Kursi shi mavzu: Maxsus Moliya-kredit institutlari, ularning funksiyalari va roli. Tayyorladi

4. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki.
Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki (inglizcha European Bank for Reconstruction and Development) — Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari, shuningdek, MDH ga aʼzo mamlakatlarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishga yordam koʻrsatuvchi xalqaro bank. 1990-yilda 42 aʼzo mamlakat hukumatlari tomonidan 10 mlrd. ekyu mablagʻ bilan tashkil etilgan. 1991-yildan faoliyat olib boradi. Shtab-kvartirasi Londonda. Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida boʻlgan mamlakatlarda amalga oshirilayotgan islohotlar (davlat mulki va korxonalarini xususiylashtirish hamda monopoliyadan chiqarish; tadbirkorlikni rivojlantirish; islab chiqarish, xizmat koʻrsatish va moliya sektorlariga investitsiyalarni jalb etish; kapital bozorini shakllantirish va boshqa)ga moliyaviy yordam koʻrsatadi va ularning jahon iqtisodiy hamjamiyatiga tezroq qoʻshilishiga koʻmaklashadi. Bank kichik va oʻrta biznesni qoʻllab-quvvatlash va tadbirkorlar sinfini shakllantirish masalalariga katta eʼtibor beradi, transport, energetika, islab chiqarish sohalaridagi yirik infratuzilma loyihalarini moliyalashda ishtirok etadi. Bank resurslarining kamida 60 % xususiylashtirilayotgan davlat korxonalari yoki xususiy sektor korxonalariga, 40 % infratuzilma yoki boshqa loyihalarga yoʻnaltiriladi. 1997-yilda bank tomonidan Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlikda moliyaviy taʼminlagan loyihalar qiymati 240 mln. ekyuni tashkil etdi. Oʻzbekiston 1992-yil boshida Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Bankiga aʼzo boʻldi va shu yili Toshkent shahrida uning vakolatxonasi ochildi. 1993-yildan Oʻzbekistonda loyihalarni amalga oshirishda ishtirok eta boshladi. 1994-yil 10-yanvarda Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Bankining Direktorlar kengashi Oʻzbekiston Respublikasiga loyihalarni moliyalash masalalari boʻyicha salbiy garov shartlarini bekor qildi.
Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki Oʻzbekistonda moliyaviy sektor va bank infratuzilmasini rivojlantirish, energetika majmui, turizmni rivojlantirish, kichik va oʻrta biznesni qoʻllab-quvvatlash, bozor infratuzilmasini shakllantirish, tabiiy resurelarni uzlashtirish, paxtani qayta ishlash va engil sanoatning boshqa tarmoqlarini taraqqiy ettirish kabi etti yoʻnalishda faoliyat yuritadi. Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki Fargʻona neftni qayta ishlash zavodini jihozlash (umumiy qiymati 81,5 mln. ekyu); energetika ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish va Sirdaryo GRESning xalqaro andozalarga muvofiqligini taʼminlashga qaratilgan (umumiy qiymati 25,2 mln. ekyu) va Toshkent xalqaro aeroportini taʼmirlash, shuningdek, xavfsizlikni oshirish uchun maxsus jihozlar sotib olish (umumiy qiymati 43,5 mln. ekyu) loyihalarni amalga oshirish uchun kreditlar ajratdi. Hozirgi vaqtda Oʻzbekistonda Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki ishtirokida umumiy qiymati 1 mlrd. AKD1 dollaridan ortiq boʻlgan 15 loyiha amaliyotga joriy etilmoqda (bunda bankning bevosita moliyalashdagi ulushi 597,7 mln. AQSh dollariga teng). Xususan, Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki tomonidan Oʻzbekistonda oʻrta va kichik biznesni rivojlantirish maqsadida 120 mln. AQSh dollaridan iborat kredit berildi. Shundan 60 mln. AQSh dollari hukumat kafolatisiz Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankiga, 60 mln. dollari esa hukumat kafolati bilan boshqa tijorat banklariga berilgan.
*Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) banknesni rivojlantirishga yordam beradi. Moliyaviy sarmoyalar, banknes xizmatlari va yuqori darajadagi siyosat muhokamalarida ishtirok etish orqali bank iqtisodiyotni rivojlantirishga va odamlar hayotini o'zgartirishga yordam berish uchun yaxshi mavqega ega. Bu bank tijorat banki emas. innovatsiyalar, o'sish va shaffoflikni rag'batlantirish bilan birga bozor iqtisodiyotiga o'tishni doimiy ravishda rag'batlantirishga qaratilgan maxsus ishlab chiqilgan yechimlarni taklif qiladi.
