RS teń boladı. Bunday nochiziqli qarsılıq

barettr, gaz toldırılǵan hám kremniyli stabilitron kiredi. Kremniyli stabilitron - ózgermeytuǵın kernewdi stabillash ushın mólsherlengen. Kremniyli stabilitronning volt-amper xarakteristikası suwretde keltirilgen.

Stabilitron sxemaga ulanib, uning elektrodlariga teskari kuchlanish berilganda teskari xarakteristika a – b qismida kuchlanish oz o‘zgarganda tok ko‘p miqdorda o‘zgarishi kuzatiladi. Kremniyli stabilitronning stabillash xususiyati shundan iboratki, r – n o‘tkazuvchanlikda tok o‘zgarganda kuchlanishning pasayishi kam o‘zgaradi.

Kremniyli stabilitronning jalǵanıw sxeması suwretde keltirilgen.

Sxema daǵı Rb - ballast (so'ndiruvchi) qarsılıq bolıp, stabilitrondan oqadigan úlken tokni shegaralaydı.

Kirisiw degi kernewdiń ózgeriwi ballast qarsılıgı arqalı oqadigan tokning ózgeriwine alıp keledi, bul bolsa óz gezeginde stabilitrondan oqadigan tokni ózgertiredi. Stabilitronning qarsılıgı ápiwayı qarsılıq sıyaqlı turaqlı bolmaǵanlıǵı ushın odan oqadigan tok asqanda stabilitronning qarsılıgı azayadı yamasa stabilitrondan oqadigan tok azayǵanda onıń qarsılıgı asadı. Nátiyjede stabilitrondagi kernew ózgermeytuǵınnan qaladı. Kirisiw degi kernewdiń ózgeriwi Rb qarsılıqta so'ndiriladi. Egerde kirisiw degi kernew turaqlı bolǵanda júkleme degi tok ózgerse, stabilitrondan oqadigan tok sonsha teris shamaka ózgeredi. Tuwrılagichdan kiyatırǵan ulıwma tok bolsa ózgermeydi, nátiyjede júkleme degi kernew de ózgermeydi. Stabilitron ádetdegi tegis diodlarga uqsaǵan bolıp, tayarlanıw texnologiyası azmaz parıq etedi. Stabilitronning anodiga oń, katodiga keri potentsial ulansa, kremniyli diodning xarakteristikası alınadı. Egerde stabilitronga jalǵanǵan teris kernew asırılsa (anodga keri, katodga oń potentsial ulansa), stabilitrondan oqadigan tok aldın az-azdan ósedi hám sonday bir kernew kelip stabilitronning p-n tosıq zonasında elektrik buzılıw payda boladı hám kernewdiń júdá kem muǵdarda ózgeriwine tokning kóp muǵdardaǵı ózgeriwi tuwrı keledi. Stabilitronning elektrik buzılıw jaǵdayında kernewdi stabillash sapası kórinetuǵın boladı. Bul jaǵdaydı jáne bul sapanı stabilitronda turaqlı jaǵdayda saqlap turıw ushın odan oqadigan tokning ma`nisi maksimal IC max hám minimal IC min aralıqta bolıwı kerek. Bular menen bir qatarda stabilitronda tómendegi parametrler ámeldegi: kernew stabilizatsiyasi - UCT hám differentsial

qarsılıq –

Egerde rd qansha kishi bolsa, shıǵıw daǵı kernew stabilizatsiyasi sonsha joqarı boladı. Parametrik stabilizatorlarining sapası stabilizatsiya koefficiyenti KCT arqalı anıqlanıp, kirisiw kernewiniń salıstırmalı ózgeriwin júkleme degi kernewdiń salıstırmalı ózgeriwine qatnası menen

olshenedi yaǵnıy :

Yarım ótkeriwshili stabilitrondan dúzilgen stabilizatorlarda

K ST=100 ge shekem barıwı múmkin. Kernewdiń stabilizatsiyasini asırıw ushın stabilizatorlar izbe-iz jalǵanadı.

Parametrik stabilizatorlarning jetiskenligi sonnan ibarat, olar ápiwayı dúzilgen hám puqta. Kemshiligi bolsa FIK stabilizatsiya koeffitsyenti kishi hám tar jıljımaytuǵın kernew shegarasına iye.

