Kurs jumíSÍ Teması: Qaraqalpaq tilindegi pısıqlawısh gáp aǵzasın oqıtıw usılları

II bap. Orta mekteplerde pısıqlawıshlardı oqıtıw
Oqıwshılarga pısıqlawısh agza haqqında kenirek maglıwmat beremiz. Ulıwma pısıqlawısh qaysı sóz shaqaplarınan jasalatuǵını, dúzilisi boyınsha túrleri, mánisi boyınsha túrleri menen usı sızılma arqalı tanısadı. Oqıtıwshı olardan tusingenıń «Aqil hújimi» usılı arqalı sorap baradı.
Tajiriybede oqıwshılar waqıt, sebep, sın, maqset, shárt, qarsılas pısıqlawıshlar menen mániles bagınıńqı qospa gáptiń túrleri menen shatastıradı. Pısıqlawıshtıń mánisi boyınsha túrlerin oqıtıwda usı baǵınıńqılı qospa gaplerden ayırmashılıgına toqtaymız. Salıstırıw usılın qollana otırıp, tusindiremiz.
Orın pısıqlawısh is-hárekettiń ornın, baǵıtın bildirip qayaqqa? qayerden? qalay qaray hám taǵı basqa sorawlarga juwap beredi.
Misalı: Olar úyge qaray ketti. Anam awıldan keldi. Yuriy basqarǵan sanitar samoleti endi ǵana aspanǵa kóterilgen edi.
Birinshi mısalda barıs sepligindegi tirkewishli atlıqtan ekinshi mısalda shıǵıs sepligindegi atlıqtan, úshinshi mısalda barıs sepligindegi atlıqtan jasalıp tur. Oqıwshılar kóbinese orın pısıqlawıshın barıs, tabıs, shıǵıs sepliklerindegi tolıqlawıshlar menen shatastıradı. Ayırmashılıǵın anıqlaw ushın mına mısallardan paydalanamız: Anam fabrikada isleydi, ol ózi isleytuǵın fabrikanı janıńday súyedi.
Birinshi mısaldaǵı fabrikada sózi is-hárekettiń ornın bildirip orın pısıqlawısh xizmetin atqarsa, ekinshi mısaldaǵı fabrikanı sózi predmetlik mání bildirip tolıqlawısh xizmetin atqardı.
Ayırım waqıtlarda bir sóz ham orın pısıqlawısh, ham waqıt pısıqlawısh bolıp keledi. Mısalı. Mártlik urısta bilinedi. Bul urısta sózine qashan? qayerde? degen eki sorawdı qoyamız.Eger eki oqıwshı bul mısaldı eki qıylı túsinip óz pikirin dáliyllep bere alsa eki juwaptı da durıs dep esaplaw kerek.
Waqıt pısıqlawıshtı oqıwshılardıń sanalı túsiniwi olardıń waqıt mánili sózlerdi jaqsı biliwi menen baylanıslı qashan? qashannan beri? qay waqta? sorawlarına juwap berip is-háreketti, waqıtlıq mánide sıpatlap beretuǵın pısıqlawıshtiń waqıt pısıqlawısh dep atalatuginıń túsindiremiz. Oqıwshılarga qıyınshılıq tuwdıratuǵın nárse waqıt pısıqlawısh penen waqıt baǵınıńqı qospa gáplerdiń sorawlarınıń birdey bolıp keliwi bolıp tabıladı. Sonlıqtan oqıwshılardıń olardı bir-birine shatastırıw ushın baǵınıńqı qospa gáp penen waqıt pısıqlawıshtı salıstıramız.
Mısalı: Báhárde átirap gózzal túske enedi. Aǵam ketkennen soń, bizler Arzını alıp qaytıw ushın sholanǵa kettik.
Sebep pısıqlawısh oqıwshılardıń túsinigine qıyınshılıq keltiretuǵın sintaksislik formalardıń biri. Onıń qıyınshılıǵı forması sebep bagınıńqılı menen bayanlawıshtan qospa uqsas mánilerinińde mániles, sorawlarınıńda ulıwmalılıǵına baylanıslı.