Bank taklif qiladigan xizmatlar:
*Bankning faoliyati moliyaviy investitsiya loyihalariga asoslangan. Bundan tashqari, banknesga maslahat xizmatlarini taqdim etadi va savdoni moliyalashtirish va kreditlar sindikatsiyasini rag'batlantiradi.
*YeTTB agrosanoatdan tortib transportgacha bo‘lgan keng doiradagi loyihalarga sarmoya kiritadi.
*bank iqtisodiyotning ham moliyaviy, ham real sektorlaridagi loyihalarni moliyalashtiradi, yangi korxonalar tashkil etishga sarmoya kiritadi va mavjud kompaniyalarga investitsiyalarni yo‘naltiradi.
*Shuningdek, bank strategik muloqot orqali faoliyat yuritayotgan sohalarga ijobiy ta’sir ko‘rsatishni maqsad qilgan.
Frantsiyaning sobiq Prezidenti Fransua Mitteran 1989 yilning 25 oktyabrda Evropa parlamentining yig’ilishida Evropa tiklanish va taraqqiyot banki (EETB)ni tashkil etish tashabbusi bilan chiqdi. Shundan so‘ng 1990 yil 29 mayda Parijdagi kelishuvga asosan EETB ta’sis etildi va bu kelishuv 1991 yil 28 martdan kuchga kirdi.1991 yil 15 - 17 aprel kunlari bank boshqaruv kengashining birinchi yig’ilishi bo‘lib o‘tdi va unda bank ta’sischilari bo‘lgan 40 ta mamlakat va 2 ta xalqaro tashkilot, ya’ni Evropa ittifoqi (EI) va Evropa investitsiya banki (EIB) ishtirok etdi.ETTB faoliyatining eng asosiy jihatlarini quyidagilarda ko‘rishimiz mumkin. 1991 yilning noyabrida ETTBning Varshava vakolatxonasi ochildi va Estoniya, Latviya va Litva davlatlari bankga a’zoligi tasdiqlandi. Bugungi kunda ETTBning aktsiyadorlari 60 mamlakat, EI va EIB xalqaro tashkilotlar hisoblanadi. Umumiy imzolangan kapital - 1964 mlrd evro, to‘langan kapital - 5,2 mlrd evro.
ETTBning faoliyat maqsadi va asosiy vazifasi bozor munosabatlarini rivojlantirish va jahon iqtisodiy integratsiyasini chuqurlashtirish uchun tashkil etish hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan ETTBning asosiy vazifasi Markaziy va Sharqiy Evropa mamlakatlarida, Rossiya va Markaziy osiyo mamlakatlarida rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonlarini tezlashtirishdan iborat.Bugungi kunda ETTB loyixalari Evropa va Osiyoning 27 davlatida amal qilmoqda. Boshqa xalqaro moliya tashkilotlaridan farqli o‘laroq, bank nizomiga asosan loyixa amalga oshirilayotgan davlatlarda ko‘p partiyaviylik, plyuralizm va bozor iqtisodiyoti tamoyillari amal qilishi shart.
ETTB ning investitsiya loyihalari orqali:
*sanoatda tarkibiy islohatlar o‘tkazish;
*raqobat, xususiylashtirish va tadbirkorlikni rivojlantirish;
*moliyaviy tashkilotlar faoliyati va huquqiy tizimni barqarorlashtirish;
*xususiy sektorni rivoji uchun infrastrukturani qo‘llab quvvatlash;
*korporativ boshqaruv tizimini tadbiq etish, shu jumladan tabiatni muhofaza qilish masalalari moliyalashtiriladi.
ETTBning tarkibiy tuzilishi va faoliyati ustidan boshqaruv kengashi, direktorlar kengashi va bank prezidenti nazorat olib boradi. Boshqaruv kengashi ETTBning yuqori organi bo‘lib, bankning har bir a’zosidan ikkitadan shaxsni boshqaruvchi va uning muovinini o‘z ichiga oladi. ETTBga a’zo mamlakatlar hoxishiga qarab, bu shaxslar istalgan vaqtda o‘zgartirilishi mumkin.
