Kutubxona kataloglari

Shifr — matbuot asarini tokchadagi o‗rnini shartli belgisidir. 
Alfavit 
katalogidan 
asosiy 
va 
barcha 
yordamchi 
tasvirlarning 
kartochkalarida, shuningdek, boshqa katalog va kartotekalarda old tomonining 
yuqori chap burchagida ko‗rstailadi.  
Inventar  —  tartib  raqami  bo‗lib,  nashr  kutubxonaga  kelganda  shu  raqam 
bilan inventar daftariga kiritilgan. 

 
 
 
16 
Inventar  raqamning  kartochkalarda  ko‗rsatilishi  mazkur  kitobdan  qancha 
nusxasi  borligini  tezda  aniqlash  imkonini  beradi.  Ular  (bosh)  asosiy  alfavit 
katalogi  kartochkasining  orqa  tomonida  ko‗rsatilgan.  Kitoblarni  inventar-
formati  bo‗yicha  joylashtiriladigan  hamda  inventar,  raqami  ayni  bir  vaqtda 
kitobning shifri xizmatini o‗taydigan kutubxonalar bundan mustasnodir. 
Yordamchi  tasvirlar haqidagi ma‘lumotlar — yordamchi tasvirlardan qaysi 
biri  alfavit  katalogiga  asarning  asosiy  tasvirlarga  qo‗shimcha  sifatida 
kiritilganligini aniqlash imkonini beradi. Bunday ma‘lumotnomalar kutubxona 
fondidan chiqarilgan kitoblar kartochkalarini olish jarayonini osonlashtiradi va 
tezlashtiradi. 
Yordamchi tasvirlar haqidagi ma‘lumotlar odatda faqat bosh alfavit katalogi 
kartochkalari asosida tayyorlanadi. 
To‗liq indeks — kitob sistemali katalogining qaysi bo‗limida turganligining 
aks ettiradi, alfavit va sistemali katalogning asosiy kartochkalariga qo‗yiladi. 
Predmet 
rubrikalari 
kitobning 
predmet 
katalogida 
qanday 
aks 
etttirilganligini  ko‗rsatadi.  Yana  u  alfavit  katalogini  predmet  katalogi  bilan 
bog‗lab  oxirgisidan  ro‗yxatdan  chiqarilgan  kitoblar  tasvirlarini  olishni 
tezlashtiradi. 
Predmet  pubrikalari  asosiy  tasvirning  orqa  tomonidan  yordamchi  tasvirlar 
haqidagi ma‘lumotlardan bir oz pastroqda ko‗rsatiladi. 
Katalogni tashkil etish o‗zaro uzviy bog‗langan quyidagi jarayonlardan: 
1. 
Katalog pasportini tuzish. 
2. 
Kartochkalarni joylashtiish. 
3. 
Katalogni rasmiylashtirish. 
4. 
Katalogdan foydalanishda yordamchi qo‗llanmalar tuzish. 
5. 
Katalogni tahrir qilishdan iborat murakkab ishlardan tashkil topgan. 
Bular  barcha  kataloglarni  tashkil  etish  uchun  asosiy  bo‗lgan  operatsiyalar 
tarkibida aks ettiriladi. 

 
 
