Kurs loyihasi bajardi: 56-19 guruh talabasi Mirzaabdullayev M. Qabul qildi: Tojiboev A. Taqrizchi: Farg’ona 2023 Mundarija

1.2 Xaroratni rostlashda kengayish termometrlarini qo’llash

.KENGAYISH TERMOMETRLARI Suyuqlikli term om etrlarning ishlash prinsipi asbob ichiga solingan termometrik suyuqlikning hajmi harorat ko‘tarilishi yoki pasayishida o‘zgarishiga asoslangan. Suyuqlikli termometrlar —200°C dan +750°C gacha oraliqdagi haroratni o‘lchash uchun ishlatiladi. Shisha termometrlarning ishlatilish usuli sodda, aniqligi yetarli darajada yuqori va arzon bo‘lganligi sababli laboratoriya va sanoatda keng tarqalgan. Shisha termometrlarning suyuqligi sifatida simob, toluol, etil spirti (etanol), kerosin, petroley efiri, pentan va boshqalar ishlatiladi. Ularning qoMlanish chegaralari 2.2-jadvalda keltirilgan. Termometrlarga solinadigan suyuqliklarning qo‘llanish chegaralari Suyuqlik Qoilanish chegaralari, °C da

Quyi Yuqori Simob - 3 5 750 Toluol - 9 0 200 Etil spirti (etanol) - 8 0 70 Kerosin - 6 0 200 Petroley efiri - 1 2 0 25 Pentan -2 0 0 20 Suyuqlikli termometrlar orasida eng ko‘p tarqalgani simobli termom etrlardir. Simob kengayish koeffitsiyentining kichikligi term om etriya nuqtayi nazaridan uning kamchiligi hisoblanadi. Suyuqlikning issiqlikdan kengayishi hajmiy kengayish koeffitsiyenti bilan xarakterlanadi. Bu koeffitsiyent quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: f t u 2 = ^ P i ) ' 1/Erad bu yerda: v , va vl2 — suyuqlikning /, va t2 haroratlardagi hajmi; v0 — shu suyuqlikning 0°C dagi hajmi. (3 koeffitsiyent qancha katta boisa, hajmiy kengayish haroratining ГС ga o‘zgarishi shuncha katta boiadi. Termometrlarda hajmiy kengayish harorat koeffitsiyenti yuqori boigan suyuqliklardan foydalanish maqsadga muvofiq. Oichashning maqsadi va chegarasiga qarab, termometrlar kengayish koeffitsiyenti kichik boigan turli rusumli shishalardan tayyorlanadi. Texnikada qoilaniladigan suyuqlikli shisha termometrlar quyidagi xillarga boiinadi: 1. Ko‘rsatishlariga tuzatish kiritilmaydigan termometrlar (keng miqyosda qoilaniladigan termometrlar): a) simobli termometrlar (—35 dan +750°C gacha); b) organik suyuqlikli termometrlar (—200 dan +200°C gacha). 2. Ko‘rsatishlariga tuzatish kiritiladigan termometrlar:

1. 
   aniqlik darajasi yuqori simobli termometrlar
   
2. 
   (—35 dan + 600°C gacha); b) aniq oichovlarga m oijallangan simobli termometrlar (0 dan + 500°C gacha); c) organik suyuqlikli termometrlar (—80 dan +100°C gacha).
   
3. 
   Tuzilishlarining xilma-xilligiga qaramay, barcha suyuqlikli termometrlar ikki asosiy turning biriga: tayoqcha shaklidagi yoki shkalasi ichiga o ‘rnatilgan termometrlar turiga tegishli boiadi. Tayoqcha shaklidagi term om etr qalin devorli, tashqi diam etri 6...8 mm gacha qilib tayyorlangan kapillar naychadan iborat. Naychaning pastki qismi suyuqlik saqlanadigan rezervuar hosil qiladi.
   
4. 
   Ularning shkalasi bevosita kapillarning sirtida darajalanadi. I 32 Shkalasi ichiga o ‘rnatilgan term om etrlarda kapillar naychasi ingichka devorli b o ‘lib, rezervuari kengaytirilgan. Shkala darajalari yassi shisha plastinkada joylashgan va kapillar bilan birgalikda rezervuarga
   

yopishgan shisha qobiq ichiga olingan. H ozirgi vaqtda shkalasi ichiga o ‘rnatilgan yoki burchakli (term om etrning pastki qismi 90°, 120°, 135° li burchak hosil qiladi) texnik term om etrlar tayyorlanadi. Yuqori darajali term om etrlarda kapillarlardagi suyuqlik ustidagi bo‘shliq inert gaz bilan toidiriladi. Haroratning m a’lum darajada saqlanishini avtomatik ravishda ta ’minlash va uning ma’lum qiymatini signalizatsiya qilish uchun kontaktli term om etrlar qoilaniladi. Bunday term om etrlar ikki yoki undan ko‘proq kontaktli bo‘lib, yuqoridagi kontakt o‘rni o‘zgaruvchan bo‘ladi. Haroratni suyuqlikli shisha term om etr bilan oichash aniqligidagi xatoliklar bir qator faktorlarga bog‘liq: tekshirilmagan shkala bo‘linmalari uchun kiritiladigan tuzatish qiymatining noaniqligi; nol nuqtasining o‘zgarishi; termometrning oichanayotgan muhitga kirish chuqurligining har xilligi; tashqi bosimning o‘zgarishi; termometr inersiyasining va rezervuar bilan atrof-muhit issiqligining muvozanati. Xatoliklarga sabab bo‘ladigan keltirilgan omillardan eng ahamiyatligi nol nuqtasining o‘zgarishi hamda termometrning o‘lchanayotgan muhitga kirish chuqurligining har xilligidir.
Agar termometrni ishlatilish sharoitlariga ko‘ra oichanayotgan muhitga to iiq kiritib boim asa, unda uning rezervuari va suyuqlik ustuni turli haroratda boiadi. Oichanayotgan muhitdan chiqib turgan ustunga tuzatma quyidagi tenglama bo‘yicha kiritiladi: bt = n -p tut2(t2 ~ t {) (2.8) bu yerda: n — chiqib turgan ustundagi darajalar (graduslar) soni; (3 tpt2 — shishadagi suyuqlikning kengayish koeffitsiyenti (simob uchun 0,00016, spirt uchun 0,001), 1/°C; t2 — termometr ko‘rsatayotgan harorat, °C; t{ — muhitdan chiqib turgan ustunning o‘rtacha harorati. Agar chiqib turgan ustun harorati oichanayotgan muhit haroratidan kam boisa, unda At tuzatma ishorasi musbat, ortiq boisa — manfiy boiadi
. Chiqib turgan ustun hisobiga paydo boiadigan xatolik ancha katta boiishi mumkin va shuning uchun uni e’tiborga olmaslikning iloji yo‘q. Vazifasi va qoilanish sohasiga ko‘ra, suyuqlikli termometrlar, odatda, laboratoriya termometrlari, umumsanoat va maxsus vazifalarni bajaruvchi texnik termometrlar, qishloq xo‘jaligi uchun moijallangan termometrlar, metrologik, maishiy termometrlarga boiinadi. Suyuqlikli shisha termometrlarning kamchiligiga shkala bo‘yicha hisoblash noqulayligi, ko‘rsatishlarni qayd qilib, ularni masofaga uzatib b o imasligi, issiqlik inersiyasining kattaligi (ko‘rsatishlarning kechikishi) va asboblarning mexanik nuqtayi nazardan mustahkam emasligi kiradi.