Kompensatsion stabilizatorlar

Kompensatsion stabilizatorlar parametrik stabilizatorlarga uqsap tegisleytuǵın filtrler menen júkleme

Aralıǵına jalǵanadı. Bul stabilizatorlarda shıǵıw kernewi Uchiq kirisiw kernewi Ukir menen tranzistor T1 dagi kernew ayırmashılıǵına teń, yaǵnıy Uchiq=Ukir-DU. Kompensatsion stabilizatorda júkleme degi kernew Uyuk tayansh stabilitrondagi UT kernew menen úzliksiz salıstırılıp turıladı. Salıstırıw nátiyjesinde parq payda bolsa, basqarıwshı tranzistor T2 dıń kiriwine kernew ayırmashılıǵı UT-b•Uyuk beriledi. Bul kernew ayırmashılıǵı kúshaytirilib basqariluvchi quwatlı tranzistor T1 ge beriledi. Tranzistor T1 dıń qarsılıgı ózgerip odaǵı kernew DU ol yamasa beri ózgerip, shıǵıw kernewindegi kernew ayırmashılıǵın kompensatsiyalaydı. Stabilizatordagi kirisiw kernewi oshsa yamasa júkleme tokı Iyuk kamaysa, Uyuk kernewi aldınǵı úlkenliginen parıqlanıp ózgeredi. Júkleme kernewi bUyuk

(b - R1, R2, R3 bóliwshi qarsılıqlardıń bóliwshi koefficiyenti), tayansh kernewi UT menen salıstırıladı. Tayansh kernewi turaqlı bolǵanlıǵı ushın shıǵıw daǵı bUyuk dıń asıwı T2 tranzistordıń baza hám emitter arasındaǵı kernewdiń azayıwına alıp keledi. Bul óz gezeginde T1 tranzistordıń kollektor - baza arasındaǵı kernewdi azaytadı hám óz gezeginde T2 tranzistordıń kollektor tokı azayadı. Bul T2 tranzistordıń qarsılıgı asqan jaǵdayına tuwrı keledi.

Bul ózgeris DU kernewdiń asıwına shıǵıw daǵı kernew Uyuk nominal jaǵdayın iyelewge alıp keledi. Kompensatsion stabilizatorlarda stabilizatsiya koefficiyenti bir neshe mıńǵa asadı. Onıń ushın úlken kúsheytiw koefficiyentine iye bolǵan tranzistor tańlaw hám de Uyuk kernewdi R2 ózgeriwshen qarsılıq arqalı qózǵaw kerek.

Suwretde júkleme tokı 40 mA mólsherlengen kernew stabilizatori keltirilgen. Stabilizator eki 9 hám 12, 6 V shıǵıw kernewine mólsherlengen bolıp, onı basqarıw qateligi 10% ni skólkemlestiredi. Stabilizator operatsion kúsheytgish Ê1Ó-Ò401À den, salıstırıw sxeması hám teris baylanısıwlı kúsheytgishten shólkemlesken. Invertirlovchi kirisiw 9 ǵa shıǵıw kernewi bóliwshi R4-R6 qarsılıqlardan beriledi, kúsheytgishtiń ekinshi kiriwi 10 ǵa bolsa D2 stabilitrondan tayansh kernewi beriledi. MS dıń kiriwindegi potentsiallar ayırmashılıǵı operatsion kúsheytgish arqalı kúshaytirilib D1 stabilitron

Arqalı jıljıtuvchi tranzistor T1 dıń bazasına beriledi. Bul apparattıń stabilizatsiya koefficiyenti mińnen aslam.

Kernew stabilizatori eki qıylı variantda : bólek anıq bir apparatqa qaratb hám avtonom blok túrinde tayarlanadı. Stabilizatorlarni tayarlawda tómendegi talaplarǵa ámel qılıw kerek: Principial sxema montaj qılınıp atırǵanda hár bir elementke qolay jetip barıw kerek, yaǵnıy ayırım elementlerin almastırıw qolay bolıwı kerek. Sxemada alıp qóyatuǵın elementlerdi isletiw hám de kerekli chiqqichlarni platanıń bir tárepine qolay etip shıǵarıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Platanı ustaw bolsa kepserlanmasdan, bir-birine kirip kontakt beretuǵın elementlerden tayarlaw qolaylıq keltiredi

STABILIZATORDIŃ PARAMETRLERI HAM XARAKTERISTIKASI

Kóp qallarda elektrotexnika hám radiotexnika apparatları Sonday elektr

dáreklerinen támiyinlanadiki, olardı shıǵıw kernewi yamasa tokınıń bahaları hár kanday destabilizatsiya faktorları ámeldegi bolǵanda da ózgermeytuǵınnan turıwı talap etiledi.

Destabilizatsiya faktorlar degende júkleme tokın ma`nisin ózgeriwi,

tarmaq kernewi ma`nisin ózgeriwi, tarmaq kernewi chastotasın

ózgeriwi, sırtqı ortalıq temperaturası, ızǵarlıǵın ózgeriwi hám soǵan

uqsawlardı túsiniw kerek. Hár túrlı apparatlar ushın isletilineetgan kernewge salıstırǵanda túrlishe

nostabillik ruxsat etiledi (nostabillik Uchiq *100%/Uchiq). Mısalı, elektron mikroskop ushın bul baha 0, 005% ten aspaslik talap etilse, radiostansiyalar ushın bolsa - 2-3% hám x. k. Hár kanday destabilizatsiya faktorları ózgergende de

elektr tutınıwshıǵa berilip atırǵan kernew yamasa tok ma`nisin avtomatikalıq túrde

ózgertirmeytuǵın apparatlar tok yamasa kernew stabilizatorlari dep ataladı.