Sebep pısıqlawıshtı is-hárekettiń sebebin bildirip kelbetlik feyil tirkewishli atlıq, hal feyilden boladı. Mısali: Zamiyra quwanganınan jılap jiberdi. Ol islegen erligi ushın komandirinen alǵıs aldı. Men seni saǵınıp kettim. Sapar bilmey qátelesti.
Shıǵıs, barıs sepligindegi sebep pısıqlawıshlardı qıya tolıqlawısh penen salıstırıp manileri menen sorawlarınıń ózine tán belgilerinin bólek ekenligin aytamiz.
Mısalı: Jalqawshılıqtan adam xor boladı. Oniń júzi quwanıshtan qızarıp ketti. Birinshi mısaldaǵı jalqawshılıqtan sózi predmetlik mánıni bildirip tur. Ekinshi mısaldaǵı quwanıshtan sózi is-harekettin sebebin bildirip tur. Mısallarga súyene otırıp sebep pısıqlawıshtıń nege? ne ushın? ne sebepli? ne sebepten? degen sorawlarǵa juwap berip shıǵıs sepligindegi kelbetlik feyilden tirkewishli atlıqtan -ıp.-ip. -e, -y formalı hal feyillerden jasalatuǵının túsindiremiz.
Sın pısıqlawıshı kóplegen sóz shaqaplarınan jasaladı. Usınıń ózi-aq bul temanı ótiwdiń qospalı ekenligin anlatadı. Sın pısıqlawısh, bayanlawıshtıń sının, qalay, qáytip bolǵanın bildiredi hám qalay? qáytip? qalayınsha? degen sorawlarga juwap beredi. Sın pısıqlawısh -p, -y formalı hal feyilden tirkewishli atawıshlardan eliklewish hám sın ráwishinen boladı. Kompyuter ekranında tómendegi mısallardı kórsetip sın pısıqlawıshlardı anıqlaymız.
Mısalı: Torı at gúldir-gúldir kisnedi. Anshı awır gúrsindi. Atızda paxtalar jawdırasıp ashılıp tur. Sın pısıqlawıshtıń joqarıda aytılǵan ózine tán belgilerin oqıwshılar ańsat túsine aladı. Kespe qaǵazlardan paydalanıp oqıwshılardın bilim dárejesin anıqlaymiz.
1-kespe qaǵaz
Agash kesseń uzın kes, temir kesseń qısqa kes.
2-kespe qaǵaz
Jabayı shóplerdi Maxmud tez (qalay?) orıp tasladı.
Maqset pasıǵlawıshtı oqıwshılarga óz betinshe jumıs islete otırıp túsindiriwge boladı. Onıń ushın úyden kespe qagaz tayarlap ákelip har bir oqıwshıga jeke-jeke tapsırma beremiz. Bolmasa partanıń oń tárepindegi oqıwshılarga bir mazmundagı, sol tárepindegi oqıwshılarga ekinshi mazmundagı tapsırma beremiz. On táreptegi oqıwshılar ushın tirkewishli dizbeklesken atlıq sózlerden jasalgan pısıqlawıshları bar tórt gápti tallaw, soraw qoyıw, qanday máni bildiretuginin anıqlaw tapsırıladı. Sol táreptegı oqıwshılarǵa maqset ráwishinen jasalgan maqset pısıqlawıshı bar tórt gapti tallaw, ol sózlerdin mánisi menen tapsırıladı. Sońınan kompyuter ekranında tómendegi formasın anıqlaw maǵlıwmat kórsetiledi. Maqset pısıqlawısh is-hárekettin isleniw maqsetin bildirip, ne ushin? nege? ne maqset penen? degen sorawlarga juwap berip maqset ráwishi, atlıq, hal feyil tirkewishinin dizbeklesiwi arqalı boladı.
Mısalı: Watanım ushın jan ayamay xizmet etemen. Kómeklesiw niyeti menen ketken bolıw kerek. Anam bul jerge meni kóriwge keldi.
Bul mısallardaǵı maqset pısıqlawıshtı anıqlap, olardıń qaysı sóz shaqabınan jasalǵanlıǵın tusindirip is-hárekettiń maqsetin bildiretugin pısıqlawishlardı maqset pısıqlawısh dep atalatuǵının túsindiremiz.