 
17 
Har bir katalogni tashkil qilishning xususiyati — uning pasporti — katalog 
haqidagi  asosiy  ma‘lumotlar  qayd  etilgan  xizmat  hujjatini  tuzishdan 
boshlanadi.  Alfavit  katalogiga  monand  —  bu  katalog  tashkil  etilgan  sana, 
uning  maqsadi,  fondining  qamrovi,  tasvir  uslubiyati,  yordamchi  tasvirlarning 
qo‗llanilishi, katalogga tegishli yordamchi qo‗llanmalarning borligidir. 
Alfavit katalogini tuzishni faqat texnik ish deb, kartochkalarni alfavit tartibi 
va joylashtirishdan iborat deb qarash xato hisoblanadi. 
Alfavit  katalogida  kartochkalarning  joylashtirish  bosma  mahsulotni 
tasvirlash  uslubiyoti  bilan  bog‗lanadi  va  tasvirning  asosiy  qoidalari  asosida 
tuziladi. Adabiyotlarni juda tez topish va katalogdan foydalanishning qulayligi 
kartochkalarni joylashtiish usullariga bog‗liq. 
Alfavit katalogining vazifalariga ko‗ra kataloglarni joylashtirishning asosiy 
metodi —  qat’iy alfavit  hisoblanadi. 
Tasvirlar 
ularni 
boshlanish 
so‗zlaridagi 
harflar 
tarkibiga 
qarab 
joylashtiriladi. Familiya,  muassasa  va  tashkilot, sarlavha  (nom)  bilan  qilingan 
tasvirlar yagona alfavit qatoriga joylashtiriladi.  So‗ngra nom (ism) yoki butun 
gaplarni alfavit bo‗yicha joylashtirishning ikki usuli ma‘lum. 
Birinchi  usuli  «so‗z»  ketidan  «so‗z»  ikkinchi  usuli  «harf»  ketidan  «harf» 
nomini olgan.  
Kitobxon  zarur  nashrni  juda  tez  topishda,  kutubxonada  ayrim  yakka  va 
kollektiv avtorlarining asarlarini targ‗ibot qilishga yordam berish uchun ayrim 
hollarda  tasvirlarni  alfavit  tartibida  guruhlash  o‗rniga  logik  «mantiqiy» 
komplekslar yaratish maqsadlidir. Masalan: Bir muallifning ham alohida, ham 
asarlari to‗plamlari bo‗lsa, bu asarlar barchasining tasvirlarini 2 guruhga bo‗lib 
joylashtirishni tashkil etiladi. 
Birinchi guruhga asarlar to‗plamlari aks ettirilib, ular guruh ichida nomlari 
alfavit  tartibida  emas,  balki  nashrlar  to‗liqligi  kamayib  boruvchi  mantiqiy 
tartibda joylashtiriladi. 

  to‗la asarlar to‗plami 

 
 
 
18 

  asarlar to‗plami 

  asarlar 

  tanlangan asarlar 

  saylangan asarlar 
Bu  asarlarni,  to‗plami,  masalan,  hikoyalar,  kundaliklar,  biror  asarning 
ayrim  qismlari,  parchalarning  tasvirlaridan  qat‘iy  nazar  ikkinchi  guruhga 
kiradi.  Tasvirlar  ikkinchi  guruh  doirasida  nomlar  bilan  joylashtirish  umumiy 
qoidalariga binoan nomlar (sarlavhalar)ni birinchi so‗zlaridagi alfaviti bo‗yicha 
joylashtiriladi. 
Kataloglarni  rasmiylashtirish  deganda  kartochkali  alfavit  kataloglarida 
ajratilgan  va  yashiklardagi  yozuvlar  vositasida  rasmiylashtirish  tushuniladi. 
Alfavit  kataloglarida  turli  formadagi:  o‗rtasi  turtib  chiqqan,  kartochkaning 
eniga  —  o‗ng  va  chap  tomoniga  2/3,  1/3  va  ¼  turtib  chiqqan  ajratkichlar 
qo‗llaniladi. 
Ular o‘z vazifalariga ko‘ra: 

  alfavit katalogida mo‗ljallash uchun 

 
ma‘lumot tipidagi  

  bibliografik turdagi ajratkichlarga bo‗linadi. 
Alfavit  katalogida  mo‗ljallash  uchun  ajratiladi:  harf,  bo‗g‗in  va  so‗zli 
ajratkichlar ularga taalluqlidir. 
Harf ajratkichlar mazkur harfdan boshlanuvchi tasvirlarni cheklaydi. 
Bo‗g‗in  ajratkchilari  mazkur  bo‗g‗in  yoki  bir  necha  bo‗g‗indan 
boshlanuvchi tasvirlarni ajratadi. 
Harf va bo‗g‗in ajratkchilari odatda kichik kataloglarda ishlatiladi. 
So‘zli  ajratkichlar  —  butun  so‗z  (familiya)  yoki  bir  necha  so‗zlarni 
ko‗rsatib, ayni bir so‗zdan boshlanuvchi sarlavhaga (nom) li kartochkalar ko‗p 
miqdorda  to‗planib  qolganda,  juda  mashhur  va  tez  so‗raladigan  avtorlarga 
qo‗llaniladi. Harf va bo‗g‗in ajratkichlari odatda bir oz turtib chiqqan bo‗ladi: 
so‗zli ajratkichlar eng keng va o‗rtasida bir oz turtib chiqqan joyi bo‗ladi. 