Direktorlar kengashining 23 a’zosi bo‘lib, uning ikkitasi EI va EIB tomonidan; 6 ta direktor AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Germaniya, Italiya va Yaponiya tomonidan saylanadi. 15 ta direktorlar saylash bir xil davlatlarga to‘g’ri keladi: 4 tasi donor mamlakatlar, 5 tasi istisno tariqasida loyiha amalga oshirilayotgan mamlakatlar tomonidan va 6 tasi donor va loyiha amalga oshirilayotgan davlatlar kelishuviga ko‘ra saylanadi. ETTBni yig’ilishlarida ovoz berish tartibi aktsiyalar ulushiga qarab belgilanadi.ETTB ustav kapitali tarkibida EI va EIBning kvotalari 51 % ni, Markaziy va Sharqiy Evropa davlatlariniki - 13%, boshqa Evropa mamlakatlariniki - 11% , boshqa a’zo mamlakatlar hissasiga - 24 % kvota to‘g’ri keladi. Bankning kapitali tarkibida eng yuqori ulush AQSh (10%), Italiya, FRG, Frantsiya, Buyuk Britaniya va Yaponiya (8,5 % dan) mamlakatlari hissasiga to‘g’ri keladi.
ETTBning kredit siyosatiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, asosan a’zo - mamlakatlarda ishlab chiqarishni rivojlantirish, shuningdek hamkorlikda sindikat kreditlarini berish, korxonalarning ustav kapitaliga investitsiyalar kiritish, qimmatli qog’ozlarni joylashtirishni kafolatlash, mamlakat infrstrukturasini rivojlantirish va eksport - import operatsiyalari bo‘yicha dasturlarni qo‘llab - quvvatlash masalalari alohida o‘rin tutadi.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) an xalqaro moliya instituti 1991 yilda tashkil etilgan. Ko'p tomonlama rivojlanish sifatida investitsiya banki, YeTTB foydalanadi sarmoya qurish uchun vosita sifatida bozor iqtisodiyoti. Dastlab avvalgi mamlakatlarga yo'naltirilgan Sharqiy blok Markaziy Evropadan Markaziy Osiyogacha bo'lgan 30 dan ortiq mamlakatlarda rivojlanishni qo'llab-quvvatlash uchun kengaytirildi. Boshqa ko'p tomonlama rivojlanish banklari singari, YeTTB butun dunyodan a'zolarga ega (Shimoliy Amerika, Afrika, Osiyo va Avstraliya, quyida ko'ring), eng katta aktsiyador esa Qo'shma Shtatlar, lekin faqat o'z faoliyat yuritadigan mamlakatlarida mintaqaviy ravishda qarz beradi. Bosh qarorgohi London, EBRD 69 ta davlatga va ikkitasiga tegishli EI muassasalari, 69-chi Hindiston 2018 yil iyulidan beri. Davlat sektori aktsiyadorlariga qaramay, u tijorat sheriklari bilan birgalikda xususiy korxonalarga sarmoya kiritadi.
2020 yil 4 iyun kuni Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki (EBRD) Savdoni rivojlantirishga ko‘maklashish dasturi (TFP – Trade Facilitation Programme) doirasidagi nufuzli an'anaviy mukofot g‘oliblarini e'lon qildi. «Ipoteka-bank» ATIB – O‘zbekistondagi eng faol emitent bank nominatsiyasida g‘oliblikni qo‘lga kiritdi. Mazkur mukofot bilan YeTTB Ipoteka-bankning xalqaro savdoni moliyalashtirishdagi alohida yutuqlarini e'tirof etadi va savdo-sotiqni moliyalashtirish sohasida bank faolligini alohida ta'kidlab, ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini yuqori baholaydi.,«Ipoteka-bank» ATIB nisbatan qisqa vaqt ichida o‘z mijozlariga ko‘plab imkoniyatlar taqdim etgan holda, savdoni moliyalashtirish sohasida O‘zbekiston bozorida yetakchi o‘rinlarni egallashga muvaffaq bo‘ldi.«Ipoteka-bank» ATIB savdoni moliyalashtirish tadbirkorlikning iqtisodiy o‘sishiga muhim hissa qo‘shishini inobatga olgan holda, bu yo‘nalishga alohida e'tibor qaratmoqda.Ushbu sohani rivojlantirish, ayniqsa ushbu og‘ir davrda, mamlakat ishbilarmon qatlamlari uchun juda muhim bo‘lib, savdoni moliyalashtirishda qo‘llaniladigan vositalar xo‘jalik sub'yektlari, ya'ni bank mijozlarining tashqi iqtisodiy faoliyatini qo‘llab-quvvatlashda samarali yechimlarni taklif qila oladi.2019 yil «Ipoteka-bank» ATIB uchun juda muvaffaqiyatli bo‘ldi va bir qator yirik loyihalar amalga oshirilganligi bilan yodda qoldi. 