Shárt pısıqlawıshtı ótkende feyildiń shárt meyili tuwralı ótilgenlerdi tákirarlaymız. Soraw-juwap usılınıń járdeminde anıqlaymız. Tómendegi mısallar kompyuter ekranında kórsetiledi.
Atańa ne qılsań, aldıńa sol keledi. Xalıq aytsa, qalp aytpaydı. Mıńdı tanıǵansha, birdiń atın bil. Kimde uyat bolsa sonda ar bar. Ne ekseń soni orarsań. Ananı sıylasań, álemdi sıylaǵanıń.
Bul mısallardı analizley otırıp, shárt pısıqlawıshtıń, is-hárekettiń isleniw shártin bildiretuǵın, ne qılsań? ne qılsa? ne qılǵanda? ne qılmaǵansha? degen sorawlarga juwap berip shárt meyil, kelbetlik feyil ham hal feyildiń basqarıwındaǵı sóz dizbeklerinen boladı. Kórip ótkenimizdey shárt pısıqlawısh kóbinese naqıl-maqallarda ushırasadı. Shárt pısıqlawıshtı shárt baǵınıńqı qospa gap penen shatastırmaw ushın mısallardan paydalanıp analiz isleymiz.
1. Asılsań biyikke asıl. 2. Eger atı óshkir urıs bolmaǵanda, analarımızdıń kóz jası tógilmes edi. 3. Eger bul jumıs tolıq iske asırılmasa, bári tek qaǵaz júzinde bolıp qaladı.
Birinshi mısal shárt pısıqlawısh, ekinshi-úshinshi mısallar shárt baǵınıńqılı qospa gápler bolıp esaplanadi. Egerde shárt pısıqlawısh is-hárekettiń isleniw shártin bildirse, qarsılas pısıqlawısh is-harekettiń isleniwine qarama-qarsi mánide bolǵan háreketti bildiredi.
Mısalı: Ol kelgende jaqsı bolar edi. Sabır qansha asıqsa da bári bir úlgere almadı. Birinshi mısalda is-hárekettiń isleniw shártin bildirip, shárt pısıqlawıshı (kelgende) xizmetin atqarsa, ekinshi mısalda asıqsa da sózi qarsılas pısıqlawısh xizmetin atqarıp tur. Demek qarsılas pısıqlawısh is-harekettin isleniwi qarama-qarsi mánide qollanılıp ne qılsa da? ne qılǵan menen? ne qılǵanına qaramastan? degen sorawlarǵa juwap berip shárt meyil kelbetlik feyilge menen, bolmasa tirkewishlerinıń dizbeklesiwi arqalı bildiriledi. Oqıwshılardıı qarsılas pısıqlawıshtı, qarsılas bagınıńqılı qospa gáp menen shatastırmawı ushın tómendegi mısaldan paydalanıp olardıń biri-biri menen ayırmashılıǵın analizleymiz.
1. Men oǵan ashıwlanıp júrsem, ol ház etip kúledi. Ol ketse de bári bir keledi. Salıstıra otırıp analizlep olardıń bir-biri menen ayırmashılıǵın anıqlaǵannan soń muǵdar-dáreje pısıqlawıshı haqqında túsinik beremiz.
Muǵdar-dareje pısıqlawıshı is-hárekettiń isleniw muǵdarın, sanın, shamasın
bildiredi. Mısalı: Quyash arqan boyı kóterilgen edi.
Arqan boyı-muǵdar dareje pısıqlawısh, sorawı qashan?
Gúlzar jaslar menen kóp gúrrińlesti.
Kóp - muǵdar dareje pısıqlawıshı - sorawı qansha?