 
 
 
19 
Ayrim  muallif  familiyalari  ajratib  ko‗rsatish  maqsadida  o‗ng  tomondan 
turtib  chiqqan,  kollektiv  mualliflar,  nomi  (sarlavhasi)  yoki  kitoblar  nomlari 
uchun  chap  tomoni  turtib  chiqqan  alohida  asar  uchun  bir  o‗ng  va  bir  chap 
tomoni turtib chiqqan ajratkichlardan foydalaniladi. 
Ayrim  ajratkichlarda  familiyadan  tashqari  to‗liq  ismi,  otasining  ismi, 
yashagan yillari, faoliyati sohasi, kasbi, ilmiy darajasi, unvoni, faxrli unvoni va 
muallifi,  davlat  mukofotiga  ega  bo‗lgan  asarlarning  nomini  yozishga  ruxsat 
etilgan. 
Ma’lumot tipidagi  ajratkichlar  ayni bir  joylashtirish  so‗ziga  ega bo‗lgan 
kartochkalarni  joylashtirish  tartibini  ko‗rsatish  uchun  qo‗llaniladi.  Masalan: 
ajratkich bir muallif asarlari, tasvirlari oldindan, ayni bir asarning turli, nashrlar 
oldidan,  kollektiv  muallif  qilingan  tasvirlar  oldidan  qo‗yiladi.  Ma‘lumot 
tipidagi  ajratkichlarni  izlash  muayyan  qiyinchiliklar  bilan  bog‗liq  bo‗lgan 
tasvirlar  oldidan  qo‗yish  zarur.  Bunga  sarlavhasi  standart  so‗zlar  bilan 
boshlanadigan  nashrlar:  «instruktsiya»,  «estalik»,  «programma»  va  boshqalar 
kiradi. 
Ma’lumot tipidagi ajratkichlar uchun o‗rtasi turtib chiqqan ajratkichlar 
qo‗llaniladi.  Agar  tekst  ajratkichga  sig‗magan  taqdirda  uning  davomi  undan 
keyingi katalog kartochkasiga yoziladi. 
Bibliografik  ajratkichlar  —  muallif  ajratkichlarining  bir  turidir.  Ularda 
mualliflar  va  ularning  asarlari  haqidagi  ma‘lumotlar,  familiyasi,  ismi  va 
otasining  ismi,  yashagan  yillari,  muallif  o‗z  asarlariga  bergan  taxallusi, 
mutaxassisligi, ilmiy darajasi, faxrli unvoni, juda qisqa qilib keltiriladi. 
Katalogda  ajratkichlar  miqdori  qancha  bo‗lishi  kerakligini  faqat 
kitobxonlarning katalogidan foydalanishlari kuzatish asosida aniqlash mumkin. 
Kutubxonalar  amaliyotida  ularni 3-5 sm  dan, ya‘ni  60-75  kartochkadan keyin 
qo‗yish  qabul  qilingan.  Shunday  qilib  1000  ta  kartochka  sig‗adigan  standart 
katolog yashigiga 15 tadan 20 tagacha ajratkich to‗g‗ri keladi. 
Kartochka  va  ajratkichlar  qo‗yilgan  katalog  yashiklari  va  shkaflarga 
ularning mazmuniga mos keluvchi yozuvlar qilinadi. Yozuvlar yashikning old 

 
 
