Kurs loyihasi bajardi: 56-19 guruh talabasi Mirzaabdullayev M. Qabul qildi: Tojiboev A. Taqrizchi: Farg’ona 2023 Mundarija

2 BOB
2.1 0‘LCHASH VOSITALARI, ULARNING ELEMENTLARI VA PARAMETRLARI

O’lchashch vositalari oichashlarda ishlatiladi va ular normallashgan m etrologik xossalarga, ya’ni kattaliklarning m aiu m sonli qiymatlariga ham da o ich ash natijalarining aniqligi va ishonchliligini ifodalovchi xossalarga ega boiadi. O ichash vositalarining asosiy turlariga oichov, oichash asboblari, oichash o ‘zgartkichlari va oichash qurilmalari kiradi. O‘lchov — berilgan oicham dagi fizik kattalikni qayta oichash uchun m oijallangan oichash vositasi. Masalan, qadoqtosh — massa oichovi; oichov rezistori — elektr qarshilik oichovi; yoritish lampasi — yorugiik oichovi va hokazo. Bir xil oicham li turli fizik kattalikni qayta oichaydigan bir qiymatli hamda turli oicham dagi bir nomli qator kattaliklarni qayta oichaydigan ko‘p qiymatli oichovlar bor. Ko‘p qiymatli oichovlarga boiinm ali chizgichlar, induktivlik variometri va boshqalar misol boiaoladi. \Maxsus tanlangan, faqat alohidagina emas, balki turli birikmalarda turli oicham li bir nomli qator kattaliklarni qayta oichash maqsadida qoilaniladigan oichovlar komplekti oichovlar to ‘plamini tashkil etadi. Masalan, qadoqtoshlar to‘plami, uchlikli uzunlik oichovlari to‘plami, oichov kondensatorlari to ‘plami va hokazo O’lchovlar magazini — sanoq qurilmalari bilan bogiangan maxsus qayta ulagichlarga ega boigan bitta konstruktiv butun qilib birlashtirilgan oichovlar to ‘plami.