Kórip ótkenimizdey, muǵdar-dáreje pısıqlawıshı da, anıqlawısh ta birdey qansha? degen sorawga juwap beredi. Anıqlawıshqa mısal keltiremiz. Úyge bir talay adamlar jıynalıp qalıptı. Bul mısaldaǵı bir talay sózi adamlar sózinin belgisin sıpatlap turıptı. Muǵdar-dáreje pısıqlawıshı is-hárekettin muǵdarın bildiredi, muǵdar ráwishinen waqıtlıq ham kólemlik mánidegi atawıshlardıń dizbeginen turaqlı sóz dizbeklerinen boladı, qansha? neshe? qansha bet? neshe ret? qanshalap? hám t.b. sorawlarga juwap beredi. Pısıqlawıshtıń mánisi boyınsha túrlerine ulıwma juwmaq jasaymız. Kompyuter ekranında juwmaqlawshı maǵlıwmattı kórsetemiz.
1. Pısıqlawısh mánisi boyınsha shárt, qarsılas, muǵdar-dáreje, sebep, orın, maqset, waqıt, sın pısıqlawıshı bolıp bólinedi.
2. Orın pısıqlawıshı is-hárekettiń isleniw ornın, waqıt pısıqlawıshı is- hárekettiń isleniw waqtın, muǵdar-dáreje pısıqlawıshı is-hárekettin isleniw muǵdarın, sın pısıqlawıshı is-hárekettiń isleniw sının bildiredi. Sebep pısıqlawıshı is-harekettiń isleniw sebebin, maqset pısıqlawıshı is-hárekettin isleniw maqsetin, shárt pısıqlawıshı is-hárekettiń isleniw shártin, qarsılas pısıqlawıshı is-hárekettin isleniwine qarama-qarsı háreketti bildiredi.
Bilimniń bekkem bolıwı oqıwshılardıń alǵan bilimlerin turmısta qollana alıwınan ibarat.
Grammatikalıq tallaw oqıwshılardıń ótilgen materiallardı ózlestiriw dárejesin anıqlawǵa bekkemlewge járdem beredi. Sonıń ushın da grammatikalıq tallawdıń tolıq emes túrin qollanıw, oqıwshılarǵa pısıqlawıshtıń mánisi ham qurılısı boyınsha túrlerine tallaw talap etiledi. Pısıqlawısh shártli belgi 5 cifr menen aniqlanadı.
Keshqurın qalanıń aylanasına qarawıl qoyıldı. Keshqurın-pısıqlawısh, jay pısıqlawısh, waqıt pısıqlawısh.
Men onı kóp kútip qaldım.
Kóp - pısıqlawısh, jay pısıqlawısh, muǵdar-dáreje pısıqlawıshı.
Hámmesi xalıq ushın, xalıqtıń abadanlıǵı ushın jumsaladı.
Hámmesı xalıq ushın, xalıqtıń abadanlıǵı ushın pısıqlawısh, keńeytilgen
pısıqlawısh, maqset pısıqlawıshı.
Tırnalar áste-aqırın qonaqlay basladı. Áste-aqırın - pısıqlawısh, qospa pısıqlawısh, sın pısıqlawıshı.
Dilbar jatsa da uyıqlay almadı. Jatsa da pısıqlawısh, jay pısıqlawısh, qarsılas pısıqlawıshı.
Grammatikalıq tallaw islep bolǵannan keyin kompyuter ekranında oqıwshılarǵa tanıs emes tekstti kórsetemiz ham pısıqlawıshtıń qurılısı boyınsha túrlerin anıqlawdı tapsıramız. Men búgin oǵada asıǵıp kıyatırman. Nálge tarbiya qılsań daraq boladı. Qorqınıshtan onıń kózleri alarıp ketti. Eger búginnen qalsań jer kebedi. Berilgen tapsırmanıń orınlanıwın qadaǵalap nátiyjesin analizleymiz. Pısıqlawısh boyınsha takirarlaw sabaǵında shınıǵıwlardan, kespe qaǵazlardan paydalana otırıp, ótilgenlerdi oqıwshılardan esine túsiremiz. Kompyuter ekranında kórsetilgen tekstten pısıqlawıshtıń mánisi boyınsha túrlerin anıqlaw ham qaysi sóz shaqabınan bildirilgenligin anıqlaw tapsırıladı. Shıǵıs betten qızarıp quyash shıǵıp kiyatırǵan payıtta bizler jolda edik. Gúlzar maǵan jalt qaradı, tez-tez júrip baratirǵan Gúlsánem birden toqtap qaldı. Men onıń menen burınnan-aq tanıspan. Ol magan hayran qalıp qaradı. Beri qaray kıyatırǵan bir talay adamlardı kórip irkildim.