 
20 
tomoniga  joylashtiriladi.  Kutubxonada  tarkib  topgan  amaliyot  va  katalogning 
razmerlariga ko‗ra, yozuvlar har bir yashikdagi birinchi va oxirgi kartochkalar, 
sarlavhasini  yoki  faqat  tasvirlar  sarlavhasi  boshlanadigan  harf  va  bo‗g‗inlarni 
ko‗rsatib turish mumkin. 
Katalog shkaflarida belgilangan tartibni saqlash uchun barcha yashiklarni 
nomerlab  chiqish  zarur.  Yashiklar  yoniga  qarab  (chapdan  o‗nga)  yoki 
yuqoridan pastga nomerlanadi. Yirik kutubxonalarda ikkinchi usul qo‗llaniladi. 
Kartochka  ajratkichlar  joy-joyiga  qo‘yilib,  yashiklarga  kerakli 
yozuvlar  qo‗yilgandan  so‗ng  katalog  tashkil  etildi  deyish  mumkin.  Har  bir 
katalog  yangi  kelgan  asarlar  tasviri  yozilgan  kartochkalar  bilan  to‗ldirilib 
turilishi talab qilinadi. 
Kitobxonlarga kutubxona fondi haqidagi to‗liq va har tomonlama axborot 
berish,  kerakli  nashrlarni  izlashni  ta‘minlash,  kitobxonlarga  kitoblarni 
tanlashlarida  yordam  berish  singari  natijalarga  erishish  taqozo  qilinadi. 
Kataloglar har doim ko‗zdan kechirilib turishi kerak. 
Katalog tahriri: 
1.  Kundalik joriy tekshirish. 
2.  Rejali davriy tekshirishlardan iborat. 
Joriy  tahrir  kartochklarini  joylashtirish  va  katalogdan  foydalanish 
jarayonida amalga oshiriladi. Bu tahrir: 
1.  Tasvirlar sarlavhalarining bibliografik tahriri. 
2.  Kartochkalarni joylashtirishning to‗g‗riligini tekshirish. 
Kataloglar uzoq vaqt davomida yaratiladi. Kutubxonalar joriy tahrir bilan 
birga  rejali  tahrir  ham  qiladilar.  Kataloglarning  joriy  tahriri  qanchalik  puxta 
qilinmasin, baribir undagi barcha xato va nuqsonlarni bartaraf etib bo‗lmaydi. 
Joriy  tahrir  davomida  nuqsonlarning  barchasi  aniqlanmasligi  mumkin, 
ikkinchidan  aniqlashganda  ham  hammasi  jiddiy  ish  olib  bormay  tuzatib 
bo‗lmaydi. 
Rejali tahrir: 
1.  Kartochkalarni katalogda joylashtirilishini tekshirish. 

 
 
 
21 
2.  Tasvirlarni «yagona qoidalar»ning so‗ngi nashriga binoan to‗g‗riligini 
aniqlash. 
3.  Tasvirlar  sarlavhalarining  to‗liqroq  va  aniq  formasiga  keltirish  uchun 
bibliografik  tahrir  qilish  (ismi,  otasining  ismi,  uning  to‗liq  yozlishi, 
mualliflarni aniqlash, familiyasi bir xil mualliflarni chegaralash). 
4.  Katalogni ajratkichlar bilan ta‘minlanganligini va katalog umuman qay 
darajada rasmiylashtiriganligini tekshirish jarayonlaridan tashkil topadi. 
Kataloglarni  planli  tahriri  ikki  yo‗l:    yalpisiga    va  tanlab  tushirish  yo‗li 
bilan amalga oshiriladi. 
Yalpisiga  tekshirish  katalogiga  kiritlgan  barcha  tasvirlarni  ketma-ket, 
harfma-harf tahrir qilishni nazarda tutadi. 
Tanlab  tekshirish  katalogning  ayrim  qislarida  o‗tkazish  nazarda  tutiladi. 
Tanlab tahrir qilishda ayrim nozarur uchastkalar tekshirilmay qolishi mumkin. 
Kataloglar  kutubxona  ro‗yxatidan  chiqarilgan  kitoblarning  yordamchi 
kartochkalarini  olib  tashlash  hamda  katalogda  kerakli  barcha  qo‗shimcha, 
seriya, analitik tasvirlar, havola va ma‘lumotnoma kartotekalari bor-yo‗qligini, 
yashiklarni  ajratkichlar  bilan  ta‘minlashlik  darajasini  puxta  tekshirishlarsiz 
tasavvur qilib bo‗lmaydi. 
Katalogni  tahrir  qilishda  xatto  kichik  kutubxonalar  katalogining  o‗zidagi 
materiallar  bilan  cheklanib  bo‗lmaydi.  Bunda  qo‗shimcha  ravishda 
entsiklopediya,  spravochnik,  bibliografik  ko‗rsatkchilardan,  ba‘zan  esa 
kitobning tekstini ko‗rib chiqish foydadan holi bo‗lmaydi. 
Alfavit  katalogini  tahriri  tasvirlarni  kitob  fondi  bilan  taqqoslashni  (to‗liq 
va  qisman)  ba‘zan  kitoblar,  sistemali,  katalog,  kitoblar  formulyarlaridan 
shifrlarni almashtirishni shart qilib qo‗yadi. 
 