Stabilizatorlar tiykarınan eki túrge bólinedi:

1. Parametrik stabilizatorlar;

2. Kompensatsion stabilizatorlar.

Parametrik stabilizatorlar degende Sonday nochiziqaviy elementli

(stabilitronlar, baretterlar, termistorlar hám basqalar ) stabilizatorlarni túsiniw kerek, qaysıki kernew yamasa tok bahaları ózgergende bul nochiziqaviy elementlerdi parametrleri Sonday ózgerediki, nátiyjede tutınıwshıǵa berilip atırǵan tok yamasa kernew ma`nisi ózgermay qaladı.

Parametrik stabilizatorlarda isletiletuǵın nochiziqaviy elementler tómendegi suwretde kórsetilgen sıyaqlı volt-amper xarakteristikaǵa ıyelewleri kerek:

Kompensatsion stabilizatorlarda (suwretke qarang) ólshewshi element

bolıp, ol járdeminde stabilizatsiyalanayotgan baha etalon baha menen

salıstırılıp salıstırıwlanadı hám nátiyjelik signal aralıq apparat 2 járdeminde ózgertiriledi, kúshaytırıladı hám rostlovchi element 1 ge beriledi jáne onıń xolati

Sonday ózgerediki, nátiyjede stabillash kerek bolǵan tutınıwshıǵa berilip atırǵan kernew yamasa tok ma`nisi ózgermay saqlap turıladı. Rostlovchi elementler

ushın kóbinese basqarılatuǵın nochiziqaviy elementler (tranzistorlar, tiristorlar hám b.) isletiledi

Stabilizatorlarni tiykarǵı parametrleri: stabilizatsiyalash koefficiyenti jáne onıń shıǵıw qarsılıgı.

Stabillash koefficiyenti degende destabilizatsiya etiwshiniń ma`nisin

salıstırmalı ózgeriwin stabilizatsiya etiwshiniń ma`nisin salıstırmalı ózgeriwine qatnasın túsiniledi. Mısalı tok stabilizatsiya koefficiyenti kirisiw kernewi boyınsha Integral hám differensial stabillash koefficiyentleri bar bolıp tabıladı. Destabilizatsiya ma`nisin belgilengen diapazon daǵı ózgeriwinde integral stabillash koefficiyenti anıqlansa, differensial koefficiyent destabilizatsiya ma`nisi sheksiz kishi

diapazonda, Yaǵnıy noqatda anıqlanadı. Mısalı integral (ortasha ) kernew stabillash koefficiyenti kirisiw kernewi boyınsha berilgen Uchiq = f (Ukir) baylanıslılıqta hám belgili Ukir. at, Ukir. max, Ukir. min bahaları ushın tómendegishe

anıqlanadı :





- = f () den anıqlanatuǵın kirisiw degi kernew ózgeriwi.

𝛌 - nominal rejim degi kernewdi uzatıw koefficiyenti.

Stabilazatorni shıǵıw qarsılıgı degende kirisiw kernewin ózgermeytuǵın

ma`nisinde hám basqa destabilizatsiya faktorların ózgermegen xolida stabilizator shıǵıwı daǵı kernew ózgeriwin, sol sebepli júkleme tokı ózgeriwine qatnası túsiniledi hám tómendegishe ańlatpalanadı :

=const bolǵanında. Minus belgisi júkleme tokı artpaqtası menen shıǵıw kernew ma`nisi azayıwın yamasa hákisin ańlatadı.

YARIM O’TKIZGISHLI ASPAPLAR TIYKARINDAPARAMETRIK KERNEW STABILIZATORLARI.

Kremniyli stabilitron - bul diod bolıp, arnawlı texnologiya tiykarında jaratıladı. Ápiwayı dioddan stabilitronnning ayırmashılıǵı sonda, ol volt-amper xarakteristikaın teris shoxchasida isleydi.

Kremniyli stabilitronlar stabilizatsiya kernewleri bahaları bir neshe voltdan baslap bir neshe júz voltgacha bolıwı múmkin. Stabilitronlar 100 mVt den 50-100 Vt quwatqa iye bolǵan túrde islep shiǵarıladı.

Stabilizatsiya etiliwi kerek bolǵan kernew ma`nisi stabilitronning stabilizatsiyalash kernewi ma`nisinen úlken bolsa, ol túrde, bir qansha stabilitronlarni izbe-iz jalǵaw menen maqsetke eriwiladi. Stabilitronlarni paralel jalǵaw usınıs etilmeydi, Sebebi bir taypalı stabilitronlarni stabilizatsiya kernewleri bahaları hár túrlı bolıwı sebepli parallel jalǵanǵan stabilitronlardan ótip atırǵan tok bahaları da hár túrlı boladı.