O’lchovlar magazini elektrotexnikada keng qoilaniladi: qarshilik magazini, sigim lar magazini, induktivliklar magazini. O’lchovlarga standart namunalar va namuna moddalar ham kiradi. Standart namuna — modda va materiallarning xossalarini yoki tarkibini xarakterlovchi kattaliklarning birligini qayta tiklash uchun oichov. Masalan, tarkibidagi kimyoviy elementlari ko‘rsatilgan ferromagnit materiallar xossalarining standart namunasi. Namuna modda — tasdiqlangan spetsifikatsiyada ko‘rsatilgan, tayyorlash shartlariga rioya qilinganda tiklanadigan, m a’lum xossalarga ega boigan moddadan iborat oichov. Masalan, ,,toza“ gazlar, ,,toza“ metallar, ,,toza“ suv. 2 — N. R. Yusupbekov va boshq. 17 Kuzatuvchi idrok qilishi uchun qulay shakldagi o‘lchov axboroti signalini ishlab chiquvchi o ‘lchash vositasi о ‘Ichash asbobi deyiladi. 0 ‘lchash asbobida kuzatuvchi o ‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘qiydi yoki sanaydi. 0 ‘lchash asboblari analog va raqamli bo‘lishi mumkin. Analog o ‘lchash asboblarida asbobning ko‘rsatishi o‘lchanayotgan kattalik o ‘zgarishining uzluksiz funksiyasidan iborat boiadi, raqamli o ‘lchash asboblarida esa ko‘rsatishlar o‘lchash axboroti signalini diskret o‘zgartirish natijasidan iborat bo‘lgan raqamli shaklda ifodalangan boiadi. Keyingi vaqtlarda raqamli asboblar borgan sari kengroq qo‘llanila boshlandi, chunki ularning ko‘rsatuvlari osongina qayd qilinadi, ularni EHM ga kiritish qulay. Raqamli asboblarning tuzilishi o‘lchashda analog asboblarga qaraganda katta aniqlikka erishishga imkon beradi. Shu bilan birga raqamli asboblar qo‘llanganda o‘qish xatoligi boim aydi. Ammo analog asboblar raqamli asboblarga qaraganda anchagina sodda va arzondir. 0 ‘lchash asboblari ko‘rsatuvchi, qayd qiluvchi, kombinatsiyalangan, integrallovchi va jamlovchi asboblarga boiinadi. K o‘rsatuvchi asboblarda raqamli qiymatlar shkala yoki raqamli tablodan o'qiladi.
Qayd qiluvchi asboblarda ko‘rsatuvlarni diagramma qog‘ozida yozib olish yoki raqamli tarzda chop etish ko‘zda tutiladi. Kombinatsiyalangan asboblar oichanayotgan kattalikni bir vaqtning o‘zida ko‘rsatadi hamda qayd qiladi. Integrallovchi asboblarda oichanayotgan kattalik vaqt bo‘yicha yoki boshqa erkli o‘zgaruvchi bo‘yicha integrallanadi. Jamlovchi asboblarda ko‘rsatishlar turli kanallar bo‘yicha unga keltirilgan ikki yoki bir necha kattalikning yigindisi bilan funksional bogiangan boiadi. Oichashga doir axborotni uzatish, 0 ‘zgartish, ishlov berish va saqlash uchun qulay boigan, ammo kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin boim aydigan shakldagi signalni ishlab chiquvchi oichash vositasi 0 ‘lchash o ‘zgartkichi deb ataladi. Inson o ‘zining sezgi organlari bilan oich ash o‘zgartkichi signallarini qabul qila olmaydi. 0 ‘zgartiriladigan fizik kattalik — kirish kattaligi, uning o ‘zgartirilgani esa chiqish kattaligi deyiladi. Kirish va chiqish kattaliklari orasidagi bogianishni o ‘zgartkich funksiyasi qaror toptiradi.
O’lchash o‘zgartkichlari oichash asboblarining, turli oichash tizimlarining, biror jarayonlarni avtomatik nazorat qilish yoki boshqarish tizimlarining tarkibiy qismi hisoblanadi.
O’ichanayotgan kattalik berilgan oichash o ‘zgartkichi birlamchi o(zgartkich deyiladi. Birlamchi oichash o‘zgartkichlari, ko‘pincha, datchik deb yuritiladi. Uning bevosita o ic h a ­ nayotgan fizik kattalik ta’siridagi qismi sezgir element deyiladi. Masalan, termoelektrik termometrda termopara, manometrik termometrda termoballon ana shunday elementlardir. O’lchash asboblari va o‘zgartkichlari oichanayotgan kattalikning turiga qarab, tegishli nomlarga ega boiadi, masalan, termometrlar, manometrlar, difmanometrlar, sarf oichagichlar, sath o ic h a - gichlar, gaz analizatorlari, konsentratomerlar, nam oichagichlar va hokazo. Ayrim oichash vositalari va oichash tizimlaridan tashqari, murakkab axborot-oichash tizimlari ham qoilanadi. Ular ko‘plab texnologik usku- nalarda avtom atik o ‘lchashni amalga oshirishnigina ta ’minlab qolmay (o‘lchash kanallari soni ming-minglab boiishi mumkin), balki oichash natijalarini berilgan algoritmlar bo‘yicha zarur qayta ishlashni ham bajaradi. Shu munosabat bilan oichash o‘zgartkichlarining axborot-hisoblash mashinalari va qurilmalari kirishiga keladigan signallarini unifikatsiyalashtirish (birxillashtirish) zarurati tug‘iladi. Signallarni unifikatsiyalashtirish o ich ash asboblari turlarini minimumga keltirish imkonini beradi.
O’lchash vositalari oichash jarayonidagi bajarayotgan vazifasiga qarab ishchi, namunaviy va etalon oichash asboblariga boiinadi.
Ishchi oichash asboblari xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida amaliy oichashlar uchun moijallangan. Ular aniqligi orttirilgan oichash asboblariga va texnik oichash asboblariga boiinadi. Namunaviy oichash asboblari ishchi oichash asboblarini tekshirish va ularni o ‘zlari bo‘yicha darajalashga xizmat qiladi.
Etalon asboblar fizik kattalik birikmalarini qayta tiklash va saqlash, ularning oicham larini namunaviy oichash asboblari orqali xalq xo‘jaligida qoilanadigan ishchi oichash vositalariga o‘tkazishga xizmat qiladi. Fizik kattaliklarning birliklari oicham i shu usul bilan etalonlardan namunaviy oichash asboblari yordamida boshqa oichash asboblariga o‘tkaziladi.
O’lchash vositalarining ko‘rsatishlaridagi xatoliklarni aniqlash yoki ularning ko‘rsatishlariga tuzatish kiritish maqsadida oichash vositalarining ko‘rsatishlarini namunaviy oichash asboblarining ko‘rsatishlariga solishtirish taqqoslash deb ataladi. Shkala boiinm alariga asbobni tekshirish uchun qabul qilingan oichov birliklarida ifodalangan qiymatlar berish amali darajalash deb ataladi.
O’lchash vositalari yordamida oichanayotgan fizik kattaliklar oichash axboroti signali foydalaniladigan biror chiqish kattaligiga o‘zgartiriladi. Fizik kattalikni oichashda oichash qurilmasi (asbobi) ko‘rsatkichni fizik kattalikka mutanosib ravishda siljitadi: Ф = /( Я ) (1.4) bu yerda,