 
 
 
 

 
 
 
22 
Tasvirlash ilmiy axborot elementlaridan biri. 
Tasvir printsiplari 
Bosma  asar  yoki  mavjud  resurs  haqidagi  ma‘lumotlar  yig‗indisiga 
bibliografik tasvir deyiladi. Bibliografik tasvir uchun asosiy manba hujjatning 
o‗zi hisoblanadi. 
Bibliografik  tasvir  —  resursning  mazmunini,  qanday  kitobxonlarga 
mo‗ljallanganligini,  uning  muallifini,  sarlavhasini,  kim  tomonidan  va  qachon 
nashr  etilganini,  uni  nashrga  tayyorlashda  qatnashgan  shaxslar,  resursning 
hajmi va boshqa ma‘lumotlarni yoritib beradi.  
Kutubxonachi hujjat turini, uni xarakterli belgilarini farqlay olishi kerak. 
Axborot-kutubxonalarning fondlarining ko‗p qismini kitoblar egallaydi. 
Tasvirlash  metodikasidan  oldin  kitob  turlarini,  uni  tuzilishini,  hujjat 
elementlari  deb  ataluvchi  ayrim  masalalar  bilan  tanishib  chiqish  lozim. 
Hujjatni  mazmuni  emas,  uni  bezatilishini  ham  tushunib  olish  hujjat  turini 
to‗g‗ri tasvirlashga imkon beradi. 
Muallifli  resurslar  —    muallifi  ko‗rsatilib  nashr  qilingan  resurslardir. 
O‗z  navbatida  ular  bir  darajali  va  ko‗p  darajali  (individual  yoki  bir  nechta 
muallifli)  nashrlar  (hujjatlar)  bo‗lishi  mumkin.  Bir  darajali  (individual)  yoki 
yakka  muallif  deganda  asarni  yozgan  yoki  bir  nechta  muallifning  asarlarini 
to‗plab, nashrga tayyorlagan shaxsni — tuzuvchini tushunish mumkin.  
To‘plam  —  turli  xil  hujjatlarni  adabiy,  ilmiy  va  boshqa  asarlarni  o‗z 
ichiga oladi. 
To‗plamlar  bir  muallifning  asarlaridan  tuzilgan    muallifli  to‗plamga,  bir 
nechta  muallifning  bitta  mavzuga  oid  asarlarini  qamrab  olgan  umumiy 
sarlavhaga  ega  bo‘lgan  to‘plamlarga    yoki  bir  nechta  mualliflarning  bitta 
mavzuga  oid  asarlarini  yoki  turli  masalalarga  bag‗ishlangan  asarlarini  o‗z 
ichiga olgan umumiy sarlavhaga ega bo‘lmagan  to‗plamlarga bo‗linadi. 
Tasvir tuzish metodikasiga qarab muallifli va sarlavhali tasvirlarga bo‗linadi.  
Hujjatlarni  tasvirlash  —  keng  ma‘noda  ishlatilib,  ma‘lum  tartibda 
joylashgan nashrlar haqida ma‘lumotlar beradi. 

 
 
 
23 
Hujjatlarni  tasvirlashda  —  hujjatning  turini,  ularning  ahamiyatini, 
nashrning yoki asarning xarakteristikasini tashkil qiluvchi ma‘lumotlarni juda 
yaxshi bilishni talab qilinadi.  
Hujjatlarni bibliografik tasvirlash — kitobxonga hujjatning mazmunini 
va  iste‘molchi  uchun  zarur  ahamiyatini  to‗liq  ochib  berishdir.  Kutubxonaga 
kelgan  kitobxon  hujjat  to‗g‗risidagi  dastlabki  ma‘lumotni  ko‗pincha 
bibliografik  ko‗rsatkichlardan  bilib  oladi.  Shuning  uchun  bibliografik  tasvir 
bilan  katalog  tasviri  o‗rtasida  farq  bo‗lishi  kerak  emas,  balki  ular  o‗zaro 
bog‗langan  holda  bo‗lishi  kerak.  Kutubxona  kataloglarini  tuzishda  hujjatlarni 
bibliografik  tasviri  asos  bo‗ladi.  Barcha  mamlakatlar  o‗rtasida  bibliografik 
ma‘lumotlarni  almashlash  uchun
 