2020 yilda «Ipoteka-bank» ATIB savdoni moliyalashtirishga qo‘shimcha oshirilgan limit doirasida o‘z mijozlarining yanada ko‘proq loyihalarini amalga oshirishi va bu sohada O‘zbekiston bozorida yetakchi mavqeini saqlab qolishi uchun barcha imkoniyatlarga ega.2020 yilgi TFP mukofotining 30ta nominatsiyasida dunyoning 27 mamlakatidan kredit-moliya muassasalar ko‘rsatildi. Mazkur mukofot 2019 yil davomida YeTTBning moliyalashtirish xizmatlarini eng faol taqdim etgan muvaffaqiyatli emitent va tasdiqlovchi banklarga taqdim etildi.TFP mukofotlari e'lon qilinish vaqtida, YeTTBning moliyaviy institutlar bo‘yicha boshqaruvchi direktori Fransis Malij «Savdoni moliyalashtirish – YeTTB ishtirok etadigan barcha mintaqalarda iqtisodiy taraqqiyot va o‘sish sur'atlarining kalitidir. Bizning hamkor banklarimiz moliyaviy mablag‘lar va ko‘mak taqdim etish orqali kompaniyalarga yangi bozorlarni aniqlash, o‘rganish va zabt etish uchun imkon yaratib, ushbu maqsadga erishishga yordam beradi. An'anviy TFP mukofotlarimiz orqali biz 27ta davlatdagi amaliy ta'sir ko‘rsatadigan va xalqaro savdoni qo‘llab-quvvatlash uchun YeTTBning moliyaviy mahsulotlarini ijodiy yondashgan holda qo‘llaydigan hamkor banklarimizning yutuqlarini g‘urur bilan e'tirof etamiz», deb ta'kidladi.TFP mukofoti g‘oliblarini taqdirlash marosimi 2020 yil may oyida Londonda YeTTBning yillik yig‘ilishi va biznes-forumi doirasida bo‘lib o‘tishi rejalashtirilgan edi, ammo COVID-19 pandemiyasi tufayli bekor qilindi.«Ipoteka-bank» ATIB – O‘zbekistonning yirik banklaridan biri hisoblanadi. U mamlakatning barcha hududlarida keng faoliyat yurituvchi va zamonaviy bank xizmatlarini ko‘rsatuvchi yirik banklardan biri sanaladi. Xalqaro hamkorlikni rivojlantirish doim bank faoliyatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan. Hozirgi kunda butun dunyo bo‘yicha 30dan ortiq moliya institutlari bilan hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan. Bunday hamkorlik natijasida bank o‘z mijozlariga savdoni moliyalashtirish sohasida to‘liq xizmatlarni taqdim etish imkoniyatiga ega.
YeTTBning savdoni rivojlantirishga ko‘maklashish dasturi (TFP) 1999 yildan boshlab yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, u YeTTB sarmoya kiritadigan mamlakatlar o‘rtasida tashqi savdoni rivojlantirishga qaratilgan. Dastur doirasida YeTTB xalqaro tasdiqlovchi banklarga kafolatlar hamda keyinchalik eksport va import faoliyati bilan shug‘ullanuvchi mahalliy korxonalar va distribyuterlarga kredit berish uchun ayrim banklar va faktoring kompaniyalariga qisqa muddatli kreditlar taqdim etadi. Ayni paytda TFP umumiy miqdori 5 mlrd yevrodan oshadigan limit bilan 30ta davlatda 120ta emitent banklarni hamda butun dunyo bo‘yicha 800dan ziyod tasdiqlovchi banklarni o‘z ichiga olgan.
Jahon banki (shuningdek, World Bank, eng. The World Bank) — rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy va texnik yordamni tashkil etish uchun tashkil etilgan xalqaro moliya tashkiloti.
Jahon banki guruhining asosiy maqsadi rivojlanayotgan va iqtisodiyotiga o‘tish davrida bo‘lgan davlatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatish hisoblanadi. Ushbu guruh tarkibiga kiruvchi har bir institut o‘z resurslaridan mustaqil ravishda va o‘zladi belgilangan sharoitda mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish dasturlarini amalga oshirishga hissa qo‘shadigan investisiya loyihalarini moliyalashtirish bo‘yicha faoliyat olib boradi.
Dastlab Jahon banki Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki bilan bogʻlangan boʻlib, u Ikkinchi jahon urushidan keyin Gʻarbiy Yevropa va Yaponiyani qayta tiklashga moliyaviy yordam koʻrsatgan. Keyinchalik, 1960 yilda Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi tuzilib, ushbu bank siyosati bilan bog'liq ba'zi funktsiyalarni o'z zimmasiga oldi.