Suwretde kremniyli stabilitronning volt-amper xarakteristikası kórsetilgen.

“A” noqatda elektrik tesiliw júz bolsa, “B” noqatqa sáykes keletuǵın Ist. max ma`nisinen ótip atırǵan tokning ma`nisi artpaqtası menen stabilitron strukturası qizib ıssılıq tesiliwi ruy beredi hám stabilitron isten shıǵadı, sonday eken stabilitron normal túrde stabilizatsiya etiwi ushın odan o'taetgan tok ma`nisi tómendegi shártni orınlawı kerek.

< .

Sebebi < . min bolsa, stabilitrondan ótip atırǵan tok ma`nisi ózgeriwi menen

odaǵı kernewler tushuvi ma`nisi ózgeredi.

Tómende kremniyli stabilitron tiykarında dúzilgen bir kaskadli ózgermeytuǵın

kernewiniń parametrik stabilizator sxeması keltirilgen..

Bul stabilizatorni islewi tómendegishe: kernew ma`nisi artpaqtası menen stabilitrondan da ótip atırǵan tok ma`nisi artadı. Nátiyjede qarsılıqta kernewler tushuvi ma`nisin artıwına sebep boladı. Bul túrde stabilitrondagi kernewler tushuvi ma`nisi az muǵdarda ózgergeni ushın stabilizatorning

shıǵıwı daǵı kernew ma`nisi de az muǵdarda ózgeredi. Sol sebepli da kernewiniń ózgeriwin derlik hámmesi qarsılıqtaǵı

kernewler tushuvi ma`nisin ózgeriwine sebep boladı. Kirisiw degi kernew ma`nisi qanshaǵa ortsa, qarsılıqtaǵı kernewler tushuvi ma`nisi de derlik shunchaga artadı.

Bir kaskadli parametrik stabilizatorning stabilizatsiyalash koefficiyenti tómendegishe anıqlanadı :



- stabilitronning differensial qarsılıgı.

joqoridagi ańlatpadan usıdan ayqın boladıma`nisi hám rst bahalarǵa baylanıslı. ni asırıw ushın ma`nisin asırıw kerek. Bul túrde stabilitrondan kerekli tok ótiwi ushın uyqas túrde kernewi ma`nisin asırıwǵa tuwrı keledi, lekin kernewin sheksiz asırıw múmkin emes. Kirisiw kernewin ózgeriwin esapqa alıp stabilizatorni stabilizatsiyalash koefficiyentin tómendegishe jazıw múmkin.

Isenim - tarmaq kernewin azayıw tárepine salıstırmalı ózgeriwi.

a ~ - kirisiw kernewin ózgeriwshen sırtqıl etiwshisin salıstırmalı amplitudasi. ,- júklemediń maksimal, stabilitrondan ótip atırǵan tokning minimal bahaları.

Joqarıda keltirilgen stabilizatorning ishki qarsılıgı tómendegishe anıqlanadı. = rezistorni qarsılıgın asırıp stabilizatorni -si asırılsa, joqarıda keltirilgeni sıyaqlıkernewin de asırıw kerek. Bunda rezistorda quwat ısırapı artadı, stabilizatorni paydalı jumıs koefficiyenti azayadı. Sonday kemshiliklerden erkin bolıw maqsetinde tok stabilizatorli parametrik stabilizatori isletiledi. Onıń sxeması tómendegi suwretde keltirilgen

Bul stabilizatorda emitterli qaytarǵısh bolıp onıń kiriwine stabilitroning kernewi qoyılǵan. Kirisiw kernewi ma`nisin ózgeriwi dagi kernew ma`nisine tásiri bolmaydı. Nátiyjede tranzistordıń kollektor hám emitter tokları bahaları ózgermeydi. Sebebi Ukir dıń ózgeriwine dagi kernew baylanıslı emes.

Tranzistordıń kollektor tokı ózgermegenligi sebepli stabilitrondan

ótip atırǵan tok ma`nisi ózgermydi hám stabilitrondagi kernewler tushuvi da ózgermeydi. Tok stabilizatorining ishki qarsılıgı úlken bolǵanlıǵı ushın onıń isletiliwi bir kaskadli qarsılıgı úlken bolǵan ápiwayı stabilizatorni isletilingenine

ekvivalent bolıp tabıladı. Eger izbe-iz hám keri jalǵanǵan stabilitronlardan sırtqıl tapqan shınjırdı tutınıwshıǵa parallel ulansa, suwretde kórsetilgeni sıyaqlı ózgeriwshen kernewdi stabillashtirish múmkin boladı.