(IFLA)  Xalqaro  Hujjatlar  Assotsiatsiyasi  va 
muassasa  federatsiyasi
 
doirasida  universal  hisobga  olish  xizmati  tashkil 
qilingan.  Shu  asosda  kutubxona  kataloglari  va  bibliografik  tasvir    uchun 
tuziladigan tasvirlar bir holatga keltirilgandir. 
Axborotlashtirish, kutubxonashunoslik va nashriyotchilik ishi standartlari 
tizimiga  kiruvchi    O‗zbekiston  Davlat  Standarti  –2009  yil  14  aprelda  1215 
raqami ostida tasdiqlandi. Xalqaro talablarga asoslangan «Библиографическая 
запись.  Библиографическое описание —  GOST  7,1-2003  (GOST  7,1-2003 
—  «Bibliografik  yozuv,  Bibliografik  tasvir)  ga  asoslanib  tasdiqlangan— 
Axborotlashtirish,  kutubxonashunoslik  va  nashriyotchilik  ishi  standartlari 
tizimiga  kiruvchi    O‗zbekiston  Davlat  Standartining  buyurtmasiga  ko‗ra 
kutubxonachilik  va nashriyot ishi sohasida me‘yoriy huquqiy hujjatlarni ishlab 
chiqish  bo‗yicha  maxsus  ishchi  guruhi  (X.Mamatraimova,  D.Kudratova) 
tomonidan  ishlab  chiqildi.  Mazkur  standart    (Oz‘DSt  1215-2009)  2009  yil  20 
apreldan amalga joriy qilingan. Oz‘DSt 1215-2009 da tasvir sohalarida shartli 
belgilar yangidan qayta ishlandi.  
Hujjatlarga  ishlov  berish  alfavit  katalogini  tashkil  etish  metodikasi 
asosida olib boriladi.
 
Hujjatlarni tasvirlashda ishlatiladigan tasvir usullari va qoidalariga hujjatlarni 
tasvirlashning metodikasi ikkiga bo‗linadi: 

 
 
 
24 
1. 
Umumiy metodika 
2. 
Xususiy metodika 
Umumiy  metodika  —  nashrning  ko‗rinishidan,  turidan  qat‘iy  nazar  uni 
tasvirlashda ishlatiladigan usul va qoidalar bilan ish ko‗radi. 
Umumiy  metodika  vazifasiga:  tasvirlash  nuqtai  nazaridan  nashr  turlari, 
kitob  turlari  va  ularning  elementlari,  tasvir  turlari  va  ularning  elementlari, 
tasvirlashning umumiy qoidalarini, tasvirlashning ayrim elementlariga taalluqli 
qoidalarni o‗rgatadi. 
Xusumiy  metodika  —  hujjatlarning  ayrim  turlari  —  kitoblar,  vaqtli  va 
chiqarilishi  davom  etadigan  nashrlar,  kartografiya  va  notalar,  badiiy,  (izo) 
nashrlar, texnik hujjatlarning maxsus nashrlari, audio vizual materiallar, nashri 
va  bezatilish  xususiyatlariga  ko‗ra  farqlanuvchi  hujjatlarni  tasvirlash  usul  va 
qoidalarini o‗rgatadi. 
 
Bibliografik tasvir elementlari va tasvir turlari 
Tasvirlardan  foydalanishda  qulaylik  tug‗dirish  maqsadida  rеsurs 
tug‗risidagi  bibliografik  ma'lumotlar  o‗z  xaraktеriga  qarab  tasvir  elеmеntlari 
dеb ataluvchi gruhlarga ajratiladi va doimo qat'iy tartib bilan joylashtiriladi. 
Tasvir  elementlari  ichida  ishlatiladigan  punktatsion  belgilar  12  ta  bo‗lib 
ular  (.-)  nuqta-tire,  (.)  nuqta,  (,)  vergul,  (:)  ikki  nuqta,  (;)  nuqtali  vergul,  (...) 
ko‗p nuqta, (/) qiya chiziq, (//) ikki qiya chiziq, (()) dumalog‗ qavs, ([ ]) katta 
qavs,  (+)  qo‗shuv  alomati,  (=)  barobarlik  belgilaridan  iboratdir.  Bibliografik 
tasvir oxirida (.) nuqta belgisi ishlatiladi. 
Tasvir sohalarini joylashish ketma-ketligi 
Tasvir boshi. 
1. Sarlavha sohasi va javobgarlik haqidagi ma’lumotlar. 2. Nashr sohasi. 
3.  Xususiy  ma’lumotlar  sohasi.  4.  Chiqish  ma’lumotlari  sohasi.  5.  Sonli 
xarakteristika sohasi. 6. Seriya sohasi. 7. Eslatmalar sohasi.  
8. Standart raqamlar sohasi. ISBN, ISSN (standart raqam sohasi (yoki uni 
alternativasi va egalik shartlari. 