Turli vaqtlarda ularga Jahon banki muammolarini hal qilish uchun yaratilgan yana uchta tashkilot qo'shildi:
*Xalqaro moliya korporatsiyasi; Международная финансовая корпорация — МФК (англ. w:en:International Finance Corporation - IFC)
*Ko'p tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi;
*Многостороннее агентство по гарантиям инвестиций — МАГИ (англ. w:en:Multilateral Investment Guarantee Agency - MIGA)
*Investitsion nizolarni hal qilish xalqaro markazi.
*Международный центр по урегулированию инвестиционных споров — МЦУИС (англ. w:en:International Centre for Settlement of Investment Disputes - ICSID)
Barcha beshta tashkilot Jahon banki guruhiga kiradi va Jahon banki guruhi deb ataladi. Ayrim hollarda Jahon banki hali ham Jahon bankining asosini tashkil etuvchi Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki deb ataladi.A'zolik 189 (188 xalqaro tan olingan davlat va Kosovo)Bosh qarorgohi, AQSH, Vashingtonda Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB) Bretton-Vud konferensiyasi qaroriga asosan 1944 yilda tashkil etilgan bank. Global rivojlanish tashkiloti bo‘lib, Jahon banki guruhining missiyasini qo‘llab-quvvatlaydigan, o‘rtacha daromadli va eng past darajadagi daromadli mamlakatlarga kreditlar, kafolatlar, xatarlarni boshqarish bo‘yicha mahsulotlar va maslahat xizmatlarini taqdim etuvchi eng yirik bank hisoblanadi.
Xalqaro rivojlanish assosiasiyasi (XRA)ga 1956 yil asos solingan bo‘lib, dunyodagi eng qashshoq mamlakatlarga foizsiz kreditlar va grantlar taqdim etadi. YaIMning qiymati aholi jon boshiga 835 AQSh dollardan oshmaydigan mamlakatlargina XRA dan qarz olish huquqqa ega. XRA 30-40 yillik muddatga va dastlabki o‘n yillik imtiyozli davr (belgilangan muddatning asosiy qarzini to‘lamaslik imtiyozi) bilan foizsiz kreditlar taqdim etadi.Investisiyalarni kafolatlash bo‘yicha ko‘p tarmoqli agentlik (IKKA) o‘z faoliyatini 1988 yilda boshlagan va rivojlanayotgan mamlakatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investisiyalarni jalb qilish, siyosiy xatarlardan sug‘urtalash va xususiy investorlarga kafolatlar berish, shuningdek maslahat va axborot xizmatlarini ko‘rsatish uchun tashkil etilgan. IKKA kafolati investorlarni mablag‘lar harakatini cheklashdan, musodara qilinishidan, harbiy va fuqaroviy tartibsizliklardan va shartnoma shartlarini buzish xavflaridan himoya qiladi.Investisiyaviy nizolarni hal qilish xalqaro markazi (INHXM)ga 1966 yilda asos solingan bo‘lib, davlatlar va xususiy investorlar o‘rtasidagi nizolarni hal qilish bo‘yicha xalqaro arbitraj tashkiloti (xalqaro investisiyaviy arbitraj) hisoblanadi.
XALQARO MOLIYA KORPORATSIYASI, XMK (IFC, International Finance Corporation) — BMTning ixtisoslashtirilgan muassasasi; Jahon banki guruhiga kiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiy investitsiyalarning barqaror oqimini ta'minlash uchun 1956 yilda yaratilgan. XMK Jahon banki guruhidagi boshqa institutlar bilan hamkorlik qiladi, lekin yuridik va moliyaviy jihatdan mustaqildir.IFC rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiy sektor o'sishini rag'batlantirish uchun kreditlar, kapital investitsiyalar, tuzilgan moliya va risklarni boshqarish mahsulotlari va maslahat xizmatlarini taqdim etadi. XTTBdan farqli o'laroq, IFC taqdim etilgan mablag'lar uchun davlat kafolatlarini talab qilmaydi.
Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot — Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari, shuningdek, MDH ga aʼzo mamlakatlarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishga yordam koʻrsatuvchi xalqaro bank. 1990-yilda 42 aʼzo mamlakat hukumatlari tomonidan 10 mlrd. mablagʻ bilan tashkil etilgan. 1991-yildan faoliyat olib boradi. Shtab-kvartirasi Londonda.
Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida boʻlgan mamlakatlarda amalga oshirilayotgan islohotlar:
*davlat mulki va korxonalarini xususiylashtirish hamda monopoliyadan chiqarish; tadbirkorlikni rivojlantirish;
*ishlab chiqarish, xizmat koʻrsatish va moliya sektorlariga investitsiyalarni jalb etish;
*kapital bozorini shakllantirish va boshqaga moliyaviy yordam koʻrsatadi va ularning jahon iqtisodiy hamjamiyatiga tezroq qoʻshilishiga koʻmaklashadi.
Bank kichik va oʻrta biznesni qoʻllab-quvvatlash va tadbirkorlar sinfini shakllantirish masalalariga katta eʼtibor beradi, transport, energetika, islab chiqarish sohalaridagi yirik infratuzilma loyihalarini moliyalashda ishtirok etadi. Bank resurslarining kamida 60 % xususiylashtirilayotgan davlat korxonalari yoki xususiy sektor korxonalariga, 40% infratuzilma yoki boshqa loyihalarga yoʻnaltiriladi. 1997-yilda bank tomonidan Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlikda moliyaviy taʼminlagan loyihalar qiymati 240 mln. ekyuni tashkil etdi.
Oʻzbekiston 1992-yil boshida Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Bankiga aʼzo boʻldi va shu yili Toshkent shahrida uning vakolatxonasi ochildi. 1993-yildan Oʻzbekistonda loyihalarni amalga oshirishda ishtirok eta boshladi. 1994-yil 10-yanvarda Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Bankining Direktorlar kengashi Oʻzbekiston Respublikasiga loyihalarni moliyalash masalalari boʻyicha salbiy garov shartlarini bekor qildi.
Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki Oʻzbekistonda moliyaviy sektor va bank infratuzilmasini rivojlantirish, energetika majmui, turizmni rivojlantirish, kichik va oʻrta biznesni qoʻllab-quvvatlash, bozor infratuzilmasini shakllantirish, tabiiy resurslarni o'zlashtirish, paxtani qayta ishlash va engil sanoatning boshqa tarmoqlarini taraqqiy ettirish kabi etti yoʻnalishda faoliyat yuritadi. Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki Fargʻona neftni qayta ishlash zavodini jihozlash (umumiy qiymati 81,5 mln. ekyu); energetika ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish va Sirdaryo GRESning xalqaro andozalarga muvofiqligini taʼminlashga qaratilgan (umumiy qiymati 25,2 mln. ekyu) va Toshkent xalqaro aeroportini taʼmirlash, shuningdek, xavfsizlikni oshirish uchun maxsus jihozlar sotib olish (umumiy qiymati 43,5 mln. ekyu) loyihalarni amalga oshirish uchun kreditlar ajratdi.
Hozirgi vaqtda Oʻzbekistonda Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki ishtirokida umumiy qiymati 1 mlrd. AQSH dollaridan ortiq boʻlgan 15 loyiha amaliyotga joriy etilmoqda (bunda bankning bevosita moliyalashdagi ulushi 597,7 mln. AQSh dollariga teng). Xususan, Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki tomonidan Oʻzbekistonda oʻrta va kichik biznesni rivojlantirish maqsadida 120 mln. AQSh dollaridan iborat kredit berildi. Shundan 60 mln. AQSh dollari hukumat kafolatisiz Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankiga, 60 mln. dollari esa hukumat kafolati bilan boshqa tijorat banklariga berilgan.