Berilgen tapsırmanı oqıwshılar orınlaǵannan soń kespe qaǵazlar tarqatıladı, berilgen tapsırmanı orınlaw talap etiledi. Berilgen mısaldaǵı kóp noqattıń ornına pısıqlawıshlardı tawıp qoyıń ham qurılısı boyınsha qaysi túri ekenligin aniqlań.
Ol... meniń aldıma keldi hám... qaytatuǵınlıǵın ayttı.
Qosımsha sáwbet usılınan paydalanamız. Kompyuter ekranında tómendegi
juwmaqlawshı maǵlıwmattı kórsetemiz.
1. Pısıqlawısh-is-hárekettiń hár túrli belgisin bildirip, qashan? qayaqqa? qayerden? qaydan? qáytip? ne qılsada? qansha ret? ne ushın? degen sorawlarga juwap beredi
2 Pısıqlawısh-qurılısı boyınsha jay qospa ham keńeytilgen pısıqlawısh, mánisi boyınsha shárt, qarsılas, muǵdar dáreje, maqset, sebep, sın, waqıt, orın pısıqlawıshı bolıp bólinedi.
3 Pısıqlawısh-ráwish, eliklewish, hal feyil, atlıq, kelbetlik, sanlıq sóz shaqapları arqalı bildirilip, pısıqlawıshlıq qatnastaǵı sózler bir-biri menen basqarıw hám jupkerlesiw usılı menen baylanısadı.
Pısıqlawıshtıń mánisi boyınsha túrlerin oqıwshılarǵa tusindirgende tómendegidey sızılma arqalı kórsetip, túsinik beriwge boladı.
Ekinshi dárejeli aǵzalardı ótip bóliw menen oqıwshılar tema boyınsha tolıq maǵlıwmat alıp, oni meńgerip aldı degen juwmaq shıqpawı tiyis. Hár bir alǵan teoriyalıq bilim ámelde qollanıw menen ǵana bahalanadi. Eger oqıwshı teoriyalıq jaqtan tolıqlawısh praktikalıq jaqtan qollana almasa, onda ol tolıqlawısh tuwralı bilim aldı dep esaplanbawı tiyisli. Al tolıqlawısh tuwrali teoriyalıq bilim alsa, ol alǵan bilimin ámeliyatta qollana bilse, sol jaǵdayda ǵana ol bilimdi meńgerdi, iyeledi dep ayta alamiz. Sonlıqtan da, muǵállim ushında, oqıwı ushın da tákirarlaw sabaǵınıń ahmiyeti ullı.

1. Har bir alǵa qaray basqan adım burınǵı ótkenlerdi tákirarlap otırıwǵa bıykarlanıwı tiyis.

2. Tákirarlaw eki turli boliwi mumkin. Onin birinshisin aktiv, ekinshisin passiv takirarlaw deymiz. Oqıwshı burınǵı qabıllanǵanların qaytadan qabıllaw passiv takirarlaw boladi, bunin ózinde ol burın kórgenin, esitkenın qaytadan esitedi. Solay etip túsinigi tereńley beredi. Oqıwshınıń sırtqı dúnyanıń tásirlerin qabıllamay, ózi burın qabıllaǵan túsiniklerin ózliginen qaytadan oyına túsiriwi aktiv takirarlaw bolip tabıladı. 3. Oqıwshı jas bolǵan sayın olarǵa kóbirek takirarlata beriw kerek. Óytkeni ilimniń dáslepki tıykarǵı keyingi alatuǵın bilimlerinen bir qansha qıyın boladı. 4.Oqıwshı hár bir takirarlaw dáwirinde balalardın sanasında saqlanǵan tásirlerdin juwmaǵına tazadan jańa bir nárselerdi qosıp otıradı. Tákirarlap eske túsire beriw - ullı miynet, bul geyde ańsatqa túspeytuǵın miynet, bul miynetke balanı az-azdan úyretiw kerek. Óytkeni, umıtshaqlıq degen ótkendegini eske túsiriwge erisiwden kelip shıǵadı, al usınnan óziniń este qalǵan túsiniklerine nem quraylı qaraytuǵın jaman ádet ábden biylep aladı.