 
 
 
25 
Bibliografik elementlar 
 Resurslarni tasvirlashda ishlatiladigan elementlar 2 ga bo‗linadi. 
1. 
Majburiy elementlar 
2. 
Fakultativ elementlar. 
Majburiy elementlar —  resurs haqidagi asosiy ma‘lumotlarni beradigan 
(muallifi, sarlavhasi, nashri, nashriyoti, nashr joyi) elementlardir. 
Fakultativ elementlar — resurs haqidagi qo‗shimcha axborot beradigan 
ma‘lumotlar (ya‘ni resurs kimlarga mo‗ljallanganligi, mazmuni, 
illyustratsiyalari. Tiraji, narxi va b.) ni beradigan elementlardir.  
 
Tasvir tuzishda quyidagi tinish belgilari va matematik belgilar ishlatiladi: 
. – 
Nuqta va tire 
. 
Nuqta 
, 
Vergul 
… 
Ko‘p nuqta 
/ 
Qiya chiziq 
// 
Ikki qiya chiziq 
( ) 
Qavs 
[ ] 
Katta qavs 
+ 
Qo‘shuv 
= 
Tenglik  
 
Oz’DSt 1215-2009 talablariga asosan tasvir elementlari sistemasi 
quyidagilardan iborat: 
I.Tasvir boshi. 
Sarlavha va javobgarlik 
haqidagi ma’lumotlar sohasi 
[ ] 
materialning umumiy aniqlanishi  
= 
Parallel sarlavha  
    : 
Sarlavhaga taalluqli ma‘lumotlar  
     
javobgarlik haqidagi ma‘lumotlar  
/ 
dastlabki ma‘lumotlar 
    ; 
keyingi ma‘lumotlar  

 
 
 
26 
II. Nashr sohasi 
= 
Nashr haqidagi ma‘lumot 
Parallel nashr haqidagi ma‘lumot 
 
Faqat shu nashrga taalluqli bo‗lgan 
javobgarlik haqidagi ma‘lumotlar  
/ 
Dastlabki ma‘lumotlar 
; 
keyingi ma‘lumotlar 
, 
nashr 
haqidagi 
qo‗shimcha 
ma‘lumot 
 
nashr 
haqidagi 
qo‗shimcha 
ma‘lumotlarga taalluqli javobgarlik 
haqidagi ma‘lumotlar. 
/ 
Dastlabki ma‘lumotlar  
; 
keyingi ma‘lumotlar 
III. Xususiy ma’lumotlar 
sohasi 
  Faqat ma‘lum bir turdagi 
hujjatlarga xos bo‗lgan 
ma‘lumotlar 
IV. Chiqish ma’lumotlari 
sohasi 
 
Nashr joyi,  tarqatilishi 
 
Birinchi nashr joyi 
; 
Keyingi nashr joyi 
: 
Nashr nomi, tarqatuvchi va b. 
[ ] 
Nashriyoti, tarqatuvchi va b. 
vazifalari haqidagi ma‘lumotlar 
, 
nashr sanasi, tarqatilish sanasi 
( 
Tayyorlash joyi 
: 
Tayyorlovchining nomi 
,) 
Tayyorlash sanasi 
V. Sonli xarakteristika 
sohasi 
  Materialning xususiy belgisi va 
miqdori. 
   : 
Jismoniy xarakteristika haqidagi 

 
 
 
27 
boshqa ma‘lumotlar. 
   ; 
O‗lchamlari 
   + 
Ilovali materiallar haqida 
ma‘lumotlar 
VI. Seriya sohasi 
( 
Seriyaning yoki kichik seriyaning 
asosiy sarlavhasi 
= 
Seriya va kichik seriyaning parallel 
sarlavhasi 
 
    : 
Seriya va kichik seriya 
sarlavhasiga taalluqli ma‘lumotlar 
 
Seriyaga va kichik seriyaga 
taalluqli javobgarlik haqidagi 
ma‘lumotlar 
/ 
Dastlabki ma‘lumotlar  
; 
Keyingi ma‘lumotlar 
, 
Seriyali nashrlarning xalqaro 
standart nomeri ISSN. Shu 
seriyaga yoki kichik seriyaga 
taalluqli ma‘lumotlar