Xulosa
Hozirgi kunda banklar aktivlari nuqtai nazaridan eng yirik va qadimiy moliyaviy vositachilar hisoblanadi. Birinchi banklar bundan yuzlab yillar avval Italiya shaharlarida paydo bo‘lgan. Ularning asosiy funksiyasi hisob va kliring operatsiyalarini amalga oshirish uchun to‘lov mexanizmlarini taklif qilish bo‘lib, bu o‘sha paytda keskin o‘sish davrini boshdan kechirayotgan savdo-sotiqning tovar va xizmatlar bilan rivojlanishiga yordam bergan. Birinchi banklarni ayirboshlovchilar ochgan. “Bank” so‘zi italyancha - "banca" so’zidan kelib chiqqan bo’lib, – “suyanchiqli kursi” degan ma’noni anglatadi.Chunki, ayirboshlovchilar pullarni suyanchiqli uzun kursida o‘tirib almashtirganlar. Bizning kunlarda bank deb nomlanuvchi ko‘pchilik firmalar kamida ikkita: omonatlarni qabul qilish va qarz berish funksiyalarini bajaradi. AQShda bu turdagi muassasalar tijorat banklari (commercial banks) deb nomlanadi. Ayrim mamlakatlarda banklar deyarli har qanday moliyaviy funksiyalarni bajaruvchi moliyaviy vositachilar hisoblanadi. Ular mijozlarga faqat pullarni o‘tkazish va qarz berish bo‘yicha turli operatsiyalarni bajarishga oid xizmatlarni taklif etibgina qolmay, balki o‘zaro fondlar va sug‘urta kompaniyalari funksiyalarini ham bajaradilar. Masalan, Germaniyada universal banklar deb nomlanuvchi banklar ko‘proq ixtisoslashgan moliyaviy vositachilarga xos bo‘lgan deyarli barcha moliyaviy funksiyalarni bajaradilar.Oxirgi vaqtlarda, har xil turdagi moliyaviy institutlar o‘rtasida ular qaysi moliyaviy xizmat turlarini taklif qilayotganligi asosida chegara tortish borgan sari qiyinchilik tug‘dirmoqda. Masalan, Deutsche Bank garchi klassifikatsiya bo‘yicha universal bank hisoblansa-da, uning funksiyalari, odatda qimmatli qog‘ozlar bilan broker-dilerlik operatsiyalariga ixtisoslashgan banklar sirasiga kiruvchi Merrill Lynch Bank funksiyalaridan ozginaga farq qiladi.Depozit-jamg‘arma yoki ssuda-jamg‘arma muassasalari terminlari jamg‘arma banklari, ssuda -jamg‘arma assotsiatsiyalari va kredit uyushmalarini umumiy nomlash uchun qo‘llaniladi. Dunyoning taraqqiy etgan mamlakatlarida, shu jumladan, AQShda ular tijorat banklari bilan omonat operatsiyalari sohasida ham, qarz berish sohasida ham raqobatdoshlik qiladi. AQShda shu turdagi tashkilotlar uy sotib olish uchun ipoteka zayomlari va iste’mol zayomlari bo‘yicha ixtisoslashgan. Boshqa davlatlarda ham funksiyalari AQShdagi ssuda-jamg‘arma tashkilotlari va kredit uyushmalari funksiyalariga o‘xshaydigan ixtisoslashtirilgan turli xil jamg‘arma institutlari mavjud.
Sug‘urta kompaniyalari – bu moliyaviy vositachilar bo‘lib, ularning asosiy funksiyasi uy xo‘jaliklari va firmalarga alohida turdagi shartnomani sotib olish orqali risk darajasini kamaytirish imkoniyatini taqdim etishdir. Bunday shartnoma sug‘urta polisi deb nomlanadi va unga muvofiq, unda keltirilgan konkret holatlar yuzaga kelganda mijozlarga ma’lum summa to‘lanadi. Predmeti baxtsiz hodisadan, o‘g‘irlik yoki yong‘indan sug‘urtalash bo‘lgan polislar kutilmagan hodisalardan keladigan zararni sug‘urtalash va mulkiy sug‘urtalash sohasiga kiradi. Sog‘liq bilan bog‘liq muammolar bo‘yicha to‘lovlarni nazarda tutuvchi polislar kasallik bo‘yicha va mehnatga layoqatsizlik sug‘urtasiga, mijoz vafot etgan taqdirda pul to‘lanishi nazarda tutiladigan polislar hayotni sug‘urtalashga kiradi.Sug‘urta polislari ularni sotib oluvchi uy xo‘jaliklari va firma-larning aktivi hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida ular sug‘urta kompaniyalarining qarzdorlik majburiyatlari sifatida amalda bo‘ladi. Xizmat ko‘rsatilgani uchun mijoz tomonidan to‘lanadigan pullar sug‘urta mukofoti deyiladi. Mijozlar sug‘urta mukofotini xizmat ko‘rsatilishdan avval to‘laganlari sababli, sug‘urta kompaniyalari ushbu pul mablag‘larini ma’lum vaqt mobaynida ishlatadilar. Bu muddat bir yildan kam bo‘lishi ham mumkin. Shuningdek, bir necha o‘n yillarga cho‘zilishi ham mumkin. Sug‘urta kompaniyalari mijozlardan olgan sug‘urta mukofotlarini turli xil moliyaviy aktivlarga: aksiyalar, obligatsiyalar va ko‘chmas mulkka qo‘yadilar.