Ótilgen materiallardı tákirarlawdin túrlerin ótkeriwge boladı:
1. Ótilgen shıǵarmalardı oqıw jılınıń basında tákirarlaw.
2. Ótilgen materiallardı kúndelikli tákirarlaw.
3. Waqtı-waqtı tákirarlaw.
4. Juwmaqlap tákirarlaw.
Sonlıqtan hár bir gáp aǵzasın ótkende tákirarlawdi sistemalı ótkerip turıw usınıs etiledi. Bul ushın, eger kúndelikli tákirarlaw ótkeretuǵın bolsaq, aldaǵı ótilgen tema boyınsha soraw dúzip, sol boyınsha oqıwshılardıń esine salıp ótiledi. Ayırım jaǵdayda takirarlaw jumısın shınıǵıw, tallaw, ayırım jazba jumıslar menen baylanıslı alıp bariwda orınlı. Biz bul jerde gáp agzalarınıń ótip bolıp, sol boyınsha oqıwshılardıń alǵan bilimlerin bekkemlew maqsetinde temanı tolıq tákirarlawdı (juwmaqlap tákirarlaw) este tutıp otırmız.
Tolıqlawıshtı tákirarlaw ushın sorawlar:
1. Ne ushın gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları deymiz?
2. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarına qaysılar jatadi?
3. Tolıqlawısh degenimiz ne?
4. Tolıqlawısh qaysı bas aǵza menen baylanısadı?
5. Qanday grammatikalıq belgileri bar?
6. Qanday mánini bildirip keledi?
7. Qanday sóz shaqaplarınan jasaladı?
8. Tolıqlawıshtıń qanday túrleri bar?
9. Tuwra tolıqlawısh degenimiz ne?
10. Qıya tolıqlawısh degenimiz ne?
11. Jay tolıqlawısh qalay dúziledi?
12. Qospa toliqlawish penen keńeytilgen tolıqlawıshtıń ayırması qanday? 13. Oqıǵan kıtaplarımızdan mısallar alıp onnan tolıqlawıshtı tabıń?
Pısıqlawıshtı tákirarlaw ushın sorawlar
1. Pısıqlawısh degenimiz ne?
2. Qanday máni bildirip, qaysı aǵza menen baylanıslı boladı?
3. Qaysı sóz shaqaplarınan jasaladı?
4. Jay pısıqlawısh qalay dúziledi?
5. Qospa pısıqlawısh penen keńeytilgen pısıqlawıshtıń qanday ózgeshelikleri bar?
6. Pısıqlawısh mánisine qaray qalay bólinedi?
7. Orın pısıqlawısh degenimiz ne?
8. Qanday manilik grammatikalıq belgiler bar?
9. Waqıt pısıqlawısh degenimiz ne?
10. Qanday mánilik, grammatikalıq belgilerge iye?
11. Sın pısıqlawısh degenimiz ne?
12. Qanday mánilik, grammatikaliq belgileri bar?
13. Muǵdar-dáreje pısıqlawısh degen ne?
14. Qanday mánilik, grammatikalıq belgiler bar?
15. Sebep pısıqlawısh degenimiz ne?
16. Qanday mánilik, grammatikaliq belgilerge iye?
17. Maqset pısıqlawısh degenimiz ne?
18. Qanday mánilik grammatikalıq belgilerge iye?
19. Shárt pısıqlawısh degenimiz ne?
20. Qarsılas pısıqlawısh degenimiz ne?
21. Oqıǵan kıtaplarıńızdan pısıqlawıshtıń mánisi boyınsha túrlerine mısallar tawıp, onıń mánilik, grammatikalıq belgilerin kóriń.