Pensiyani rejalashtirish dastur (pensiya reja)larida ishtirok etish fuqaroning shaxsiy jamg‘armasi va mamlakatda ijtimoiy ta’minot dasturida ko‘zda tutilgan pensiya imtiyozlari bilan bir qatorda pensiyaga chiqqan odamga pensiyaga chiqishdan oldingi daromadlarni o‘rnini bosadigan yangi daromad manbai bo‘lib xizmat qiladi. Pensiyani rejalashtirish dasturlari ish beruvchi, kasaba uyushmasi yoki xodimning o‘zi tomonidan moliyalashtiriladi.Pensiya dasturlari ikki turga bo‘linadi: belgilangan badallarga asoslangan pensiya dasturi, yoki jamg‘arma (jamg‘ariladigan, jamg‘arish) pensiya dasturi va belgilangan imtiyozlarga asoslangan pensiya dasturlari, yoki rag‘batlantirish pensiya dasturi. Jamg‘arma (jamg‘ariladigan, jamg‘arish) pensiya dasturi bo‘yicha xodim hisob raqamiga ega bo‘lib, shu hisob raqamiga xodimning ish beruvchisi va, odatda, xodimning o‘zi muntazam ravishda badal to‘lab boradilar. Pensiyaga chiqqandan keyin xodim o‘z pensiya jamg‘armasida to‘plagan mablag‘iga teng summaga ega bo‘ladi.Rag‘batlantirish pensiya dasturi xodimning pensiya imtiyozlari muayyan formula asosida hamda ishlagan yillari sonini, shuningdek, ko‘p hollarda uning ish haqi yoki maoshini inobatga olgan holda belgilanadi. Eng odatiy formulaga ko‘ra xodim ishlagan har bir yil uchun u pensiyaga chiqqan davridagi o‘rtacha ish haqidan 1% hisoblanishi ko‘zda tutilgan. Belgilangan imtiyozlar asosida pensiya dasturini moliyalashtiradigan tashkilot (pensiya dasturi xomiysi), yoki tashkilot yollagan sug‘urta kompaniyasi o‘zini sug‘urta qilgan kishiga bo‘lajak to‘lovlarni kafolatlaydi va shu tariqa investitsion riskni butunlay istisno qiladi. Ba’zi mamlakatlarda, masalan Germaniya, Yaponiya va AQShda homiylarning qarilik nafaqasi to‘lanishi borasidagi kafolatlari ma’lum darajada davlat va yarim davlat tashkilotlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.
Bir guruh investorlar tomonidan sotib olinadigan va professional investitsiya kompaniyasi yoki boshqa biror moliya muassasasi tomonidan boshqariladigan aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa aktivlarning (birgalikda ular “investitsiya portfeli” deb ataladigan aktivni tashkil etadilar) tashkiliy shakllantirilgan to‘plami o‘zaro fond deb ataladi. Bunda har bir mijoz fonddagi har qanday daromad taqsimotida o‘zidagi qimmatli qog‘ozlar miqdoriga proporsional ravishda ma’lum ulushga ega bo‘lish huquqini qo‘lga kiritadi va o‘z ulushini istagan vaqtida bozor bahosida sotishi mumkin.Bunday fondni boshqaradigan kompaniyahar bir investor ixtiyorida qancha miqdorda qimmatli qog‘oz borligini va u fond qoidalariga muvofiq olingan daromadning qancha qismini qayta investitsiya qilishini nazorat qiladi. O‘zaro fondlar kapital bo‘linishini, hisob olib borilishini va d aromad qayta investitsiya qilinishini, shuningdek mablag‘lar va risklar diversifikatsiya qilinishi uchun samarali mablag‘larni ta’minlaydi. O‘zaro fondlarning ikkita asosiy turi mavjud: ochiq va yopiq. Ochiq turdagi o‘zaro fondlar o‘zlari emissiya qilgan aksiyalarni bir aksiya hisobidan sof aktivlar bahosi (NAV – net asset value) bo‘yicha sotish va sotib olish majburiyatini o‘z zimmalariga oladilar. NAV ko‘rsatkichini hisoblash chiqish uchun fond portfelidagi barcha qimmatli qog‘ozlarning bozor qiymati ular muomalaga chiqargan barcha aksiyalar soniga bo‘linadi. Oxirgi ko‘rsatkich ochiq turdagi fondlarda uning ishtirokchilari fondning yangi aksiyalarini sotib olishlari va eskilarini sotishlari sayin har kuni o‘zgarib turadi.Yopiq turdagi fondlar bir aksiya hisobidan sof aktivlar bahosi bo‘yicha o‘z aksiyalarini sotmaydilar va emissiya qilmaydilar. Bunday fondlarning aksiyalari boshqa oddiy aksiyalar singari brokerlar orqali sotiladi va ularning bahosi bir aksiya hisobidan sof aktivlar bahosidan farq qiladi.