Gáp aǵzalarınıń hár birewine usınday tákirarlaw hám jazba jumıslar islew arqalı oqıwshılardıń bilimin sistemalastıramız hám bekkemlep otıramız. Ekinshi dárejeli aǵzalar boyınsha tákirarlaǵanda tolıq grammatikalıq tallaw isleymiz. Gáp agzaları shártli belgiler menen anıqlanadi. Baslawısh 1, bayanlawısh 2, anıqlawısh 3, tolıqlawısh 4, pısıqlawısh 5 cifri menen anıqlanadi. Kompyuter ekranında tekstten gáp aǵzaların anıqlap tallaymız.
1. Qaraqalpaqta qonaq kútpeytuǵın úy bolmaydi.
2. Awılǵa kelgennen beri bizler ǵarrı menen tanışıp kettik.
3. Garrınıń nursız kózleri astınan shıq tamshısınday jas aǵıp turıptı.
4. Ájiniyaz kúni boyı nayıplar menen aytısıp sharshadı.
5.Ájiniyaz qálemin dastaxta ústine taslap jiberdi.
6. Ustaz-ustaz emes,
Shákirti ushın kúymese,
Shákirt-shákirt emes,
Óz ustazın súymese.
7. Tayaq etten, sóz súyekten ótedi.
8. Paxtanı zavodqa jiberip bolǵannan soń, Nurpolat óziniń sharshaǵanın sezdi.
9. Keń álemge tolqıp-tasıp shadlı sazlar janlap atqanday.
10. Men seni qádirli joldas sıpatında húrmet etemen.
Grammatikalıq tallaw islep bolǵannan keyin oqıwshılarǵa shınıǵıw tapsırma etip beriledi. Kompyuter ekranında kórsetilgen tekstten ekinshi dárejeli aǵzaların anıqlaw tapsırıladı.
Bul waqıtları Gúlzada kempir úy mashqalası menen shuǵıllanıp júrdi. Oy ústinde otırǵan adam hámme nárseni umıtadı eken. Berdan garrınıń ómirinıń tórt jılı qarday boragan oq ishinde ótti. Búgingi paraxat ómirde de azamat Watandı dushpannan qorǵawi kerek.
Ekinshi dárejeli gáp aǵzaları haqqındaǵı juwmaqlawshı maǵlıwmattı proektor arqalı kórsetemiz.
1. Ekinshi dárejeli gáp aǵzaları pikirdi tolıq hám aniq beriwge xizmet qıladı.
2. Ekinshi dárejeli gáp aǵzalarına pısıqlawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh kiredi.
3. Tolıqlawısh, bayanlawıshtı zatlıq mánide tusindiredi.
4. Anıqlawsh zattıń sın-sımbatın, sapasın, menshikleniwin bildiredi.
5. Pısıqlawısh is-hárekettiń hár túrli belgisin bildiredi.
6. Ekinshi darejeli gáp agzaları basqarıw, jupkerlesiw úylesiw joli menen baylanısadı.Ekinshi dárejeli gáp agzaları haqqında ótilgenlerdi uliwmalastira otırıp, juwmaqlaymız.
JUWMAQ
Uliwma bilim beriw mekteplerinde barlıq pánlerdi sonini shinde ana tilinin oqitiliwi ayriqsha áhmiyetke iye. Sebebi óz ana tilin jetik bilgen, oninbay sozlik qurilisınan erkin hám duris paydalanatugin insan gana jamiyet talaplarına toliq juwap bere aladı.
Sonliqtan klassta ótiletugin hár qanday sabaq mazmuninin natiyjeligine crisw bul- hárbir oqitıwshının basli waziypası. Demek, bizifaldımızda turgan bash maqsetimiz - oqrwshilarda dóretiwshilik erkin pikirlew, öz pikirlerin awizeki hám jazba túrde duris, aniq jetkerip bere aliw kónlikpelerin qáliplestiriw ham rawajlandırıwdan ibarat. Ana tilinen bilim beriw mazmuni usi maqsetke qaratılsa gana oniň nátiyjeliligi joqarı boladi. Oqitiw - tek ilim emes, sonin menen birge iskusstvo.Sonin ushin da oqiwshilarda qaraqalpaq tiline muxabbat sezimin sheberligine baylanıslı. Hár bir jaña temani otiw, oni ayatra mugallimnin owshilarga toliq jetkerip bere alw mugallini dieetiwshiligi bolip esaplandı. Házirgi zaman sabaqlarınıń nátiyjeliligi onin mazmunin kúndelikli turista bolip atırgan waqiyalar, ózgerisler menen tıgız baylanıstıriwdi talap etedi. Házirgi dawir talabi oqiwshilardı bilim alıwdın mazmunına qızıgıwın arttiriw joli menen aktivlestiriw bolip tabıladı.
«Bir saatlıq jaqsi sabaq úlken bir shigarmas dep biykarga aytilmagan. Sonliqtan sabaqti jaña dáwir talabina slayıq kórsetpeli hám ogradi texnikalią quralların qollanıp jañasha ótkeriwge umtiliw hir bir mugallimein höjdan isi, haq niyetli boliwi lazım,- dep kórsetiledi metodika boyinsha miyetlerde.
Kompyuter arqali slaydlardı paydalana otirip sabaq ótiw, birinshiden, owshilardan bilim aliwga degen qızıgıwshılığın arttiradi, ekinshiden, mugallimnin miyneti jenillesedi. Mugallim tek bagdar beriwshilik xizmet aqaradi.Usa bagdar boyinsha oqiwshilar oz betinshe jumis islep, óz betinshe analiz islep, óz betinshe juwmaq shegaradi. Bul demek oqiwshilardan betinshe diretiwshilik jumis islewi mugallimnindóretiwshilik penen sabaq otiwi bolip esaplanadi.
Tiyanaqlı bilim beriw házirgi kúnnin en basli máselelerinińbiri. Pitkeriw qanigelik jumisında ekinshi dárejeli gáp agzaların oqitiwda tiyimli jollardın biri kalıq qurallarıan paydalanıw måselesi bolap tabelada. Kompyuterden sabe procesinde paydalanıw arqali oqiwshilarduftexnikalıq qurallar menen isleswine jol ashamiz. Olardın bilim aliwga degen qızıgıwshiligin arttıramız. Qosimsha kee, sxema, kespe qagazdan paydalana oturp, ekinshi direjeli gap agzaların bir-birinen ayırmashiligina olardın özine tin belgilerinin jan-jaqla analizleniw mumkinshiligine iye bolamiz. Hár bir gáp agzasın ótkende toliq emes áhmiyetine bekkemlew hám tákirarlaw sabaqların gramatikaliq tallawdin étiwdin oqiwshilardin puxta bilim aliwina jol ashatuĝını haqqındağı miselelerge qtadıą. Toliq grammatikalıq tallaw oqiwshilardın bilim könlikpelerin anıqlawga järdem beredi.
Hár bir jana bilim beriwde oni oqiwshiga toliq jetkerip bere aliwga umtiliw oqiwdin nátiyjeli usil hám usıllarınan paydalana otinp bilim beriwdin turmus penen baylanisliligin támiyinlew, puxta bilim beriw, Bilimlendiriw standartının bashi talabi bolip esaplanadı. Biz keleshegimiz bolgan jaslarda tarbiyalawda özlerimizge júklengen waziypalardı tabisli orinlawga, bilim beriwdin sapasin jaqsilawga, teoriyanın ámeliyat praktika menen baylanıslılığın támiyinlewge háreket etiwimiz ayrıqsha itibar beriwimiz kerek.
Пайдаланылған әдебиятлар
1. Бердимуратов. Е. Пирниязов.Қ. Орта мектеплерде
қарақалпақ тилин оқытыў методикасы. Нөкис, 1988.
2. Буранова. Ш.М. Таьлим қорақолпоқ тилида олиб
бориладиган мактабларнинг 5-синфларидаги ўзбек тилини
ўқитишининг илмий методик осослари. Номзодлик
диссертация автореферати. Тошкент, 2002.
3. Dawletov. M. Berdimuratova.E. Qutlimuratov. B. Qaraqalpaq tili. 6-klass ushin.sabaqliq Nokis 2002.
4. Қутлымуратов. Б.Қарақалпақ тилин оқытыўдың айырым мәселелери. Нөкис, 1992.
5. Қутлымуратов.Б. Қарақалпақ тили орографиясын оқытыў усыллары. Нөкис, 1993.